Darmowy fragment publikacji:
Renata Nowaczewska
Dobroczynna
Ameryryr ka
Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu
w latach 1929–1937
Renata Nowaczewska jest adiunktem w Instytucie
Historii i Stosunków Międzynarodowych na Uniwer-
sytecie Szczecińskim. Absolwentka Centrum Studiów
Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie
w 2006 roku na Wydziale Historycznym obroniła pracę
doktorską, nagrodzoną w 2008 roku w ogólnopolskim
konkursie Narodowego Centrum Kultury. Stypendystka
wielu prestiżowych ośrodków amerykańskich i europej-
skich, w tym: John F. Kennedy Institute for North
American Studies, Roosevelt Study Center, Center
on Philanthropy, Indiana University-Purdue University
Indianapolis, które przyznało jej Ruth Lilly Archives
Research Fellows Fund, a także Programu Fulbrighta
i Polskiej Akademii Umiejętności.
Autorka podejmuje temat jednego z najtrudniejszych
w historii USA okresów – Wielkiego Kryzysu gospodar-
czego lat 30. XX wieku – kiedy do pomocy milionom
bezrobotnych, głodujących i bezdomnych Amerykanów
zaangażowano środki prywatne i publiczne, wywołując
falę dobroczynności, samopomocy, a w konsekwencji
inicjując reformy systemu finansowego i opieki społecz-
nej. Autorka nie zajmuje się analizą przyczyn, jak
również nie opisuje przebiegu kryzysu, lecz prezentuje
sposoby łagodzenia dotkliwych jego skutków, kluczową
rolą organizacji dobroczynnych i prywatnych fundacji
filantropijnych, które przekazywały znaczące kwoty na
pomoc bezpośrednią dla potrzebujących. Podejmuje się
także porównania filozofii sprawowania rządów przez
Herberta C. Hoovera i Franklina Delano Roosevelta,
szczególnie skupiając się na ich poszukiwaniach dróg
wyjścia z kryzysu, unikając przy tym stereotypowego
podejścia – negatywnych ocen poczynań pierwszego
i idealizowaniu roli drugiego.
Cena 39,00 zł
R
e
n
a
t
a
N
o
w
a
c
z
e
w
s
k
a
D
o
b
r
o
c
z
y
n
n
a
A
m
e
r
y
k
a
Dobroczynna Ameryka CALA.indd 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
3/11/09 1:27:26 PM
Dobroczynna
Ameryryr ka
Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu
w latach 1929–1937
Moim Rodzicom
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Renata Nowaczewska
Dobroczynna
Ameryryr ka
Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu
w latach 1929–1937
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Halina Parafianowicz
Izabella Rusinowa
Projekt okładki i stron tytułowych
Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor prowadzący
Szymon Morawski
Redaktor
Jolanta Rudzińska
Indeks
Kamila Morawska
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
Ilustracja na okładce
Nowojorska ulica w czasach Wielkiego Kryzysu
© Business Media Institute
Publikacja tej książki była możliwa dzięki dofinansowaniu przez Ambasadę USA
w Warszawie w 90. rocznicę nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a USA
oraz przez Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Szczecińskiego
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009
ISBN 978–83–235–0547–1
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http:// www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Układ pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Stan badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Podstawa źródłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Definicje i terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Kryteria wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Rozdział 1. Dysputa przedkryzysowa: dobroczynność
niepubliczna czy opieka publiczna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Prywatne organizacje dobroczynne w opiece społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Przemiany ideologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Wolontariusz czy pracownik społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Publiczne organizacje w opiece społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Założenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Zapomogi dla kobiet (Mothers’ pension) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Opieka nad dziećmi (Child’s welfare) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Zmiany społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Opieka zdrowotna dla kobiet i dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Opieka nad nieletnimi przestępcami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Bezpośrednia pomoc na zewnątrz (Outdoor relief) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Organizacje prywatne a publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Centralizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Porównanie argumentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Społeczność lokalna a reforma socjalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Rynek pracy a zmiany społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Biznes a bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Ubezpieczenia społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Rozdział 2. Bezpośrednia pomoc prywatna i prywatne
programy opieki w latach 1929–1937 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Organizacje pozarządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Pomoc prywatnych organizacji dobroczynnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Kasy zapomogowe (Community chests) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Kampanie kas zapomogowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Fundacje lokalne (Community funds / trusts) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Wydatki fundacji lokalnych na cele społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Prywatne fundacje filantropijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Zmiany w przepływie funduszy i podziale na dziedziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Wydatki fundacji prywatnych na cele społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Fundacje prywatne a idea pomocy publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Rozdział 3. Pomoc prywatna a pomoc publiczna
w administracji Herberta Hoovera w latach 1929–1933 . . . . . . . . . . . . . 175
Podłoże programu antykryzysowego Herberta Hoovera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Podnoszenie standardu życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Ubezpieczenia i regulacja biznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Roboty publiczne czy równowaga budżetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Sposoby wyjścia z kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Dobroczynność a federalna pomoc bezpośrednia w świetle opinii Hoovera . . . . . . . . . . 195
Publiczna opieka społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Trendy w wydatkach rocznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Rozdział 4. Początki państwa opiekuńczego w okresie pierwszej
kadencji Franklina D. Roosevelta w latach 1933–1937 . . . . . . . . . . . . . . . 227
Nowa droga wychodzenia z kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Relacje Roosevelta ze sferą biznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Publiczna pomoc bezpośrednia: rząd federalny – nowy gracz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Poglądy Roosevelta na rolę prywatnych organizacji dobroczynnych
i pomoc bezpośrednią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Programy prac publicznych jako forma pomocy bezpośredniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
System ubezpieczeń społecznych i początki państwa opiekuńczego . . . . . . . . . . . . . . . 263
Trendy w wydatkach rocznych na publiczną pomoc bezpośrednią . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Spis tabel, wykresów i zestawień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
Z chwilą, kiedy Stany Zjednoczone dotknął Wielki Kryzys, rząd na czele
swoich priorytetów postawił znalezienie sposobu jak najrychlejszego zakoń
czenia go. Zaczęto dyskutować nad sposobami złagodzenia jego skutków, dot
kliwie odczuwanych przez obywateli. Postawiono pytania: komu należy pomóc
w pierwszej kolejności, czyim kosztem będzie się to musiało odbyć, jak okreś
lić wysokość tej pomocy, czy stanowić ona powinna niezbędne minimum
potrzebne do przeżycia, jakie dziedziny życia powinna obejmować, czy zdolni
do pracy powinni być przekwalifikowani, wreszcie, czy ci dający sobie radę
mają jakikolwiek obowiązek wspomagania ludzi niezaradnych lub nieudacz
ników?
Nie były to jednak wątpliwości, które pojawiły się nagle i niespodziewanie,
tego rodzaju debata, poparta badaniami społecznymi, trwała nieprzerwanie
w kręgach działaczy społecznych praktycznie od początku istnienia państwa
amerykańskiego.
Tradycja prywatnej dobroczynności przeniesiona została do Nowego Świa
ta wraz z pierwszymi przybyszami z Europy. Początkowo kładziono nacisk na
poprawę losu chorych, samotnych i biednych, a głównym środkiem zaradczym
było współczucie i jałmużna. Wraz z rozwojem instytucji nowo powstałego
państwa rozwijały się również organizacje społeczne. Więcej uwagi poświęca
no bezrobotnym lub ludziom nieprzystosowanym społecznie. Metody pracy
społecznej także się rozwijały, dzięki działaczom takim jak Jane Addams i jej
Hull House, organizacjom jak Charity Organization Society, Armia Zbawienia,
Czerwony Krzyż, YMCA (Young Men’s Christian Association) czy efektom
pracy National Conference of Charitites and Corrections. Wszystkie razem
i każda z osobna pozwalały zająć się, i to już bardzo wcześnie, osobami cier
piącymi na choroby psychiczne, sierotami, nieletnimi przestępcami, samotny
mi matkami, bezdomnymi, chorymi lub/i po wypadkach przemysłowych, jak
również – w znacznym stopniu – bezrobotnymi. Pomoc była efektywna, ale
nie na tyle, by zaradzić efektom masowych zwolnień z pracy, bankructwom,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
brakowi gotówki na opłacenie mieszkania, lekarza, podstawowego posiłku dla
dzieci, ciepłego ubrania na zimę.
Współcześnie nikt nawet nie wątpi, że odpowiedzialność powinna leżeć
po stronie państwa. Zwiększając opiekę nad społeczeństwem, państwo broni
się przed upadkiem, a ciężar finansowy w dużej mierze ponoszą bogaci. Jed
nakże w okresie Wielkiego Kryzysu, który dotknął Stany Zjednoczone pod
koniec lat 20. XX w., rozwiązania nie jawiły się takie proste. Zakres odpowie
dzialności publicznej ograniczony był zarówno tradycją, jak i konstytucją. Jas
no określony został podział, co należało do zadań władz lokalnych, a co do
instytucji federalnych, czym powinni zająć się sami obywatele, a czego mogą
oczekiwać od państwa, lub raczej, czego spodziewać się nie powinni. Dystry
bucja bogactwa, która mogłaby w krótkim czasie doprowadzić do polepszenia
sytuacji wielu rodzin, nigdy nie należała do zbyt popularnych idei. W tym
wypadku dysputa nie mogła ograniczyć się jedynie do tego, czym powinny
zajmować się prywatne, a czym publiczne organizacje; potrzebna była zmiana
całego systemu.
W 1929 r. system ubezpieczeń społecznych nie istniał, rząd federalny nie
brał odpowiedzialności za nikogo (może z wyjątkiem weteranów), władze
stanowe ściśle definiowały, kto mógłby się kwalifikować do kategorii „potrze
bujący”. Pozostawały jedynie władze lokalne, które musiały nieść brzemię
walki z bezrobociem. Niektóre miasta i stany, szczególnie te większe i bogat
sze, radziły sobie wręcz wzorcowo, ale też do czasu, częściowo za sprawą
aktywnych liderów, takich jak gubernatorzy stanu Nowego Jorku Al Smith czy
Franklin Delano Roosevelt.
W sytuacjach przejściowego kryzysu zawsze najpierw wykorzystywane były
wszelkie inne możliwości, takie jak: oszczędności, pożyczki, pomoc najbliższej,
potem dalszej rodziny, pomoc sąsiedzka, społeczności lokalnej, władz lokal
nych. Dopiero w momencie, kiedy nie pozostawało już nic, zwracano się, i to
bardzo niechętnie, po pomoc do rządu federalnego, licząc częściej na propo
zycję pracy, a nie jałmużnę. Niektórym zajmowało to długie miesiące i gdyby
nie widok głodnych, niemal nagich dzieci, czekaliby jeszcze dłużej. Jednakże
kiedy kryzys przedłużał się w nieskończoność, wszelkie środki uległy wyczer
paniu, nie było już od kogo pożyczać, a władze lokalne nie tylko nie mogły
udzielać skutecznej pomocy rosnącej liczbie rodzin, reprezentujących przekrój
całego społeczeństwa, ale i same były poważnie zadłużone1.
1 Bogata literatura dotycząca przebiegu Wielkiego Kryzysu w poszczególnych miastach zob.
np.: B.F. Schwartz, Unemployment Relief in Philadelphia, 1930–1932. A Study of the Depression Impact
on Voluntarism, w: Hitting Home. The Great Depression In Town and Country, red. B. Sternsher, Chi
cago 1970; J.F. Bauman, The City, the Depression and Relief. The Philadelphia Experience 1929–1939,
praca doktorska, Rutgers University, 1969; R. Biles, Memphis in the Great Depression, Knoxville
1986; R.L. Heinemann, Depression and New Deal in Virginia. The Enduring Dominion, Charlottesville
1983; B.J. Plimmer, Voluntarism in Crisis. An Exploration of the Effects of Great Depression in Delaware
1929–1938, praca doktorska, The University of Hull, 1996.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
9
Z tych samych powodów działalność organizacji charytatywnych uległa
znaczącemu ograniczeniu. Opierając się jedynie na dobrowolnych datkach lu
dzi, którzy sami byli w potrzebie lub po prostu bali się o własną przyszłość,
nie mogły one liczyć na zbytnią skuteczność kampanii zbierania funduszy.
Można tu mówić zarówno o kryzysie współczucia2, jak i o kryzysie całego
systemu, który (tak jak to przewidywali działacze społeczni już pod koniec
XIX w.3) musiał w końcu nastąpić: bad charity drives out good charity, czyli zła
(raczej niewłaściwa, szkodliwa) dobroczynność wypycha tę dobrą. Zasada,
której skutki odczuwano zbyt boleśnie, według której potrzebny był scentra
lizowany system, korzystający z najlepszych doświadczeń i metod naukowych,
wypracowanych przez prywatne organizacje i fundacje, który zdominowałby
rozdawnictwo w celu stworzenia idealnie funkcjonującej maszyny na poziomie
federalnym z nieograniczonymi zasobami i możliwościami.
Chciano natomiast uniknąć XIXwiecznego modelu pomocy dobroczynnej,
który był w większości niezorganizowany i bardzo nieefektywny, „oparty na
zbieraniu plonów ręcznie, jeden owoc po drugim”. Wiek XX, przynosząc
zmiany społeczne i mnożąc problemy, z którymi należało się uporać, wymagał
lepszych rozwiązań. Cytując za Rayem Bakerem, znanym reporterem zajmu
jącym się problemami społecznymi, „potrzebna była maszyna, która mogłaby
od razu przebrnąć przez cały sad”6.
Wyłaniał się problem, w jakim stopniu powinna to być pomoc prywatna,
a w jakim publiczna, czy i gdzie istnieje granica, i czy w ogóle jest potrzebna?
Czy państwo opiekuńcze pozostawi miejsce dla działalności prywatnej, czy
możliwe jest współdziałanie, a może dofinansowywanie przez władze tychże
organizacji? Czy negatywna częstokroć ocena fundacji filantropijnych pozwo
li na współpracę i wykorzystanie wyników badań nad bolączkami systemu
społecznego, prowadzonych przez wiele lat?
Wyraźnie obawiano się podejmowania jakichkolwiek radykalnych kroków.
Wraz z eskalacją kryzysu rozwiązania, które należało podjąć, musiały być bar
2 M. Olasky, The Tragedy of American Compassion, Washington DC 1992.
3 Stanton Coit, działacz Charity Organization Society (COS), przekonywał, że „wyniki pra
cy COSu mogą, w ciągu jednego okresu niezwykłego kryzysu, ulec całkowitemu zniweczeniu,
przez sentymentalistów i […] ogłoszenia prasowe [o zbiórkach funduszy] dla ulżenia biednym”;
„The Forum” 17, 189 (V), za: M. Olasky, op. cit., s. 127.
O połączenie wysiłków starały się COS, zob. F.D. Watson, The Charity Organization Move-
ment in the United States. A Study in American Philanthopy, New York 1922; H.S. Gurteen, Handbook
of Charity Organization, Buffalo–New York 1882, ale i organizacje w granicach jednego miasta,
np. New York Bureau of Charities, którego celem było m.in. prowadzenie centralnego rejestru
osób otrzymujących pomoc, tworzenie raportów na temat najskuteczniejszych metod testowania
i weryfikacji aplikantów oraz kierowanie ich do właściwych agencji, najbardziej odpowiadających
ich potrzebom. Zob. D. Schneider, A. Deutsch, The History of Public Welfare in New York State 1867–
–1940, Montclair NJ 1969, s. 37. Choć biuro działało zaledwie 2 lata, zdołało stworzyć spis ponad
190 organizacji społecznych w Nowym Jorku i ok. 1 tys. odbiorców pomocy bezpośredniej.
Jak nazwał to Jerry McAuley, założyciel Misji w Nowym Jorku; M. Olasky, op. cit., s. 118.
6 R.S. Baker, The Spiritual Unrest, New York 1910, s. 19, za: M. Olasky, op. cit., s. 118.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
dziej innowacyjne, tym więcej obaw budziły propozycje zwiększenia roli pań
stwa, scentralizowania pewnych programów. Na sam dźwięk słowa „opiekuń
cze” w stosunku do roli państwa wielu przepowiadało upadek wartości,
a widmo komunizmu stało niemal u drzwi. Istotnym więc pytaniem było, gdzie
należało umieścić linię kompromisu?
Praca ta poświęcona jest kwestii podejścia prywatnych organizacji społecz
nych do Wielkiego Kryzysu 1929 r. w Stanach Zjednoczonych. Podjęto również
temat tradycji dobroczynności, związanych z nią wartości, takich jak: niezależ
ność, indywidualizm, przedsiębiorczość i wytrwałość w zmaganiu się z przeciw
nościami losu, bez wyciągania ręki po pomoc aż do krytycznego momentu.
Zaprezentowano trzy punktów widzenia: biorącego – niechętnie, ze wsty
dem, z poczuciem poniżenia; dającego – pracownika socjalnego organizacji
dobroczynnej lub wolontariusza wraz z ich sposobem postrzegania problemu
i strony otrzymującej; państwa – a raczej administracji i jej opinii na to, komu,
jak wiele i w jakiej postaci pomagać, a przede wszystkim, czy taka pomoc jest
zasadna?
I tak jak pozycja administracji ulegała zmianie (choć wcale nie tak rady
kalnej jak można by oczekiwać), tak i pozostałe strony przyjmowały różne
postawy. Kilka pytań postawionych w tej pracy dotyczy relacji między tymi
stronami. Stawiając je, pragnęłam skonfrontować swoje ustalenia z dość po
wszechną opinią, że owe organizacje nie były w stanie i nie chciały udzielić
adekwatnej pomocy potrzebującym, ponadto że Nowy Ład był ratunkiem po
okresie stagnacji czy alienacji poprzedniej administracji i tychże organizacji
charytatywnych oraz że zapoczątkowanie welfare state było innowacyjnym po
mysłem Franklina D. Roosevelta.
Układ pracy
Praca ma układ chronologicznoproblemowy. Rozważania rozpoczynam od
okresu przedkryzysowego, prezentując rodzaj równowagi między dobroczyn
nością publiczną i prywatną. Dalej prezentuję pierwsze cztery lata kryzysu,
zarysowując wyraźne zróżnicowanie pomocy publicznej i prywatnej. Następnie
omawiam kadencję Herberta Hoovera i pierwsze przesłanki powstawania sy
stemu opiekuńczego przy zmniejszających się możliwościach organizacji spo
łecznych, kończąc na prezydenturze Franklina D. Roosevelta i państwie opie
kuńczym.
Pierwszy rozdział poświęcony jest prezentacji rozwoju dobroczynności
w pierwszych dekadach XX w., w szczególności od zakończenia I wojny świa
towej do początku kryzysu. Duży nacisk położony został na rozważania na
temat podziału wpływów i odpowiedzialności pomiędzy organizacjami pry
watnymi i publicznymi oraz ustanowienia organu nadrzędnego. Częściowo
jest to analiza głównych programów, którymi te organizacje się interesowały,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
11
takimi jak opieka nad dziećmi, programy zdrowotne, zapomogi dla kobiet czy
opieka nad nieletnimi przestępcami. Rozważania dotyczą także dysputy, trwa
jącej przez wiele lat, na temat rozwiązań mogących przynieść najwięcej korzy
ści społeczeństwu, które byłyby moralnie uzasadnione i społecznie oczekiwa
ne oraz dopuszczane przez władze lokalne i federalne.
Drugi rozdział stanowi czasową kontynuację prezentacji wydarzeń od kra
chu w 1929 r. przez okres prezydentury Hoovera aż do końca pierwszej ka
dencji Roosevelta. Skupiłam się na prezentacji aktywności organizacji poza
rządowych przy względnej pasywności państwa. Rozdział ten został
podzielony na dwie części. Pierwsza poświęcona jest pomocy prywatnych or
ganizacji dobroczynnych (takich jak fundusze zapomogowe i fundusze lokal
ne), a druga prezentacji prywatnych fundacji filantropijnych. W znaczącej
części tego rozdziału analizowane są programy organizacji, ich pomoc indy
widualna i masowa oraz reformowanie systemu społecznego. Analiza ta do
konana jest w oparciu o dane dotyczące pomocy bezpośredniej oraz ocenę
ilościową i jakościową (rodzajową).
Trzeci rozdział obejmuje okres 1929–1933, ale prezentuje spojrzenie od
strony administracji i samego Herberta Hoovera. Przybliżono tu jego sposób
postrzegania kryzysu jako problemu ogólnoświatowego i możliwości zażegna
nia go za wszelką cenę przez zachowanie tradycyjnego systemu. Ponadto okre
ślono miejsce, jakie Hoover wyznaczył dla sektora niepublicznego. Ważną
kwestią było znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy Hoover przewartościował
metody pomocy federalnej w poszczególnych etapach kryzysu i jak odnosiły
się te zmiany do zaangażowania prywatnych organizacji społecznych.
W czwartym, ostatnim rozdziale analizie poddano poglądy Roosevelta na
sam kryzys, a przede wszystkim na dobroczynność oraz na akcje wolontariackie,
jego stosunek do wielkiego biznesu, fundacji jako takich i pośrednio prywat
nej filantropii. Podkreślono jego zapatrywania na rolę państwa w pomocy
bezpośredniej, w tym daleko posunięty interwencjonizm i reformy społeczne.
W podsumowaniu zawarto m.in. zestawienie porównawcze poglądów obu
prezydentów na działalność dobroczynną, na stosunek między prywatnymi i pub
licznymi organizacjami społecznymi, ich wpływ na zwiększenie opiekuńczej
roli państwa jako panaceum na bezrobocie.
Cezury czasowe zostały wyznaczone przez okres prezydentury Herberta
Hoovera (1929–1933) oraz pierwszej kadencji Franklina D. Roosevelta (1933–
–1937), kiedy zrodził się program Nowego Ładu oraz powstały zręby państwa
opiekuńczego. Wybrano dwa korespondujące czasowo okresy, które pomogą
podkreślić podstawowe różnice lub też podobieństwa w ich spojrzeniu na rolę
państwa i prywatnej dobroczynności. W wypadku publicznej pomocy bezpo
średniej cezurę stanowi 193 r., kiedy wprowadzono system ubezpieczeń spo
łecznych, ale ze względu na dość długotrwały okres zamykania programów
pomocy publicznej część danych jest analizowana aż do 1937 r. Ponadto,
dla właściwego i pełnego zobrazowania wahań w prywatnej dobroczynności,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
konieczne jest spojrzenie na okres do 1937 r., kiedy zmiany fiskalne, polityka
antybiznesowa Roosevelta oraz recesja 1937 r. ukształtowały negatywne rela
cje pomiędzy wielkimi fundacjami a administracją. W pierwszym rozdziale
konieczne będzie, co oczywiste, cofnięcie się do końca XIX w. i pierwszych
dekad XX w. w celu ukazania, jak rozwijały się metody pracy społecznej,
a szczególnie, jak postrzegano konieczność zwiększenia opieki państwa.
Stan badań
Literaturę wykorzystaną w pracy można podzielić ogólnie na dwie grupy:
dotyczącą sfery rządowej i poświęconą prywatnej oraz publicznej pomocy bez
pośredniej. Należy też wspomnieć, iż znaczna liczba cytowanych monografii
leży na pograniczu obu wymienionych wcześniej obszarów badań, ponieważ
podejmują one dyskusję nad źródłem powstawania państwa opiekuńczego
i wprowadzania reform społecznych.
Dokonując wyboru literatury, chciałam przede wszystkim uniknąć jedno
stronnych ocen kryzysu, programów antykryzysowych czy samych prezyden
tów – Hoovera i Roosevelta. Dla zapewnienia jak najpełniejszego i obiektyw
nego obrazu postanowiłam odwołać się zarówno do prac neutralnych w wy
dźwięku, jak i subiektywnych prezentacji.
Jeśli chodzi o publikacje na temat przyczyn, przebiegu i skutków Wielkie
go Kryzysu, Nowego Ładu czy zasad ekonomii Keynesa7, to jest ich wyjątkowo
dużo. Na szczególną uwagę zasługuje jedna z najnowszych publikacji Davida M.
Kennedy’ego8, która w sposób obiektywny, acz odmienny od powszechnie
znanego punktu widzenia, ocenia przebieg kryzysu. Odmienny, gdyż jak twier
dzi sam autor, nie sposób znaleźć związków przyczynowoskutkowych między
krachem na giełdzie a kryzysem, Nowy Ład zaś tegoż kryzysu nie zakończył,
lecz jedynie opanował panujący w kraju chaos. Ponadto, jako materiał uzupeł
niający, wybrane zostały dwie inne, w miarę współczesne spojrzenia na kryzys
gospodarczy: Roberta S. McElvaine’a i Toma H. Watkinsa9. Ani Kennedy, ani
McElvaine nie zajmują się jakimikolwiek zależnościami między prywatną a pub
liczną pomocą. Również Tom Watkins w swoim studium Wielkiego Kryzy
su zaledwie podejmuje temat ograniczeń, jakim podlegała dobroczynność
7 Spośród wielu wybrałam jedną, prezentującą szczególną perspektywę problemu, a miano
wicie: R.M. Collins, The Business Response to Keynes, 1929–1964, New York 1981. Autor starał się
w niej przybliżyć podstawy programu Johna Maynarda Keynesa. Ich istotą była prostota w swej
rewolucyjności, o której jedynie należało, według autora, poinformować prezydenta Roosevelta.
Warta uwagi jest właśnie reakcja kręgów biznesu na program Keynesa, choć opinie i tu były
podzielone na negatywne i bardzo pozytywne.
8 D.M. Kennedy, Freedom from Fear. The American People in Depression and War, 1929–1945, New
York 1999.
9 R.S. McElvaine, The Great Depression, 1929–1941, New York 198; T.H. Watkins, The Great
Depression. America in the 1930s, Boston–New York 1993.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
13
prywatna, natomiast różnicuje obie prezydentury pod względem ich stosunku
do wolontaryjnych możliwości społeczeństwa. Nie szczędzi jednak cierpkich
uwag Hooverowi, prezentując pogląd, że jego programy służyły wyłącznie
przekonaniu społeczeństwa, że wszystko jest w jak największym porządku,
polepszając jednocześnie wizerunek Roosevelta. Pracę McElvaine’a natomiast
wyróżnia skupienie się na społecznym i kulturowym wymiarze tragedii ludzi
żyjących w okresie kryzysu. Podkreśla on, jak traumatycznym przeżyciem
była utrata pracy i długotrwałe bezrobocie, gdyż pozbawieni wszelkich środ
ków do życia i godności ludzie zdani byli na łaskę i niełaskę organizacji do
broczynnych.
Spośród wielu znakomitych monografii oceniających Nowy Ład wybrałam
zbiór pod redakcją Johna Braemana, Roberta H. Bremnera i Davida Brody’ego10.
Podejmuje on próbę odpowiedzi na pytanie: „jak nowy był Nowy Ład?”, czy
istniały dostępne alternatywy wobec tego programu i czy Roosevelt odniósł
sukces, przeistaczając amerykański kapitalizm w jego bardziej „ludzką formę”?
Nie jest to więc obraz Roosevelta przedstawianego, jak czynią to Wilbur i Hyde,
pisząc o Hooverze, jako „Świętego Jerzego walczącego ze smokiem”, ani obraz
„demagoga wiodącego ku socjalizmowi”11. Szczęśliwie, oba punkty widzenia
należą raczej do przeszłości i niewielu współczesnych historyków kontynuuje
tego typu wywody.
Równie bogaty jest wybór prac na temat przebiegu kadencji obu prezyden
tów, ze szczegółowym omówieniem kształtowania się ich polityki wewnętrznej,
doboru i wpływu ich doradców, postrzegania przez przeciwników czy społe
czeństwo. Zbiór Martina L. Fausolda12, należący już niemalże do klasyki, jest
próbą bardziej zbalansowanego, ale i łagodnego zaprezentowania czterech lat
prezydentury Hoovera. Dwa punkty widzenia: Hoover jako przeciwieństwo
Roosevelta i Hoover jako prekursor, którego szlakami podążył Roosevelt, sta
nowić mogą tło do określenia ich roli w rozwoju publicznej opieki społecznej.
To właśnie w tym zbiorze Albert U. Romasco postawił odważną tezę, iż Her
bert Hoover zrywał związki z tradycyjnie pojmowaną rolą rządu federalnego,
a Rooseveltowski Nowy Ład swoje źródło czerpał z programów zapoczątkowa
nych przez Hoovera13. Co zaś się tyczy Roosevelta, to istotny wkład w badanie
10 The New Deal. The National Level, red. J. Braeman, R.H. Bremner, D. Brody, t. 1: The New
Deal. The State and Local Levels, t. 2, Columbus 197. Uzupełnieniem wiedzy o rozwoju programów
Nowego Ładu jest publikacja The New Deal Thought, red. H. Zinn, Indianapolis–New York 1966.
11 The New Deal. The National Level..., s. ix.
12 The Hoover Presidency. A Reappraisal, red. M.L. Fausold, Albany 197.
13 Monografia Martina L. Fausolda, opublikowana ponad 10 lat później, a należąca do tzw.
prezydenckiej serii, jest mimo wszystko próbą rehabilitacji Hoovera. Stanowi przy tym przeboga
te źródło wiedzy, powstała bowiem w oparciu o imponujący zbiór materiałów źródłowych; idem,
The Presidency of Herbert C. Hoover, Lawrence, Kansas 198. Ponadto wartą uwagi jest monografia
Craiga Lloyda, Aggressive Introvert. A Study of H. Hoover and Public Relations Management 1912–1932,
Columbus 1972, gdyż przybliża trudne relacje między zamkniętym w sobie i mało medialnym
prezydentem a nieprzychylną i częstokroć zbyt krytyczną prasą, które miały wpływ na ocenę
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
źródeł pochodzenia idei państwa opiekuńczego wnieśli Paul K. Conkin i Da
niel E. Fusfeld1. Do ciekawego studium osób z otoczenia Roosevelta jeszcze
przed wygranymi wyborami z 1932 r. należy opracowanie Elliota A. Rosena,
zrywające z wieloma daleko posuniętymi uogólnieniami, a czasem nawet nie
sprawiedliwymi ocenami osób z kręgu przyszłego prezydenta i przecenianej
siły ich perswazji1.
Fundacje i organizacje charytatywne również stanowią przedmiot wielu
opracowań. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele pozycji, których
głównym celem jest przybliżenie jedynie chronologii wydarzeń, są one jednak
źródłem rzadko przytaczanych i trudno dostępnych danych, chociaż w często
jednostronnej interpretacji. Liczne są prace z zakresu historii filantropii w Sta
nach Zjednoczonych czy amerykańskiej za granicą. Do podstawowych opraco
wań, w pierwszej z wymienionych kategorii, należy praca Roberta H. Brem
nera16. Choć jego wizja historii jest raczej deskryptywna, to niezmiennie
stanowi idealne podłoże do wszelkich badań w dziedzinie filantropii. On, jak
również Merle Curti17 w studium o rozwoju dobroczynności w Ameryce od
czasów kolonialnych do okresu powojennego, mierząc się z tak obszernym
tematem, zmuszeni byli niemal całkowicie pominąć czynnik lokalny, nie wspo
minając już nawet o roli rządu federalnego.
Drugą grupę prac stanowią autobiografie i biografie najbardziej znanych
filantropów i działaczy społecznych, np. Andrew Carnegiego, Johna D. Rocke
fellera czy Henry’ego Forda18, które są podstawą w prezentacji ideologii najważ
niejszych fundacji. Choć wydane przed początkiem Wielkiego Kryzysu, rzucają
sporo światła na politykę założonych przez nich fundacji. W tym miejscu ko
nieczne jest wzmianka o bogactwie publikacji Andrew Carnegiego19, który nie
jego prezydentury. Wybrałam również współczesne Hooverowi opracowania, jak: R.L. Wilbur,
A.M. Hyde, The Hoover Policies, New York 1937, nie ze względu na pozbawione jakiegokolwiek
obiektywizmu komentarze, lecz wybór mniej znanych i dostępnych pism prezydenta.
1 P.K. Conkin, Franklin D. Roosevelt and the Origins of the Welfare State, New York 1967; D.E. Fus
feld, The Economic Thought of Franklin D. Roosevelt and the Origins of the New Deal, New York 196.
1 E.A. Rosen, Hoover, Roosevelt and the Brains Trust. From Depression to New Deal, New York 1977.
16 R.H. Bremner, American Philanthropy, Chicago 1960.
17 M. Curti, American Philanthropy Abroad. A History, New Brunswick 1963.
18 J.D. Rockefeller, Random Reminiscences of Men and Events, Garden City 1913; H. Ford,
S. Crowther, My Life and Work, Garden City 1922. Wśród wielu biografii można wymienić zaled
wie kilka najważniejszych, gdyż nieustannie publikowane są nowe, uaktualniane i poszerzone
wersje: A. Nevis, Study in Power. John D. Rockefeller. Industrialist and Philanthropist, t. 1–2, New York
193; P. Collier, D. Horowitz, The Rockefellers. An American Dynasty, New York 1976; najnowsza:
R. Chernow, Titan. The Life of John D. Rockefeller, Sr., New York 1998; biografie poświęcone rodzinie
Fordów: R. Lacey, Ford. The Men and the Machine, Boston–Toronto 1986; P. Collier, D. Horowitz,
The Fords, New York 1987; zob. też prezentującą społeczny odbiór Forda, pozycję ważną dla
okresu kryzysu: D.L. Lewis, The Public Image of Henry Ford. An American Folk Hero and his Company,
Detroit 1976.
19 A. Carnegie, Autobiography, Boston 1920; idem, The Best Fields for Philanthropy, „North Ameri
can Review” 19, 1889 (XII); idem, The Gospel of Wealth and Other Timely Essays, New York 1900.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
15
jako wykładał podstawy filantropii naukowej (scientific philanthropy), czyli prze
myślanej, skrupulatnie zaplanowanej i leczącej społeczne niedoskonałości.
Wśród pracowników społecznych należy z całą pewnością wymienić prace
napisane przez Jane Addams20, która kładła podwaliny osiedli społecznych
(settlement houses) w Stanach Zjednoczonych.
Monografie dotyczące poszczególnych organizacji społecznych czy fundacji
filantropijnych stanowią prawdziwą kopalnię wiedzy, chociaż w tak dużych opra
cowaniach zazwyczaj niewiele uwagi poświęcono okresowi kryzysu21. „Problema
tyka odzewu filantropii na kryzys, [zapewne] całkiem przypadkowo, pozostaje
tematem ledwie tkniętym przez badaczy”22, jak pisze jeden z bardziej znanych
analityków współczesnej filantropii. Potraktowany on jest, niestety, częstokroć
zdawkowo i to nie za przyczyną niedostępności materiałów źródłowych.
Do najpopularniejszych tematów należą niezmiennie badania nad progra
mami i działalnością poszczególnych fundacji23, czasami w porównaniu z po
mocą państwa udzieloną na terenie określonego stanu. Dzieje się tak zapew
ne z kilku powodów, omówionych poniżej. Dlatego też częściej spotykaną jest
analiza pomocy publicznej, na dalszy plan odsuwa się pomoc prywatną, jed
nocześnie oceniając ją jako nieistotną, nieadekwatną do zaistniałych potrzeb
lub po prostu nieskuteczną. Pomocne okazały się jednakże prace z pogranicza
obu grup, badające źródła powstania państwa opiekuńczego w Stanach Zjed
noczonych. Przykładem jest praca Richarda Caputo2, będąca jednostronną
analizą tematu, gdyż skupia się całkowicie na stronie publicznej pomocy bez
pośredniej, pomijając jej relacje z dobroczynnością prywatną. Jedną z lepszych
ocen procesów kształtowania się amerykańskiego systemu opieki społecznej
można odnaleźć w pracy Edwina Amenty2. Zawiera ona krytyczną analizę
procesów, które miały miejsce od lat 80. XIX w. do lat 0. następnego stulecia;
20 Jane Addams. A Centennial Reader, red. E.C. Johnson, New York 1960; The Social Thought of
Jane Addams, red. Ch. Lasch, New York 196.
21 D.T. Beito, From Mutual Aid to the Welfare State. Fraternal Societies and Social Services, 1890–
–1967, Chapel Hill–London 2000, monografia ta poświęcona jest m.in. roli fraternal societies we
wspomaganiu chorych i bezrobotnych; R. Blank, It Takes a Nation. A New Agenda for Fighting Pov-
erty, New York 1997.
22 Philanthropic Giving. Studies in Varieties and Goals, red. R. Magat, New York–Oxford 1989, s. 11.
23 Można tu przytoczyć całą serię pozycji uznawanych wręcz za lekturę obowiązkową:
M. Cuninggim, Private Money and Public Service. The Role of Foundations in American Society, New
York 1972; J.C. Goulden, The Money Givers. An Examination of the Myths and Realities of Foundatins.
Philanthropy in America, New York 1971; S.M. Harrison, F.E. Andrews, American Foundations for
Social Welfare, New York 196; E.C. Lindeman, Wealth and Culture. A Study of One Hundred Founda-
tions and Community Trusts and Their Operations during the Decade of 1921–1930, New Brunswick
1936; dwie ostatnie stanowią idealną bazę do rozważań nt. tradycyjnej roli fundacji, ich rozwoju,
programów i wiedzy, kto mógł kształtować zmiany społeczne.
2 R.K. Caputo, Welfare and Freedom American Style. The Role of Federal Government 1900–1940,
Lanham MD 1991.
2 E. Amenta, Bold Relief. Institutional Politics and the Origins of Modern American Social Policy,
Princeton NJ 1998.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
porównuje je przy tym do zmian zachodzących w Wielkiej Brytanii i innych
krajach europejskich. Przy dokładnym omówieniu pomocy bezpośredniej nie
sionej przez stronę publiczną pomija on jednak rolę organizacji prywatnych,
zdawkowo je wspominając. Natomiast praca zbiorowa pod redakcją Charlesa T.
Clotfeltera i Thomasa Ehrlicha traktuje o rozwoju sektora pozarządowego.
Nie jest ona jednakże zapisem historycznych wydarzeń, lecz prezentacją spo
łecznej i ekonomicznej roli tegoż sektora. Do stricte porównawczego studium
publicznej roli fundacji prywatnych należą prace Mary Colwell, Andrew W.
Dobelsteina czy Michaela B. Katza. Monografia ostatniego z wymienionych
autorów jest wybitną pracą społecznohistoryczną, gdyż stanowi zarówno bo
gate źródło informacji w dziedzinie historii filantropii i działalności społecznej,
jak i należycie prezentuje „bohaterów” zmian społecznych26.
Niestety, niemożliwe jest wskazanie różnych „szkół” filantropii, a jedynie
odmienne spojrzenia. Dla autorów jak Cuninggim czy Andrews istotą ich
poszukiwań jest rola fundacji w przemianach społecznych, natomiast dla Goul
dena czy Lindemana – sama idea filantropii wywodzącej się z wielkich fortun,
stworzona na ich potrzeby tradycja, a następnie udoskonalanie jej aż do nie
malże nowej formy sztuki.
Lektura literatury przedmiotu nasuwa kilka wniosków. Po pierwsze, o nie
sprawiedliwej ocenie prezydentury Herberta Hoovera, przy jednoczesnym peł
nym aprobaty stosunku do Franklina D. Roosevelta. Po drugie, o jednostron
nym potraktowaniu bądź to czynnika publicznego, bądź też prywatnego
w pomocy bezpośredniej oraz zbytnim zawężeniu zagadnienia pomocy bezpo
średniej, sprowadzającym go w swojej szczegółowości do studium już nie
stanu czy społeczności, ale wręcz dzielnicy i indywidualnych osób. Podkreślić
trzeba również zbyt rozległe i ogólnikowe podejście, niewnoszące nic oprócz
zaprezentowania zarysu przyczyn czy skutków zmian zachodzących w opiece
społecznej. Wreszcie, brak komplementarnego zestawienia mówiącego o czte
rech podmiotach kryzysu: społecznościach lokalnych i drobnej dobroczynności,
wielkich fundacjach i reformatorach społecznych oraz o dwóch prezydentach
– Hooverze i Roosevelcie – z ich programami i poglądami. Te braki skłoniły
mnie do podjęcia próby zmierzenia się z tematem określonym w tytule pracy.
Podstawa źródłowa
Podczas kilkuletnich badań nie napotkałam pracy, która poddawałaby syn
tezie większość dostępnych danych sektora niezależnego, przeciwstawiając je
26 Philanthropy and the Nonprofit Sector in a Changing America, red. Ch.T. Clotfelter, Th. Ehrlich,
Bloomington 1999; M.A.C. Colwell, Private Foundations and Public Policy. The Political Role of Philan-
thropy, New York 1993; A.W. Dobelstein, Moral Authority, Ideology and the Future of American Social
Welfare, Boulder, Col. 1999; M.B. Katz, In the Shadow of the Poorhouse. A Social History of Welfare
in America, New York 1986.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
17
oficjalnym danym sektora publicznego, dokonując porównania ilości i jakości
pomocy bezpośredniej. Co więcej, jak już wspomniano, rozważania dotyczące
fundacji prywatnych zwykle ujmowane są w sposób fragmentaryczny, gdzieś
na marginesie pomocy publicznej, nawet bez podawania rządu wielkości po
mocy czy planów takowej. Większość autorów skupia się na pomocy lokalnych
władz, funduszy lokalnych (community foundations/trusts) i tradycyjnych chary
tatywnych organizacji ogólnokrajowych jak Czerwony Krzyż czy Armia Zba
wienia27. Zestawienie przeze mnie tych danych powinno wzbogacić pracę.
Materiały wykorzystane w pracy pochodzą przede wszystkim z trzech źró
deł. Najistotniejszym i najwartościowszym, z punktu widzenia pracy, ośrod
kiem badawczym było Ruth Lilly Special Collection and Archives w Centrum
Badań Filantropii (The Center on Philanthropy) na uniwersytecie Indiana Uni
versity – Purdue University Indianapolis (IUPUI)28. Jest to kluczowy dla po
dejmowanej tu problematyki ośrodek badawczy w USA, gdzie przechowywa
ne są dane dotyczące historii rozwoju filantropii w Ameryce. Dostęp do
raportów z działalności ok. 2 tys. fundacji29, organizacji charytatywnych, fun
duszy lokalnych, organizacji zbierających fundusze (fund-raising)30 i prowadzą
cych kampanie na cele dobroczynne umożliwił zebranie szczegółowych danych
zezwalających na reprezentatywne potraktowanie tematu31. Z wielu względów,
omówionych w dalszej części wstępu, szczególny nacisk położony został na
organizacje ze Środkowego Zachodu i Wschodniego Wybrzeża. Warto zwrócić
uwagę na fakt, że organizacje dobroczynne i fundacje filantropijne, chociaż
publikują coroczne raporty z działalności – dobrowolnie lub zobligowane do
27 Wśród prac godnych uwagi, choć szczątkowo wspominających kilka różnorodnych ele
mentów mających wpływ na przebieg kryzysu, należy wymienić: J. Singleton, The American Dole.
Unemployment Relief and Welfare State in the Great Depression, Westport, Conn. 2000.
28 Centrum to przyznało mi, jako pierwszej osobie spoza granic Stanów Zjednoczonych,
stypendium w ramach Archives Research Fellows Fund na badania archiwalne.
29 Wydruk pełnej listy zajmuje 2 strony, dlatego z przyczyn oczywistych nie umieszczono
jej w bibliografii, jest jednak ona dostępna na stronie internetowej Centrum: www.lib.iupui.
edu/special/artlist.html, pod tytułem: Foundation Center Annual Report Listing; w bibliografii
wymienione są jedynie raporty tych fundacji, które zostały poddane szczegółowej analizie dla
potrzeb niniejszej pracy.
30 Szczegółowej analizie poddano dokumentację czterech największych firm fundraisingo
wych działających na Środkowych Zachodzie i na Wschodnim Wybrzeżu: American City Bureau,
Inc., American Association of FundRaising Counsel, Inc., Ward, Dreshman and Reinhardt, Inc.
oraz Marts and Lundy, Inc. Materiały w postaci mikrofilmów, pudeł z dokumentami i publiko
wanymi raportami, newsletterami oraz dopuszczoną do powszechnego wglądu korespondencją
z wybranymi klientami stanowią uzupełnienie drugiej strony procesu zbierania funduszy.
31 Dokładne metody wyboru fundacji omówione są w dalszej części, ale konieczne jest pod
kreślenie, iż spośród tych kilku tysięcy wyselekcjonowanych zostało ok. 120, z czego w przypad
ku aż badania wykonane zostały ze szczególną starannością, przy dogłębnej analizie rapor
tów rocznych z okresu kryzysu, jak i z lat go poprzedzających. W efekcie z ponad 110 tomów
zrobiono ponad 1800 stron notatek i kopii, a dane te posłużyły do określenia wielkości pomocy
prywatnej w stosunku do publicznej.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
tego od 1969 r. przez nową ustawę podatkową32 – nie udostępniają zbyt chęt
nie swojej wewnętrznej dokumentacji. Niezmiernie trudno jest dotrzeć do
aplikacji czy opinii wystawionych przez pracowników fundacji, do wewnętrz
nej korespondencji obejmującej dyskusje nad podejmowanymi nowymi wyzwa
niami, kierunkami rozwoju, w szczególności, jakie kryły się za tym przesłan
ki. Dla epoki Wielkiego Kryzysu okres „karencji” jeszcze nie minął. Z reguły
wynosi on 0 lat, ale w niektórych przypadkach 70 bądź dane te są całkowicie
zastrzeżone33. Dochodzi tu jeszcze element dobrej woli czy polityki organiza
cji i to, czy ma ona zamiar przekazać swoją dokumentację do archiwum, gdzie
proces ponownego opracowywania trwa dość długo, czy pragnie pozostawić
ją wyłącznie do własnego wglądu.
Przy okazji pracy w Ruth Lilly Special Collection and Archives mogłam
swobodnie korzystać z bogatych zasobów Biblioteki Głównej IUPUI, która jest
jedną z najlepszych w kraju, biorąc pod uwagę podejmowaną w pracy tema
tykę3. Znany historyk i badacz filantropii Robert L. Payton3 założył tu także
własną bibliotekę, Joseph and Matthew Payton Philanthropic Studies Library,
której wyjątkowa kolekcja materiałów źródłowych, monografii i innych pub
likacji z dziedziny dobroczynności i wolontariatu ma służyć pomocą studen
tom, pracownikom sektora niezależnego, ale i przybywającym tam badaczom.
Szereg dokumentów, które stanowić będą niezbędne uzupełnienie raportów,
pochodzi właśnie z obu wymienionych księgozbiorów36.
32 Reforma podatkowa z 1969 r. szczegółowo określała sposób, w jaki wszystkie organiza
cje dobroczynne korzystające ze zwolnień podatkowych na podstawie punktu 01(c)(3) ustawy
mają prezentować zeznania na formularzu 990. (nie dotyczy organizacji religijnych), które po
opracowaniu podawane są do publicznej wiadomości i są do wglądu na stronach internetowych
Urzędu Skarbowego. Por. United States Code – Congressional and Administrative News, 91st Congress
– First Session 1969, St. Paul’s, Minn. 1969, t. 1: Laws Legislative History. House Report of the Com-
mittee on Ways and Means (2 VIII 1969), s. 16–202, t. 2: Senate Report of the Finance Committee
(21 XI 1969), s. 2027–2391.
33 D.C. Hammack, Private Organizations, Public Purposes: Nonprofits and Their Archives, „The
Journal of American History” 76, 1989, nr 1, s. 181–191. Z pewnością można byłoby składać
podania do poszczególnych organizacji z prośbą o udostępnienie odpowiednich materiałów, ale
ze względu na czas trwania i znaczne koszty tego procesu efekty byłyby z całą pewnością nie
współmierne do wkładu pracy.
3 Indiana University – Purdue University Indianapolis (IUPUI) jako jeden z pierwszych
w latach 80. XX w. wprowadził do programu studiów kierunki z zakresu badań nad filantropią
(ideą, tradycją, historią) oraz zarządzania organizacjami dobroczynnymi i fundacjami.
3 To właśnie R.L. Payton serią wykładów, publikacji itp. zasugerował potrzebę stworzenia
w szkolnictwie wyższym nowego działu nauczania zajmującego się „trzecim sektorem”. W ni
niejszej pracy kilkakrotnie odwołuję się do jego poglądów, szczególnie na rolę filantropii we
współczesnym świecie, wartości nią rządzących i trendów rozwoju.
36 Główne kolekcje źródeł to m.in.: Recent Social Trends in the United States. Report of the
President’s Research Committee on Social Trends, t. 1–2, New York 1933 – raport ten, mimo że opra
cowany na zlecenie prezydenta Hoovera, prezentuje obiektywną analizę zmian zachodzących
w społeczeństwie amerykańskim w pierwszych dekadach XX w., wraz z zobrazowaniem procesu
przekształcenia się form prywatnej pomocy bezpośredniej, „obiektywizm” opierał się na pracy
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
19
Drugim co do ważności ośrodkiem było centrum badawcze i biblioteka
Roosevelt Study Center (RSC) w Middelburgu w Holandii. Istotnym etapem
prowadzonych tam badań było zebranie materiałów dotyczących roli państwa,
polityki społecznej i ekonomicznych propozycji rozwiązania kryzysu. RSC było
wręcz idealnym miejscem prowadzenia badań. Materiały tam zebrane, podczas
miesięcznego stypendium, miały na celu porównanie opinii dwóch prezyden
tów, ich przeszłości związanej z dobroczynnością oraz wizji roli państwa w ła
godzeniu skutków bezrobocia. Należy zwrócić uwagę na bogactwo materiałów
dotyczących administracji Franklina D. Roosevelta37, ale i Herberta Hoovera38,
Kongresów od 71 do 7, z lat 1929–193839, wspomnień doradców, członków
gabinetu0 itp.
Trzecim miejscem prowadzenia badań była J.F. Kennedy Library w North
American Studies Institute, Freie Universität w Berlinie. Miesięczny pobyt
oraz kilkunastokrotne krótsze wyjazdy pozwoliły na zebranie literatury doty
czącej ogólnej wiedzy na temat filantropii, historii działalności dobroczynnej
w Stanach Zjednoczonych oraz poza ich granicami od okresu kolonialnego aż po
dzień dzisiejszy. Dopełnienie stanowiły czasopisma1 omawiające problematykę
niezależnych autorów, profesorów, działaczy społecznych; United States Department of Labor
and Children’s Bureau, Trends in Different Types of Public and Private Relief in Urban Areas, 1929–
–1935, wyd. E.A. Winslow, Washington 1937; trzecim jest raport, który zapoczątkował coroczne
spisy Foundation Directory: American Foundations and Their Fields, Twentieth Century Fund, Inc.,
t. 1: 1931, Boston Mass. 1931; t. 2: 1932, Boston Mass. 1932; t. 3: 1934, Boston Mass. 193;
t. : 1937, New York 1939. Materiałem uzupełniającym dot. strony publicznej było oprac.: Works
Progress Administration and Division of Social Research, Trends in Relief Expenditures 1910–1935,
wyd. A.E. Geddes, Washington 1937. Nieocenionym źródłem wiedzy na temat rozwoju opieki
socjalnej i przekształceń w pomocy bezpośredniej oraz oceny programów federalnych obu pre
zydentów okazała się kolekcja periodyków z okresu kryzysu: „The Survey Midmonthly” i „The
Survey Graphic”.
37 The Public Papers and Addresses of Franklin Delano Roosevelt, t. 1: The Genesis of the New Deal
1928–1932, t. 2: The Year of Crisis 1933, t. 3: The Advance of Recovery and Reform, 1934, New York
1938; Roosevelt Study Center, Middelburg, Holandia (RSC), President Franklin D. Roosevelt
Office Files 1933–19, wyd. W.E. Leuchtenburg, University Publications of America 199, kol.
mkf, cz. : Subject Files.
38 The State Papers and Other Public Writings of Herbert Hoover, t. 1–2, wyd. W.S. Myers, Garden
City–New York 193.
39 RSC, Congressional Record. Proceedings and Debates of the United States Congress:
71–7, 1 2 sessions, t. 72–79, Washington 1929–1936, kol. mkf.
0 Spośród zbiorów Columbia University Oral History Collection on Microfiche, The Oral
History Research Office, Columbia University, dostępnych właśnie w kol. mkf w RSC, wybrałam
kilka kolekcji wspomnień m.in.: cz. 1: The Reminiscences of Rexford G. Tugwell (1972), cz. 2:
The Reminiscences of Adolf A. Berle Jr. (197), cz. 3: The Reminiscences of Frances Perkins
(1976), cz. : The Reminiscences of Bernice Lotwin Bernstein (198). Do pozostałych zbiorów
źródeł z RSC należą: Fiorella La Guardia Papers 1917–19, kol. mkf; Personal Papers of Harry
L. Hopkins 1930–196. The National Archives of the United States, 193, kol. mkf.
1 Szeroki wybór artykułów opublikowanych w okresie 1920–1937 pochodzi z następujących
czasopism: „The Century Monthly”, „The Atlantic Monthly”, „Harper’s Weekly”, „The American
Merkury”, „World’s Work”, „Scribner’s Magazine”. Ponadto wśród współczesnych periodyków
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
filantropii i Wielkiego Kryzysu, pochodzące z pierwszych 0 lat XX w., jak
również współczesne. Ponadto biografie, autobiografie czołowych filantropów
i reformatorów społecznych. Kluczowym dla tej pracy był jednak zbiór źródło
wy (kolekcja mikrofilmów) z dorocznej konferencji na temat dobroczynności2:
Proceedings of the Conference on Charities and Correction (badania objęły lata
1893–1937). Źródłem uzupełniającym dane statystyczne z tego okresu było
również: Historical Statistics of the United States. Colonial Times to 19703.
Definicje i terminologia
Dla zrozumienia pewnych procesów, które miały miejsce w świecie dobro
czynności oraz na granicy państwa a tegoż świata (który dopiero w latach 80.
XX w. otrzymał odpowiednie zaszeregowanie jako trzeci sektor) niezbędne
jest zaprezentowanie kilku definicji. Określać one będą odmienności między
nazewnictwem współczesnym a pochodzącym z pierwszych dekad XX w., jak
również między polskim a amerykańskim rozumieniem zagadnienia dobro
czynności, filantropii; tego, co należy do prywatnego, a co do publicznego
sektora, czym jest fundacja lokalna (community fund/trust), a czym lokalny fun
dusz zapomogowy (community chest) i gdzie powinny być one umiejscowione,
w pierwszym czy trzecim sektorze. Różnice te są istotne, wynikają z kulturo
wych i historycznych uwarunkowań, mających bezpośredni wpływ na rozwój
dobroczynności i państwa opiekuńczego. Analiza ta powinna się przyczynić
do stworzenia pewnych podwalin pod dysputę nad rolą tychże elementów
w zwalczaniu skutków kryzysu gospodarczego. Na wstępie pragnę wyjaśnić,
że aby zachować spójność i jednorodność tej analizy, przychylam się do zna
czenia tej terminologii w Stanach Zjednoczonych, a nie we współczesnej Pol
sce, choć przyznaję, że częstokroć znalezienie odpowiedniego nazewnictwa
i tłumaczenie jak najwierniej oddające wydźwięk oryginalnych materiałów na
stręczały pewne trudności. Okazało się to tym trudniejsze, że w języku polskim
nie ma jak dotąd publikacji na temat realiów filantropii amerykańskiej, a pol
ska semantyka nie zawsze współgra z prawnymi obostrzeniami i zależnościa
mi występującymi w Stanach Zjednoczonych. Kilkukrotnie odwołuję się do
można wymienić kilka ważniejszych: „The Journal of American History”, „Daedalus”, „The
American Heritage”, „The Journal of Economic History”, „Political Science Quarterly”, „Busi
ness History Review”, „The Historian”, „The Mississippi Valley Historical Review”, „Quarterly
Journal of Economics” czy wreszcie „The Annals of the American Academy of Political and
Social Science”.
2 Konferencje te zaczęto organizować w latach 80. XIX w. jeszcze pod nazwą The Welfare Fo
rum, a na początku XX w. przemianowano na The Conference of Charities and Correction. Trady
cja corocznych spotkań działaczy społecznych, pracowników socjalnych prywatnych i publicznych
organizacji kultywowana jest do dziś, chociaż nie jest ona jedyną tego typu. Sektor pozarządowej
dobroczynności od lat 80. XX w. ma swoją Independent Sektor lub The American Way.
3 Historical Statistics of the United States. Colonial Times to 1970, cz. 1–2, Washington DC 197.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
21
rodzimych monografii na temat dobroczynności w Polsce jako do materiału
porównawczego. Wśród wielu definicji wybranych tylko kilka, które mogą
przedstawić spojrzenie z różnych stron.
Początkowo filantropia rozumiana była wyłącznie jako „bezosobowa mi
łość do rodzaju ludzkiego, oparta na idei braterstwa”, następnie „odnosząca
się do dobroczynnych prób promowania opieki socjalnej, a szczególnie pomo
cy niepełnosprawnym, chorym i biednym”. Określenie to, po raz pierwszy
użyte w kazaniu przez Jeremy’ego Taylora ok. 160 r., nie zostało włączone
do powszechnego użytku aż do XVIII w. Często było ono również zamiennie
używane ze starszym słowem charytatywny (charity), ale w późniejszym cza
sie przypisano mu szczególnie związki religijne. Charytatywny (charitas) zna
czy miłosierny, a miłosierdzie rozumiane jako „nakaz religijny, współczucie
(wręcz ‘współcierpienie’) z bliźnimi, postawa społeczna bezinteresownej po
mocy potrzebującym – stanowi jeden z filarów etyki wyrosłej z […] tradycji
chrześcijaństwa i innych wyznań współegzystujących w Europie od czasów
średniowiecza. Zawiera w sobie na równi pierwiastek emocjonalny, religijny
i praktyczny”6. „Jest to również kategoria społeczna, miłosierdzie jest bowiem
elementem istniejących społecznych struktur i funkcjonowania społeczeń
stwa”7. Związki pomiędzy religijnymi podwalinami dobroczynności a filan
tropią społeczną są oczywiste8, choć obecnie występuje jasny podział na po
szczególne kategorie9.
Robert Payton zdefiniował filantropię bardziej szczegółowo, jako odnoszą
cą się do dobrowolnej służby, w dobrowolnych związkach oraz do dobrowol
nego dawania na cele publiczne (voluntary service, voluntary associations, volun-
tary giving for public purposes)0. Elementy te tworzą tak zwany trzeci sektor, po
The Encyclopedia Americana, t. 21, New York 197, s. 73. Jeśli nie zaznaczono inaczej,
tłumaczenia pochodzą od autorki.
Encyclopedia Britannica, t. 17 (1968), s. 822.
6 Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności
wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa
1999, s. 7.
7 A. Wyrobisz, Misericordia pestis tempore. Postawy i zachowania w czasie zarazy w Polsce nowo-
żytnej (XVI–XVIII w.), w: ibidem, s. 209.
8 Proces przekształcania się filantropii od dobroczynności (charity) przez filantropię nauko
wą bądź metodyczną (scientific philanthropy) aż do powstania państwa opiekuńczego (welfare state)
w sposób jasny i zrozumiały prezentuje m.in. R.H. Bremner, op. cit.
9 Glosarium skrótów i terminów filantropijnych podaje trzy poddefinicje filantropii, które po
twierdzają te współzależności: 1. Działalność wolontaryjna dla dobra publicznego; 2. Umiłowanie
rodzaju ludzkiego, zwykle wyrażane próbami polepszenia dobra ogólnoludzkiego poprzez osobi
ste akty życzliwości lub finansowe wsparcie różnych celów; 3. Jakakolwiek próba ulżenia ludzkie
mu cierpieniu czy nieszczęściu, ulepszania jakości życia, zachęcania pomocy lub wsparcia, lub też
zachowanie wartości (moralnych) przez dary, usługi czy inną działalność dobrowolną, w: Glossary
of Philanthropic Acronyms and Terms, http://www.ulib.iupui.edu/special/dict.html, 19 VIII 1997.
0 R.L. Payton, Philanthropy in Action, w: Philanthropy. Four Views, red. R.L. Payton, New Bruns
wick 1988, s. 1.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Dobroczynna Ameryka. Walka ze skutkami Wielkiego Kryzysu w latach 1929–1937
pierwszym – publicznym, drugim – prywatnym; ten jest niezależny, dobrowol
ny lub pozarządowy. Zakres działalności filantropijnej oscyluje między religią,
edukacją, zdrowiem, sztukami pięknymi i opieką społeczną (social welfare).
Payton stosuje podział na dwie sfery: akty łaski mające ulżyć cierpiącym,
ogólnie znane jako działalność charytatywna (obejmująca również bezpośred
nią pomoc za granicą) oraz akty spo
Pobierz darmowy fragment (pdf)