Darmowy fragment publikacji:
Katarzyna Gajek – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu
Katedra Pedagogiki Społecznej, 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48
RECENZENT
Barbara Smolińska-Theiss
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Magda Granosik
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/SergeyNivens
© Copyright by Katarzyna Gajek, Łódź 2018
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2018
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.08181.17.0.M
Ark. wyd. 10,0; ark. druk. 12,375
ISBN 978-83-8142-047-1
e-ISBN 978-83-8142-048-8
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Moim Najbliższym
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Perspektywa teoretyczno-metodologiczna
Rozdział 1
badań
1.1. Narracje doświadczenia osobistego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Teoretyczno-metodologiczne podstawy badania autobiogra-
ficznych narracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.1. Wywiad narracyjny jako metoda i technika badań . . .
1.2.2. Struktury procesowe – fazowa organizacja doświad-
czeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Doświadczenia w narracjach autobiograficznych kobiet do-
znających przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 2
Narracje doświadczenia przemocy w rodzinie
– przestrzeń rodziny generacyjnej
2.1. Instytucjonalny wzorzec normatywny domu rodzinnego . . .
2.2. „Małe piekło” – trajektoria domu rodzinnego . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Biograficzne plany działania młodych kobiet . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Metamorfoza biograficzna – punkt wyjścia do zmiany . . . . . .
15
28
32
38
45
47
49
56
59
Rozdział 3
Narracje doświadczenia przemocy domowej
– przestrzeń rodziny prokreacji
3.1. Bagaż doświadczeń a wizja „normalnej rodziny” . . . . . . . . . . .
3.2. „Gehenna” – trajektoria rodziny prokreacji . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
70
8
Rozdział 4
Narracje doświadczenia przemocy domowej
– przestrzeń ośrodka wsparcia
4.1. Metamorfoza i praca biograficzna nad doświadczeniem prze-
mocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Planowanie przyszłości z trajektorią w tle . . . . . . . . . . . . . . . . . .
124
147
Rozdział 5
Procesualne modele biografii
– typy przebiegu życia
5.1. „Abnegatki psychiczne” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. „Siłaczki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. „Wojowniczki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
162
165
169
Rozdział 6
Praca nad doświadczeniem przemocy domowej
– kategoria sił ludzkich
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis rycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187
189
197
Spis treściWPROWADZENIE
Przemoc w rodzinie ujmowana jako zjawisko społeczne jest ob-
szernie opisywana w literaturze przedmiotu z wielu różnych perspek-
tyw, m.in. psychologicznej, psychiatrycznej, prawnej, pedagogicz-
nej czy medycznej, jest ona również przedmiotem zainteresowania
dziennikarzy i publicystów. Stanowiska psychologiczne stanowią
fundament kształtowania koncepcji zjawiska, jego rozpoznania, de-
finiowania, uwarunkowań, przebiegu oraz konsekwencji, a także
propozycji działań interwencyjnych (sporadycznie profilaktycznych)
oraz wspierających. Uwaga badaczy koncentruje się przede wszystkim
na osobach doznających różnych form przemocy (głównie dzieciach
oraz kobietach), rzadziej na ludziach wykorzystujących swoją prze-
wagę względem innych. Konsekwencją przyjętych metod badania
wpisanych w dominujący, reprodukowany dyskurs jest unifikacja in-
dywidualnych doświadczeń (w efekcie czego można odnieść wrażenie,
że istnieje homogeniczna grupa osób doznających przemocy), gene-
ralizacja zagadnień z nim związanych, nieliczne odniesienia do kon-
tekstu sytuacyjnego, społecznego czy symbolicznego. W związku
z powyższym przyjęcie odmiennej perspektywy teoretyczno-metodo-
logicznej jest punktem wyjścia do alternatywnego spojrzenia na znany
już problem społeczny. Rozwiązanie takie zastosowałam w badaniach
stanowiących podstawę przygotowanej w 2011 roku pod kierunkiem
naukowym prof. dr hab. Ewy Marynowicz-Hetki niepublikowanej roz-
prawy doktorskiej pt. Doświadczenia w narracjach – analiza znaczenia
sił ludzkich. Na przykładzie biografii użytkowników ośrodka wsparcia.
W kolejnych latach korzystałam z materiału empirycznego oraz rezul-
tatów moich badań, a także prezentowałam moje interpretacje w wy-
stąpieniach i publikacjach z zakresu interesującej mnie problematyki.
Przez cały ten czas uzupełniałam wiedzę, zbierałam nowe doświad-
czenia, które pozwalały mi na reinterpretacje danych, jak również
uprzednich wniosków. Przygotowując niniejszą pracę, korzystałam
z fragmentów badań zamieszczonych w moich innych, wcześniejszych
publikacjach (uważam, że pominięcie ich uniemożliwiłoby komplek-
sowe ujęcie zagadnienia), jednakże zostały one zmodyfikowane oraz
10
Wprowadzenie
rozbudowane. Przedłożona Czytelnikowi książka jest zatem rezulta-
tem mojego wieloletniego namysłu nad doświadczeniem przemocy,
rekonstrukcji perspektywy badanych, uzupełnionej analizą wynikają-
cą z potrzeby zrozumienia przedstawionej przez nie rzeczywistości.
Moje zainteresowanie zagadnieniem przemocy w rodzinie zro-
dziło się z nawiązania osobistych relacji z osobami jej doznającymi,
a w dalszej kolejności z refleksji nad polem praktyki. Uznałam wów-
czas, że w związku z ich trudnymi, często traumatycznymi doświad-
czeniami analiza narracji autobiograficznych będzie odpowiednim
sposobem poszukiwania odpowiedzi na wyłaniające się pytania ba-
dawcze. W badaniach wykorzystałam wpisaną w paradygmat interpre-
tatywny metodę wywiadu narracyjnego, wywodzącą się z socjologii
biografistycznej Fritza Schütze, wraz z właściwą jej procedurą analizy,
natomiast techniką służącą zebraniu danych – narracji o życiu – był
wywiad narracyjny. Wywiady narracyjne przeprowadziłam w latach
2008 i 2009 z czternastoma kobietami przebywającymi w Specjali-
stycznym Ośrodku Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie (w cza-
sie mojej obecności w placówce nie zgłosił się do niej żaden mężczy-
zna, choć osobiście uważam, że przemoc w rodzinie wobec mężczyzn
stanowi niezwykle istotny problem, a refleksja nad nim m.in. w per-
spektywie płci społeczno-kulturowej może prowadzić do niezwy-
kle interesujących wniosków), które osią swoich historii uczyniły
doświadczenie przemocy oraz nadawane mu sensy w kontekś cie
odniesień symbolicznych i codziennych interakcji. Rekonstrukcja
sytuacyjnego, społecznego oraz symbolicznego tła przemocy umoż-
liwiła odtworzenie sposobu przeżywania tego doświadczenia (jego
postrzegania i rozumienia, odzwierciedlonych w prowadzonej nad
nim refleksji), jego relacjonowania (opowiadania), a także usytu-
owania osobistych przeżyć narratorek w zakresie akceptowanych
i reprodukowanych modeli współżycia społecznego. Kontekst spo-
łeczno-kulturowy oraz zasoby symboliczne kształtowane w ramach
środowiska życia kobiet, które może być rozumiane jako rzeczywi-
stość intersubiektywnie przeżywana, odgrywają znaczącą rolę w spo-
sobie strukturyzowania ich doświadczenia, nadawaniu sensów oraz
interpretowaniu znaczeń, budowaniu osobistej tożsamości. W związ-
ku z powyższym moim podstawowym celem było zrozumienie oraz
Wprowadzenie
11
rekonstrukcja swoistego typu doświadczenia osobistego (doświadcze-
nia przemocy w rodzinie i sposobów radzenia sobie w życiu), a rów-
nocześnie, przez pryzmat autobiografii, procesów społecznych zwią-
zanych ze zjawiskiem przemocy. Narracje ukazywały proces zmagania
się z traumatycznymi dla kobiet doświadczeniami, wskazywały różne
konfiguracje zależności i układów sił, znaczenie celów, reguł i ocze-
kiwań innych dla orientacji działania narratorek, a także nieustanny
konflikt między ich dążeniem do niezależności oraz samostanowienia
o sobie a ograniczeniami. Przybliżały też sposoby radzenia sobie, po-
konywania trudności, proces planowania i wprowadzania zmian w ży-
ciu, metamorfozy tożsamości, jak również stanowiły źródło wiedzy
o tym, co czuły i myślały narratorki o relacjonowanych zdarzeniach.
Narracje odsłoniły dominujące linie doświadczeń życiowych kobiet,
na podstawie których wyodrębnione zostały trzy typy przebiegu życia,
stanowiące procesualne modele biografii („Abnegatki psychiczne”,
„Siłaczki” i „Wojowniczki”1). Kształtowanie się biegu życia w obrębie
struktur procesowych, ich sekwencje i dynamika, uzależnione były
od sił narratorek, a także okoliczności i działań innych osób. Wniosek
ten stanowił podstawę mojego namysłu nad kontekstami ujawniania
się/występowania, a także kategoryzacji sił ludzkich, które są kon-
stytutywne dla podjęcia pracy nad traumatycznym doświadczeniem.
Diagnoza potencjału osób doznających przemocy oraz rekonstrukcja
dominujących w ich życiu struktur procesowych może stanowić czyn-
nik ułatwiający dialog z nimi, umożliwiający zrozumienie, a w efekcie
podjęcie adekwatnych, dla ich sytuacji, sił i potrzeb, działań wspie-
rających. Analiza autobiografii odtworzyła (w odniesieniu do pro-
cesualnych modeli biograficznych) odmienne podejście oraz różne
sposoby korzystania przez narratorki ze wsparcia społecznego, w za-
leżności od ich potencjału oraz wcześniejszych doświadczeń, a także
ujawniła różne strategie przyjmowane przez nie wobec zewnętrznych
okoliczności i działań innych ludzi. Instytucjonalne modele wspar-
cia powinny zatem uwzględniać przeszłe doświadczenia kobiet, ak-
tualny kontekst oraz ich plany na przyszłość, które wyznaczają ramy
1 Nazwy nadane wyodrębnionym modelom są terminami zaczerpnię-
tymi z wypowiedzi narratorek.
12
Wprowadzenie
akceptowalnych dla nich rozwiązań, wpisanych w sposoby radzeniem
sobie w życiu i pokonywania trudności.
Procesualny wymiar zjawiska przemocy, rekonstruowany na pod-
stawie autobiograficznych narracji, w pewnym stopniu został odtwo-
rzony w logice prezentowania materiału empirycznego. Rozdział
pierwszy obejmuje teoretyczno-metodologiczną perspektywę badań.
Podejmuję w nim namysł nad naturą ludzkiego doświadczenia oraz
jego związku z narracją, a tym samym nad sposobem rekapitulacji
przeżyć z pamięci oraz nadawania im znaczeń i ich wyrażania za po-
średnictwem mowy. W dalszej części charakteryzuję koncepcję ba-
dań biograficznych Fritza Schütze, która jest jedną z metod badania
osobistych doświadczeń wpisaną w paradygmat interpretatywny.
Opisuję wywiad narracyjny jako metodę oraz swoistą technikę ba-
dań, m.in. przedstawiam sposób prowadzenia tego rodzaju wywiadu
i krótko przybliżam procedurę analityczną, której poddaję materiał
empiryczny. Prezentuję również struktury procesowe, ze szczególnym
uwzględnieniem trajektorii (opisanej zarówno w badaniach Anselma
L. Straussa, jak i Fritza Schütze), które umożliwiają rekonstrukcję
fazowej organizacji doświadczenia biograficznego. Narracje auto-
biograficzne kobiet doznających przemocy wpisane zostały przez nie
w trzy przenikające się wzajemnie przestrzenie: rodziny generacyj-
nej narratorek, ich własnej rodziny (rodziny prokreacji) oraz ośrod-
ka wsparcia, które równocześnie odpowiadają kolejnym fazom ich
życia. W związku z tym w kolejnych rozdziałach (2–4) przybliżam
Czytelnikowi doświadczenia biograficzne kobiet, proces konstrukcji,
dekonstrukcji i rekonstrukcji ich tożsamości, ich systemy znaczeń,
interpretacje budowane z punktu widzenia kontekstu sytuacyjnego,
społecznego oraz symbolicznego. W celu nakreślenia złożoności pre-
zentowanych kwestii, ale też ich wieloaspektowej analizy pogłębiają-
cej proces rozumienia i wyjaśniania wykorzystałam wiedzę z zakresu
różnych dziedzin (filozofii, pedagogiki, socjologii, psychologii czy pra-
wa i wiktymologii), w związku z czym niniejsza praca posiada walor
interdyscyplinarności. W rozdziale piątym rekonstruuję na podsta-
wie związków pomiędzy dominującymi liniami doświadczeń (wyod-
rębnionymi z narracji strukturami procesowymi) procesualne profile
biograficzne („Abnegatki psychiczne”, „Siłaczki” i „Wojowniczki”),
Wprowadzenie
13
uwzględniając czynniki je różnicujące. Ostatni rozdział poświęcony
został analizie kluczowej dla radzenia sobie w życiu oraz pokonywania
barier, z perspektywy pedagogiki społecznej, kategorii sił ludzkich.
Na podstawie autobiografii odtwarzam konteksty ujawniania się sił
ludzkich, proponuję ich kategoryzację, a także wskazuję na ich zwią-
zek z przebiegiem życia (kształtowaniem się struktur procesowych,
zmianą jednej w inną). W zakończeniu natomiast rekonstruuję z do-
świadczeń biograficznych układ warunków (uwzględniając kontekst
społeczno-kulturowy, polityczno-prawny, gospodarczy i historyczny)
kształtujących zjawisko przemocy w rodzinie.
Kończąc pewien etap mojej intelektualnej i emocjonalnej wypra-
wy w świat znaczeń osób doznających przemocy, pragnę gorąco po-
dziękować Kobietom, które podjęły trud rozmowy ze mną, obdarzyły
mnie zaufaniem, a także były gotowe wprowadzić mnie w swoją rze-
czywistość i podzielić się własnymi doświadczeniami. Podziękowania
składam również mojej Promotor, Pani Profesor Ewie Marynowicz-
-Hetce, która spolegliwie towarzyszyła mi w procesie kształtowania
mojej tożsamości i rozwoju naukowego, zawsze gotowa do wsparcia
oraz konstruktywnej krytyki. Dziękuję również Recenzentom mojej
pracy doktorskiej: Pani Profesor Barbarze Smolińskiej-Theiss oraz
Panu Profesorowi Jackowi Piekarskiemu, których uwagi były niezwy-
kle cenne dla reorientowania mojego namysłu. Na koniec z całego ser-
ca dziękuję moim Najbliższym za towarzyszenie mi w dobrych i złych
chwilach, wsparcie oraz niezłomną wiarę we mnie.
Katarzyna Gajek
Rozdział 1
PERSPEKTYWA TEORETYCZNO-
-METODOLOGICZNA BADAŃ
1.1. Narracje doświadczenia osobistego
Pierwsze koncepcje doświadczenia (empeiria) zrodziły się
na gruncie filozofii greckiej i dotyczyły tego, co można nazwać do-
świadczeniem nabywanym w czasie życia poprzez działanie, ćwicze-
nie, spostrzeganie czy przemyślenia, w efekcie których zdobywa się
sprawność i kompetencje (Buksiński, 2001a, s. 63). Doświadczanie
oznacza doznawanie czegoś (w związku z tym jest osobiste) i zakłada
otwartość na nowe przeżycia. W procesie tym nabywamy coś, co mo-
żemy zapamiętać i zachować dla siebie bądź też udostępnić innym,
przekazując własne doznania. Doświadczenie przydarza się czło-
wiekowi i jest gromadzone spontanicznie, w sposób niezamierzony,
w sytuacjach, kiedy nie ma on wpływu na bieg wydarzeń, jak również
aktywnie, gdy intencjonalnie, z rozmysłem podejmuje się realizacji
określonych działań. Nabywanie doświadczeń ma miejsce w sytu-
acjach wymagających rozwiązywania problemów. Wówczas stają
przed człowiekiem nowe wyzwania, ujawniają się problemy, z który-
mi musi się mierzyć, a jego reakcje albo są świadome i zaplanowane,
albo stanowią reaktywną odpowiedź na działanie zewnętrznych wa-
runków. Gromadząc doświadczenia, wzbogacamy naszą wiedzę oraz
umiejętności, które w przyszłości będą pomocne w sprawnym i sku-
tecznym pokonywaniu analogicznych przeszkód, w radzeniu sobie
z podobnymi wyzwaniami. Człowiek doświadczony panuje nad róż-
nymi sytuacjami, posiada mądrość życiową, potrafi wykorzystać do-
tychczas zdobytą wiedzę, żeby poradzić sobie w życiu, również w cał-
kowicie nowych, zaskakujących warunkach. Doświadczeniem można
się dzielić z innymi osobami, informując o tym, czego się było świad-
kiem (tym samym występując w charakterze świadka), potwierdzając
coś (dając czemuś świadectwo), świadcząc swoim doświadczeniem,
uwierzytelnionym posiadaną mądrością, wiedzą czy umiejętnościami
16
(Buksiński, 2001b, s. 7). Doświadczenie odgrywa znaczącą rolę zarów-
no w sferze indywidualnej (jednostek), jak i zbiorowej (społeczeństw),
jednak z uwagi na przekształcanie się rzeczywistości zmianie uległ
jego typ. Tradycyjnie rozumiane doświadczenie jest statyczne, zwią-
zane z trwaniem, brakiem zmienności, powtarzalnością sytuacji,
zjawisk, odtwarzaniem struktur i zachowań. Nowy rodzaj doświad-
czenia wiąże się z nieustanną zmiennością, różnorodnością przeżyć,
wielością możliwych perspektyw, odniesień i interpretacji zdarzeń,
nieprzewidywalnością (Buksiński, 2001b, s. 12).
– Pasywizm – aktywizm. Filozofia starożytna oraz nowożytny
empiryzm ujmują doświadczenie jako doznanie pasywne, pochodzące
od przedmiotu; podmiot jedynie odtwórczo odzwierciedla struktury
przedmiotowe, odkrywa, rejestruje, konstatuje, porządkuje czy uogól-
nia treści; aktywizm poznawczy akcentuje zaangażowanie podmiotu
w proces poznania, które może polegać na aktywności motorycznej
(prowadzenie eksperymentów), intelektualnej (wyciąganie wniosków,
Refleksja filozoficzna wskazuje na wielość sposobów ujmowania
kategorii doświadczenia, jednocześnie różnorodność ta uniemożli-
wia uzgodnienie zakresu pojęcia. Dyskusje koncentrują się na róż-
nych aspektach związanych z rozumieniem tego terminu (Buksiński,
2001b, s. 7–10):
– Rozum – zmysły. Relacje między władzami poznawczymi
(umysłem a zmysłami) to główny przedmiot zainteresowania teorii
poznania; do początku czasów nowożytnych uznawano je za dwa źró-
dła poznania, w związku z czym wyróżniano doświadczenie rozumo-
we, które wskazywało prawdy niepodważalne, wieczne, metafizyczne,
a także doświadczenie zmysłowe, które koncentrowało się na obser-
wowalnych faktach, odkrywając prawdy czasowe, zmienne, niepewne;
w czasach nowożytnych podważano stanowiska głoszące możliwość
uzyskiwania wiedzy niezależnie od zmysłów, jedynie poprzez rozum
(zwolennicy empiriokrytycyzmu i neopozytywizmu uważali, że czyste
dane zmysłowe stanowią podstawę wiedzy), a od czasów Immanuela
Kanta krytykowano również czyste doświadczenie zmysłowe, pozba-
wione elementów rozsądkowych; w związku z powyższym można
przyjąć, że rozum i zmysły są równoważnymi elementami tworzącymi
doświadczenie;
Doświadczenie przemocy w rodzinie…17
tworzenie uogólnień), heurystycznej (tworzenie hipotez) czy meryto-
rycznej (kształtowanie treści przedmiotu poznania);
– Chaotyczność – strukturalizowanie doświadczenia pierwot-
nego. Podstawowym pytaniem jest, czy w doświadczeniu pierwot-
nym występują zróżnicowane i uporządkowane dane zmysłowe, czy
też mamy do czynienia z niezróżnicowanym chaosem wrażeń, które
strukturyzuje sam podmiot; porządkowanie danych empirycznych
przez podmiot prowadzi natomiast do kolejnego pytania: czy proces
ten odzwierciedla struktury rzeczywistości pozapodmiotowej, czy też
odrywa od nich podmiot;
– Językowość – pozajęzykowość. Doświadczenie może być uzna-
ne za zjawisko pozasłowne (którego język nie jest w stanie oddać,
a świadczy o tym m.in. trudność z wyrażaniem niektórych doznań,
jak cierpienie czy radość), subiektywne, a przez to niepowtarzalne;
w XX wieku zaczęto jednak wskazywać na językowe warunkowanie
doświadczenia bądź też postrzegano je jako fakt językowy; podkreś-
lano przy tym, że nowe doświadczenia determinowane są przez treść
przeszłych doświadczeń danej wspólnoty językowej;
– Doświadczenie wewnętrzne – doświadczenie zewnętrzne.
Rozróżnienie, którego dokonał John Locke, obejmuje dwa typy do-
świadczenia: wewnętrzne, które odnosi się do świata wewnętrznego
człowieka, jego przeżyć, myśli, afektów (niekiedy utożsamiane z ro-
zumieniem), a także zewnętrzne, stanowiące źródło informacji o rze-
czywistości;
– Doświadczenie „co” – doświadczenie „jak”. Doświadczenie
„co” możliwe jest do przekazania za pomocą wiedzy teoretycznej, na-
ukowej, natomiast efektem doświadczenia „jak” są praktyczne umie-
jętności (natury technicznej lub moralnej), które można ćwiczyć, ale
trudno je wyrazić w postaci wypowiedzi opisowych;
– Wielość typów doświadczeń. W refleksji filozoficznej wielo-
krotnie podejmowane było zagadnienie zróżnicowania typów do-
świadczenia, ich specyfiki oraz związków między nimi; najczęściej
wymienia się doświadczenia: codzienne, techniczne, estetyczne, mo-
ralne, religijne, poznawcze i naukowe; przedmiotem badań filozofii
stało się przede wszystkim doświadczenie poznawcze (por. Stróżew-
ski, 1998, s. 262–264), natomiast codzienne doświadczenie człowieka
Perspektywa teoretyczno-metodologiczna badań18
obejmuje doznania zmysłowo-intelektualne, ale również przeżycia
związane ze sferą moralności, wartości czy też odnoszące się do po-
czucia zadowolenia z własnego życia.
Istotną kwestią rozważań filozoficznych jest istnienie źródłowe-
go doświadczenia, doświadczenia siebie, które jest podstawą każdego
aktu bycia człowieka i umożliwia rozumienie doznań jako doświad-
czenia osobistego, należącego do danej osoby. Dzięki niemu człowiek
rozumie, że sam doświadcza siebie, jest w stanie uchwycić i odnieść
się do siebie. Opisu takich doświadczeń podjął się Martin Heidegger,
zwracając uwagę na istotne dla ludzkiego istnienia aspekty bycia sobą,
takie jak posiadanie siebie (Jemeinigkeit, „mojość”) i współbycie z in-
nymi (Mit-sein) (por. Gielarowski, 2006, s. 118–122; Skarga, 1997,
s. 176–177). W odniesieniu do starożytnej empeirii oraz idei świata
naturalnego nastawienia Edmunda Husserla, M. Heidegger opraco-
wał koncepcję doświadczenia codziennego. Doświadczenie codzien-
ne przydarza się, jest konkretne, indywidualne i otwarte. Pozwala
na doznawanie oraz rozumienie rzeczywistości (osób, rzeczy) ujętej
w okreś lonym aspekcie jako sensownej oraz znaczącej dla doświad-
czającego, bez interpretowania jej, a także bez stanowienia za pomo-
cą narzucania kategorii. Dodatkowo dochodzi do spotkania wielu
doznających świata osób, a każda z nich wnosi w pewnym zakresie
odmienny sens, co może sprzyjać wymianie, w wyniku której docho-
dzi do dookreślania nieprzejrzystych sensów lub ich uzgadniania oraz
tworzenia podzielanej przez wiele osób orientacji w rzeczywistości.
Doświadczanie zawiera elementy normatywne czy praktyczne, nie jest
zatem tylko biernym doznawaniem świata (Buksiński, 2001a, s. 82–
83; por. Heidegger, 1997, s. 97–170). Do idei doświadczenia codzien-
nego M. Heideggera nawiązywał Hans-Georg Gadamer. Twierdził,
że jest ono zawsze osobiste i zmienia się wraz z nowymi przeżyciami.
Nie obejmuje wiedzy (w znaczeniu nauki, rozważań teoretycznych),
a stanowi rodzaj otwarcia się na przedmiot i podmiot, efektem czego
jest rozpoznanie siebie oraz rzeczywistości. Inny człowiek, rozumiany
jako podmiot, jest częścią naszego doświadczenia, więc relacja z nim
może je zmieniać (wzbogacać lub zubażać). Obcowanie z drugim czło-
wiekiem jest zależne od przeszłych doświadczeń, które składają się
na nasze przedrozumienie (przedsądy), wynikające z kultury, tradycji
Doświadczenie przemocy w rodzinie…19
czy języka. Wstępne, często nieuświadomione, przekonania nie są wie-
dzą uniwersalną, ale warunkują doświadczanie innego, stanowią pod-
stawę ocen moralnych, afektów i uprzedzeń, pomagają również od-
krywać cudze przesądy, sposób rozumienia świata przez innych, idee,
wartości oraz założenia leżące u podstaw ich działań. Doświadczanie
zakłada pewną otwartość, gotowość do zrewidowania swojego spo-
sobu ujmowania świata w wyniku spotkania z drugim człowiekiem
i zrozumienia sensu jego działań. Sens nadany rzeczywistości może
zostać ujęty w narracji wyrażającej doświadczenie człowieka (Buksiń-
ski, 2001a, s. 83–85; por. Gadamer, 2004, s. 472–493).
Człowiek może opisać przeżyty czas w formie narracji, za pośred-
nictwem której jest w stanie ująć jego znaczenie (Bruner, 1990, s. 4).
Pierwotnie (np. na gruncie teorii literatury) termin „narracja” (łac.
narratio) rozumiany był jako wypowiedź monologowa, prezentująca
uporządkowany w czasie, rozwijający się ciąg zdarzeń oraz postacie
i środowisko z nimi związane. Fundamentalnymi dla pojęcia narracji
cechami były: czasowy przebieg i następstwo wydarzeń, przekształca-
nie się jednej sytuacji w kolejną, dynamika oraz funkcja konstruktyw-
na i kreacyjna. Sekwencyjnie rozwijająca się opowieść, często nasyco-
na emocjonalnie lub wartościująca, miała swój początek (zawierający
np. przyczyny danego stanu rzeczy), opisywała powiązane ze sobą
w logiczny sposób (np. w związku przyczynowo-skutkowym) zda-
rzenia, a następnie zmierzała do zakończenia, które mogło stanowić
puentę czy też było interpretacją prezentowanej historii (Burzyńska,
2004, s. 8; Horsdal, 2004, s. 12). Z czasem (wraz z rozwojem narrato-
logii pod wpływem koncepcji zakorzenionych w teorii literackiej, filo-
zofii, socjologii, psychologii itp.) nastąpiło rozszerzenie zakresu zna-
czeniowego narracji, która zaczęła być traktowana jako wyposażona
w aspekt komunikacyjny autoprezentacja podmiotu lub reprezentacja
sposobu rozumienia świata, odzwierciedlająca czasowość bycia, ale też
typ dyskursu czy sposobu myślenia (Burzyńska, 2008, s. 27; Horsdal,
2004, s. 10).
Narracja rozumiana jako opowiadanie jest tworzona dla rzeczy-
wistego lub wyobrażonego odbiorcy przez konkretnego autora, który
kierując się nie zawsze uświadomionym motywem lub celem, opo-
wiada o wydarzeniach połączonych głównym wątkiem. Przedmiotem
Perspektywa teoretyczno-metodologiczna badań20
opowiadania mogą być osobiste doświadczenia autora, który konstru-
uje autonarrację (w efekcie której powstaje autobiografia) pozostającą
w ścisłym związku z jego tożsamością bądź też opowieść może kon-
centrować się na przebiegu życia drugiego człowieka, wynikiem cze-
go jest stworzenie jego biografii (Urbaniak-Zając, 2005, s. 115–116).
W literaturze przedmiotu termin narracja rozumiany w aspekcie
autobiograficznym ujmowany jest wieloznacznie. Może być postrze-
gany jako ustrukturyzowane doświadczenie człowieka, usytuowane
w określonym kontekście społeczno-kulturowym, które poddane jest
nieustannej interpretacji w miarę pojawiania się kolejnych przeżyć.
Relacjonowanie własnej historii jest również tworzeniem w umyśle
logicznej struktury, która pomaga zrozumieć rzeczywistość oraz sie-
bie, a proces opowiadania o sobie związany jest z konstruowaniem
tożsamości narracyjnej. Narracja jest też uważana za sposób poznania,
a jednocześnie za wytwór społecznego konstruktywizmu, ponieważ
zapośrednicza rzeczywistość oraz odzwierciedla społeczno-kulturo-
we konteksty ujawniające się w interpretacjach narratorów (Skibińska,
2006, s. 333–335). Istota autobiografii (Giza-Poleszczuk, 1990, s. 96)
zawiera się w kilku jej aspektach: jest ona efektem działania człowieka
i ma subiektywny charakter, kształtuje ją świadomość z uwagi na to,
że może zaistnieć wówczas, gdy zostanie przez kogoś opowiedziana,
a także niesie ze sobą określony sens i znaczenie nadane doświad-
czeniom oraz rzeczywistości z chwilą uporządkowania ich w spójną
historię. Tworzenie autobiografii jest niekończącym się procesem,
ponieważ człowiek modyfikuje kształt własnej historii (wybiera wer-
sję swojego życia, koncentrując się na faktach, które chce przekazać
innym) m.in. ze względu na nabywanie nowych doświadczeń, zmie-
niające się okoliczności, które w znaczący sposób oddziałują na rozu-
mienie i interpretowanie sytuacji. Warunkiem istnienia autobiografii
jest akt komunikacji językowej, zatem kluczowe staje się adekwatne
zrozumienie go i odczytanie zawartych w nim znaczeń. W trakcie bu-
dowania autonarracji obowiązują określone zasady zwiane z opowia-
daniem historii (Alheit, 2002, s. 103–107). Fundamentalnym warun-
kiem jest to, że ożywiona w czasie opowiadania przeszłość powinna
być warta przedstawienia, co oznacza, że autor (i jednocześnie boha-
ter) historii postrzega własne doświadczenia jako znaczące dla siebie
Doświadczenie przemocy w rodzinie…
Pobierz darmowy fragment (pdf)