Darmowy fragment publikacji:
Mateusz Gaze – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii
Zakład Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej, 90-236 Łódź, ul. Pomorska 171/173
RECENZENT
Magdalena Trysińska
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Monika Grucza- Nápoles
SKŁAD I ŁAMANIE
Munda – Maciej Torz
KOREKTA TECHNICZNA
Leonora Gralka
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/BIKER11960
© Copyright by Mateusz Gaze, Łódź 2019
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.08981.18.0.M
Ark. wyd. 12,7; ark. druk. 21,625
ISBN 978-83-8142-581-0
e-ISBN 978-83-8142-582-7
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Zapamiętałem Łódź jako miasto tolerancji,
miasto różnych kultur, różnych narodów, które obok siebie żyły.
Myśmy tu wyrośli na Europejczyków!
Mnie nie było potem stać ani na patriotyzm,
ani na nacjonalizmy, ani religijne zaścianki.
K. Dedecius
SPIS TREŚCI
Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Charakterystyka materiału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problem gatunku analizowanych tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Językowy i dyskursywny obraz świata. Ustalenia terminologiczne . . . . . . .
Rola mediów w przedstawianiu rzeczywistości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stan badań nad Łodzią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział I. Analiza tematyczna tekstów medialnych o Łodzi . . . . . . . .
Metoda badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Infrastruktura i gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Infrastruktura transportowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.1. Drogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.2. Kolej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.3. Lotnisko i połączenia lotnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.4. Komunikacja miejska (autobusowa, tramwajowa i trans-
portowa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.5. Transport rowerowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Infrastruktura społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.1. Szpitale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.2. Dworzec Łódź Fabryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.3. Nowe Centrum Łodzi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.4. Ulica Piotrkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.5. Kamienice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.6. Mieszkania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.7. Infrastruktura sportowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.8. Szkoły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.9. Pomniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.10. Pozostałe elementy zabudowy miejskiej . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Infrastruktura techniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5. Gospodarka i finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wydarzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.1. Działalność muzeów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.2. Działalność teatrów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
16
19
20
27
31
35
35
40
41
41
46
49
51
54
57
57
60
62
66
70
73
75
76
78
79
86
89
94
99
99
99
101
8
Spis treści
2.1.3. Filmy i kina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.4. Murale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.5. Festiwale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.6. Koncerty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.7. Wystawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.8. Pozostałe imprezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.9. Targi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.10. Konferencje i kongresy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.11. Akcje społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.12. Rocznice i święta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.13. Sport i imprezy sportowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.14. Wydarzenia religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.15. Pozostałe inicjatywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ludzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Populacja Łodzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.1. Demografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.2. Rodzina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.3. Alkoholizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.4. Grupy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.5. Znane postacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Zdarzenia losowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1.Wypadki komunikacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2. Pożary i inne zdarzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Wykroczenia i przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.1. Pobicia i napady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.2. Zabójstwa i zgony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.3. Kradzieże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.4. Przestępczość zorganizowana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.5. Przestępstwa finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.6. Przemoc wobec zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.7. Inne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział II. Ukształtowanie warstwy językowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Środki systemowe w jawnych aktach mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Leksyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.1 Leksemy określające. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.1.1. Określenia w stopniu równym . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.1.2. Stopień wyższy przymiotników i przysłówków. . . .
1.1.1.3. Stopień najwyższy przymiotników i przysłówków . .
102
105
106
109
111
113
115
116
118
121
123
127
129
132
138
138
139
140
141
143
145
146
146
149
150
150
152
155
156
158
159
160
162
169
172
173
174
174
180
184
Spis treści
1.1.2. Leksemy nazywające. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Peryfrazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Związki frazeologiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Metafory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Treści niejawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Presupozycje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.1. Presupozycje generowane przez operatory presupozycji . .
2.1.2. Presupozycje generowane przez operatory powtórzeń . . .
2.1.3. Presupozycje generowane przez określenia czasowe . . . . .
2.1.4. Presupozycje generowane przez czasowniki zmiany stanu . .
2.1.5. Presupozycje generowane przez czasowniki i konstrukcje
faktywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.6. Presupozycje generowane przez odpowiedniki nieidenty-
fikujących zdań względnych w języku polskim . . . . . . . . . .
2.1.7. Presupozycje generowane przez odpowiedniki deskrypcji
określonych w języku polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.8. Presupozycje generowane przez nierzeczywisty tryb przy-
puszczający . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.9. Presupozycje generowane przez pytania retoryczne . . . . .
2.2. Implikatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1. Implikatury generowane przez naruszenie maksymy ilo-
ści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2. Implikatury generowane przez naruszenie maksymy jako-
ści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2.1. Określenie skali i znaczenia zjawiska . . . . . . . . . . .
2.2.2.2. Odwołanie do stereotypu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2.3. Orzekanie o cudzych stanach, czynnościach men-
talnych i doznaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2.4. Użycie strony biernej i konstrukcji bezosobo-
wych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2.5. Prognozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2.6. Nagromadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział III. Metadyskurs na temat wizerunku Łodzi w mediach. . . .
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis ilustracji i tabel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
187
189
196
206
227
227
229
238
240
241
245
246
249
252
256
260
261
266
266
273
276
281
284
288
291
299
325
335
345
WSTĘP
Łódź z perspektywy podstawowych danych i liczb ją opisujących jawi się jako
jedno z najważniejszych miast Polski. Znajduje się w środkowej części wojewódz-
twa łódzkiego, które leży w centrum kraju. Od geometrycznego środka Polski
dzieli je według mapy Google 38 minut jazdy samochodem (47,5 km). Łódź jest
trzecim miastem w Polsce pod względem liczby ludności zameldowanej (698 688)
i czwartym pod względem powierzchni (293,25 km²)1. W mieście krzyżują się li-
nie kolejowe z Warszawy, Torunia i Poznania oraz drogi krajowe z Gdańska, To-
runia, Konina, Wrocławia, Częstochowy i Warszawy. 10 km od miasta znajduje
się skrzyżowanie transeuropejskich autostrad A1 i A2. Internetowa encyklopedia
określa Łódź jako „ośrodek akademicki (6 uczelni państwowych oraz 22 prywat-
ne), kulturalny i przemysłowy. Przed przemianami polityczno-gospodarczymi
w 1989 roku centrum przemysłu włókienniczego i filmowego2”.
Urząd Miasta Łodzi wymienia łódzkie „Naj”, czyli wyróżniające się skalą na
tle kraju elementy zabudowy miasta:
– „NAJwiększe zespoły fabryczno-rezydencjalne w Polsce – I. K. Poznań-
skiego przy ul. Ogrodowej oraz Księży Młyn K. W. Scheiblera;
– NAJwiększy pałac fabrykancki w Polsce – pałac I. K. Poznańskiego zbudo-
wany przed 1902 r., obecnie siedziba Muzeum Miasta Łodzi (ul. Ogrodowa 15);
– NAJwiększa liczba willi i pałaców fabrykanckich w Polsce – około 200 na
terenie miasta;
w Polsce;
– NAJlepiej zachowany przykład XIX-wiecznego miasta włókienniczego
– NAJwiększy w Polsce cmentarz żydowski – usytuowany przy ul. Brackiej
zajmuje powierzchnię 42 ha, znajduje się tam 180 000 grobów, 65 000 macew;
– NAJdłuższy w Europie trakt handlowy – ul. Piotrkowska mierząca
ok. 4 km długości;
– NAJdłuższy deptak w Polsce – część ulicy Piotrkowskiej (od pl. Wolności
do al. Mickiewicza) o długości ponad 1,8 km;
– NAJwiększe skupisko pubów i restauracji w obrębie jednej ulicy – na uli-
cy Piotrkowskiej lub w jej najbliższej okolicy usytuowanych jest ponad 100 pu-
bów, klubów, dyskotek i restauracji;
1 Dane GUS: http://stat.gov.pl/ (dostęp: 20.03.2017).
2 https://pl.wikipedia.org/wiki/ C5 81 C3 B3d C5 BA#Po.C5.82o.
C5.BCenie (dostęp: 20.03.2017).
12
Wstęp
– NAJoryginalniejszy środek transportu w Polsce – riksze i trambus kursu-
jące po ulicy Piotrkowskiej;
– NAJbardziej awangardowy pub w Polsce – „Łódź Kaliska”, znajduje się
przy ul. Piotrkowskiej 102. Założony został przez grupę artystyczną działającą
pod taką samą nazwą;
– NAJwiększy w Polsce zabytkowy budynek bankowy – gmach Narodowe-
go Banku Polskiego przy al. Kościuszki 14, wybudowany w 1908 r.;
– NAJstarsza w Polsce kolekcja sztuki nowoczesnej – znajduje się w zbio-
rach Muzeum Sztuki w Łodzi;
– NAJwiększa kolekcja współczesnych tkanin artystycznych w Europie – li-
czy ponad 1500 eksponatów i znajduje się w Centralnym Muzeum Włókiennic-
twa przy ul. Piotrkowskiej 282;
– NAJstarszy miejski rezerwat przyrody w Polsce – Polesie Konstantynow-
skie, powstał w 1934 r.;
skiego na terenie parku Źródliska;
– NAJnowocześniejsza palmiarnia w Polsce usytuowana jest przy al. Piłsud-
– NAJstarsze w Polsce Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców
– funkcjonuje od 1952 r. przy Uniwersytecie Łódzkim”3.
Ruch turystyczny również wydaje się intensywny, gdyż województwo
łódzkie w 2012 roku odwiedziło 3,86 miliona osób. To o 577 tysięcy mniej niż
w roku 2011. Natomiast samą Łódź odwiedziło 1,16 miliona turystów, co ozna-
cza wzrost o 387 tysięcy osób. W 2014 roku do miasta przyjechało 101,1 tys.
turystów zagranicznych, stanowili oni zarazem 20,1 ogółu turystów w Łodzi.
W stosunku do roku poprzedniego liczba turystów zagranicznych zwiększyła się
w Łodzi o 28,8 4.
Zadziwia więc, że Łódź postrzegana jest przez łodzian, przyjezdnych i resztę
Polaków negatywnie5. Wydaje się, że stereotypy powstałe w XIX i XX wieku (Ko-
łodziej 2009; Fiszbak 2013) ukształtowały opinię Polaków o mieście. Do Łodzi
przylgnął szereg łatek. Do najpopularniejszych można zaliczyć: miasto upadłe,
polskie Detroit, ziemia obiecana (o ironicznej wymowie), złe miasto, miasto
włókniarek, miasto czterech kultur, HollyŁódź, ale i miasto łowców skór czy dzie-
ci w beczkach. Internet zdaje się podtrzymywać krzywdzące stereotypy o Łodzi.
3 http://www.turystyczna.lodz.pl/page/73,Lodzkie-naj.html (dostęp: 20.03.2017).
4 Dane GUS i US w Łodzi.
5 Świadczą o tym chociażby badania łódzkich socjologów i geografów opublikowane
w tomie Łódź w oczach studentów łódzkich publicznych i uczelni wyższych, który doczekał
się już kilku edycji. Rokrocznie badacze starają się odpowiedzieć na pytania: jak postrze-
gana jest Łódź, co wpływa na taki wizerunek, czy przekłada się to na decyzje młodych
ludzi (np. w kwestii podjęcia pracy w mieście po ukończeniu studiów) oraz czy opinia
o Łodzi zmienia się wraz z upływem czasu.
Wstęp
13
W mediach społecznościowych krążą demotywatory (kwejki)6, w których miasto
przedstawiane jest jako ruina:
Ilustracja 1. Jeden z wielu demotywatorów przedstawiających Łódź jako miasto w ruinie,
miasto upadłe
Źródło: demotywatory.pl (dostęp: 20.03.2017).
Niniejsza praca ma odpowiedzieć na pytanie, czy media wzmacniają i/lub
wyciszają stereotypy o Łodzi. Przystępując do badania, określono następujące
problemy poznawcze: co pisze się o Łodzi, jak się pisze oraz czy to, jak się pi-
sze, podlega refleksji samych dziennikarzy, a zatem, czy możliwe jest zbadanie
6 Demotywatory to zdjęcia lub obrazki otoczone czarną ramką i opatrzone podpi-
sem/komentarzem. Pierwotnie miały służyć motywowaniu lub demotywowaniu. Kwej-
ki natomiast to zbiór grafik znalezionych/stworzonych w wirtualnym świecie (można
i tam znaleźć demotywatory) (Gaze 2015).
14
Wstęp
metadyskursu. Już na etapie wyboru tematu czy selekcji materiału dziennikarz
dokonuje subiektywnego przedstawienia wybranych elementów Łodzi. Z lin-
gwistycznego punktu widzenia istotny jest proces, podczas którego na bazie
zebranych materiałów i opinii dziennikarz tworzy tekst, nadając mu konkretną
strukturę językową – celowo dobierając środki językowe pod kątem określonych
wcześniej intencji.
Celem niniejszej dysertacji jest analiza wizerunku Łodzi w różnych typach
mediów (prasa, internet, telewizja). Źródła dobrano tak, aby wychwycić różnice
między wizerunkiem Łodzi w mediach o zasięgu ogólnopolskim a wizerunkiem
w mediach o zasięgu lokalnym. W sumie zgromadzono 5699 tekstów z czterech
mediów: „Gazety Wyborczej”, Onetu, „Dziennika Łódzkiego” i Łódzkich Wiado-
mości Dnia.
Dysertacja ma cel badawczy usytuowany na trzech poziomach:
– dokumentacyjnym – rejestracja dyskursu o Łodzi oraz zbadanie jego zróż-
nicowania w zależności od wybranych kryteriów (np. endocentryczny/egzocen-
tryczny7, informacyjny/perswazyjny);
– poznawczym – przedstawienie, jakie profile tematyczne pojawiają się
w opisach, a jakich jest brak, jakie są nagłaśniane, a jakie wyciszane; pozwoli to
określić kryteria wartościowania stosowane w ocenie tych tematów oraz zanali-
zować treści jawne i niejawne;
– metodologicznym – opracowanie metody badania językowego obrazu
pod kątem środków językowych, zastosowanie narzędzi analizy jakościowej i ilo-
ściowej (dostosowanie metod: funkcjonalno-pragmatycznej i kognitywnej do
badanego problemu oraz specyfiki materiału).
Analiza tekstów z perspektywy lingwistycznej została podporządkowana
przedstawieniu dyskursywnego obrazu Łodzi. W pracy przyjęto metodę funk-
cjonalno-pragmatyczną (na korpus tekstów patrzono z perspektywy dyskursu
medialnego i funkcji mediów) w połączeniu z metodą kognitywną (rekonstruk-
cja językowego obrazu Łodzi wyłaniającego się z korpusu tekstów). Pozwoliło
to uchwycić obraz Łodzi jako wielowymiarowy, niejednorodny twór medialny,
selektywnie kształtowany i nie zawsze prawdziwy.
Postawione cele odzwierciedlają się w budowie pracy, której część analitycz-
na składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy rozdział jest poświęcony analizie te-
matycznej informacji o Łodzi. Udało się wyodrębnić trzy duże grupy tematów,
dzielące się na mniejsze podgrupy:
I. Infrastruktura i gospodarka – dzieląca się na infrastrukturę transporto-
wą (drogi, lotnisko, trasy rowerowe, połączenia kolejowe, komunikację miejską),
infrastrukturę społeczną (szpitale, dworzec Łódź Fabryczna, Nowe Centrum
Łodzi, ulicę Piotrkowską, kamienice, mieszkania, infrastrukturę sportową), in-
7 Różnice w przedstawianiu Łodzi w mediach lokalnych i ogólnopolskich.
Wstęp
15
frastrukturę techniczną (komunikację telefoniczną i internetową, służby komu-
nalne), administrację oraz inwestycje i finanse;
II. Wydarzenia – w sferze kultury (festiwale, akcje publiczne, teatry, mu-
zea, filmy i murale) oraz w sferze nauki (konferencje, sympozja i osiągnięcie
naukowe);
III. Ludzie – populacja Łodzi i jej problemy, głównie z zakresu demografii
(niż demograficzny, struktura wiekowa i społeczna, patologie, zwłaszcza alkoho-
lizm), przestępczości oraz zdarzeń losowych (wypadki komunikacyjne, pożary,
pobicia, zgony, kradzieże, przemoc wobec zwierząt).
W przeprowadzonej analizie wskazano na różne sposoby ukazywania Ło-
dzi oraz ewentualne różnice między tematami poruszanymi przez media lokalne
a zagadnieniami pojawiającymi się w mediach ogólnopolskich. Pozwoliło to wy-
znaczyć rodzaje wartościowania stosowane w ocenie tych tematów. W analizie
brano pod uwagę sześć kryteriów: repertuar tematów głównych, ich podział na
podtematy, liczebność grup, tzn. częstość podejmowanych tematów, jednorod-
ność, tj. zgodność sposobu prezentacji tego samego tematu w różnych mediach,
szczegółowość prezentowanych treści oraz zabarwienie emocjonalne, czyli posta-
wę dziennikarza względem tematu.
Kolejny rozdział pracy poświęcony jest ukształtowaniu warstwy językowej
referowanych treści. Skupiono się na tych elementach, które są związane z funk-
cją ekspresywną i impresywną wypowiedzi. Istotnym założeniem badawczym
było traktowanie analizowanych leksemów i połączeń wielowyrazowych, jak
np. elementów wypowiedzi – a nie elementów systemu. Egzemplifikacje ujęto
w dwie grupy: środki językowe służące jawnemu oraz niejawnemu wartościowa-
niu opisywanych elementów. Do elementów przekazujących treści jawne zali-
czono: leksemy nazywające elementy Łodzi, leksemy określające (przymiotniki,
przysłówki, imiesłowy bierne) w stopniu równym, wyższym i najwyższym, para-
frazy Łodzi i jej elementów, związki frazeologiczne oraz metafory. Treści niejaw-
ne, czyli przekazywane poza asercją, to implikatury i presupozycje.
Ostatni rozdział dotyczy metadyskursu o Łodzi, który jest traktowany jako
próba zdefiniowania sytuacji komunikacyjnej oraz autorefleksji uczestników
dyskursu nad tym, jak komunikacja przebiega. W przypadku tej analizy komen-
tarze i wypowiedzi o charakterze metadyskursywnym stanowią drugi poziom
interpretacji. Uczestnicy dyskursu sami wyznaczają w nim standardy, które ich
bezpośrednio powinny obowiązywać. Nie ograniczają się jednak tylko do projek-
towania idealnego modelu, ale także bardzo często oceniają wypowiedzi innych
uczestników dyskursu. Jest to tym bardziej istotne, że analizowane teksty są czę-
ścią dyskursu publicznego, stawianego w opozycji do dyskursu potocznego, który
zwyczajowo definiowany jest jako mniej sformalizowany, mniej oficjalny, a bar-
dziej emocjonalny. Artykuły o charakterze metadyskursywnym dotyczą kształ-
tu językowego przekazów. W wypowiedziach ich autorów pojawiają się głosy, że
wybierane są przez dziennikarzy określenia nieprecyzyjne, wartościujące, a tym
16
Wstęp
samym o dużej mocy perswazyjnej. W planie treści natomiast podkreślano nieści-
słość, zbytnią generalizację, a nawet nieprawdziwość prezentowanych informacji.
W tym przypadku odnoszono się do zasad etyki dziennikarskiej, zarzucając pra-
cownikom mediów dezinformację odbiorców w celu budowania taniej sensacji.
Bardzo serdecznie chciałbym podziękować prof. Edycie Pałuszyńskiej, któ-
ra była promotorem niniejszej rozprawy doktorskiej. Dziękuję za cenne uwagi
przekazywane z dużym spokojem, za wszechstronną pomoc, ogromne wsparcie,
a także za cały poświęcony mi czas. To Pani Profesor motywowała mnie do sta-
wiania coraz śmielszych tez i wyrażania własnych opinii.
Swoją wdzięczność chciałbym wyrazić także w stosunku do Recenzentek
– prof. Magdaleny Trysińskiej z Uniwersytetu Warszawskiego oraz prof. Małgo-
rzaty Rzeszutko-Iwan z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie – za
podjęty trud opiniowania, cenne uwagi i wnikliwe spostrzeżenia umożliwiające
udoskonalenie mojej pracy doktorskiej oraz sugestie dotyczące jej opublikowania.
Dziękuję również prof. Bożenie Ostromęckiej-Frączak, która była promoto-
rem mojej pracy magisterskiej i przyjęła mnie do Katedry Lingwistyki Stosowa-
nej i Kulturowej. To także Pani Profesor zawdzięczam fakt, że trafiłem pod skrzy-
dła tak wspaniałej mentorki, jaką jest Profesor Edyta Pałuszyńska.
Charakterystyka materiału
Materiał badawczy niniejszej pracy stanowiły teksty wyekscerpowane
z dwóch mediów ogólnopolskich – „Gazety Wyborczej” i Onetu – oraz dwóch
mediów o zasięgu lokalnym – Łódzkich Wiadomości Dnia i „Dziennika Łódz-
kiego”. Teksty obejmowały jeden rok kalendarzowy: od stycznia 2014 do grud-
nia 2014 roku. Zgromadzono łącznie 5699 tekstów (142 z „Gazety Wyborczej”,
820 z Onetu, 1700 z Łódzkich Wiadomości Dnia i 3037 z „Dziennika Łódzkie-
go”). Kryterium ekscerpcji był rodzaj tematu. Wybierano tylko te artykuły, któ-
rych tematem była Łódź rozumiana jako całość, lub poszczególne aspekty życia
kulturalnego, społecznego i gospodarczego miasta. Tak obszerny materiał wy-
magał wyodrębnienia miarodajnych prób badawczych. Po konsultacji z łódzkimi
statystykami stwierdzono, że korpusy badawcze będą wielkości 35 wszystkich
zgromadzonych tekstów. Szczegółowej analizie poddano zatem 1850 artykułów
(57 z „Gazety Wyborczej”, co stanowiło 40 wszystkich tekstów pochodzących
z tego medium; 287 tekstów z Onetu, co stanowiło 35 wszystkich tekstów;
595 tekstów z Łódzkich Wiadomości Dnia, czyli 35 wszystkich tekstów; 911 tek-
stów z „Dziennika Łódzkiego”, czyli 30 wszystkich tekstów). Teksty ponumero-
wano dla każdego medium osobno, a następnie, wykorzystując program losujący
w programie Microsoft Excel, dobrano próby tak, by z każdego tygodnia pojawił
się chociaż jeden tekst. Pozwoliło to na równomierne rozłożenie w czasie analizo-
wanych tekstów z każdego medium.
Wstęp
17
Onet jest portalem internetowym założonym w 1996 roku przez spółkę
Optimus, która w latach dziewięćdziesiątych była jednym z największych produ-
centów komputerów typu PC na terenie kraju. W 2012 roku został największym
polskim portalem internetowym8. W sierpniu 2012 roku portal Onet zanotował
2475 mld odsłon oraz 13 055 mln użytkowników, co uplasowało go na drugim
miejscu pod względem najczęściej odwiedzanych polskich portali. Pod wzglę-
dem miesięcznej liczby odsłon wyprzedzała go jedynie Grupa Allegro.pl9. Alexa
Internet podaje zaś, że Onet jest sto dziewięćdziesiątą drugą najczęściej odwie-
dzaną stroną internetową na świecie oraz szóstą w Polsce10 (badania przeprowa-
dzono w 2013 roku)11. Portal ów można zatem uznać za największe internetowe
źródło informacyjne dla Polaków. Istotne jest również istnienie regionalnych
biur Onetu w największych miastach Polski, tj. w Bydgoszczy, Wrocławiu, Szcze-
cinie, Katowicach, Warszawie, Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Gdańsku. Materiały
publikowane w serwisie pochodzą z dwóch źródeł: są autorstwa dziennikarzy
zatrudnionych przez portal lub pochodzą od współpracujących z Onetem pol-
skich i światowych agencji informacyjnych, jak np. CNN, TVN, Telewizja Polska,
Bloomberg, Reuters PAP, „New York Times”, „Washington Post”, „The Times”,
„La Vanguardia”, „Le Monde”, „Der Spiegel”, „Rzeczpospolita”, „Newsweek” czy
„Forbes”12.
„Gazeta Wyborcza” jest ogólnopolskim dziennikiem informacyjno-publicy-
stycznym – największym w Europie Środkowej13. Wydawana jest od 1989 roku,
początkowo jako organ prasowy Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”, na-
stępnie jako niezależny dziennik. „Gazeta Wyborcza” to „opiniotwórczy, najpo-
czytniejszy dziennik informacyjny w Polsce; obszerny serwis informacji, ocen
i komentarzy z kraju i zagranicy, rozbudowany dział reportażu krajowego i zagra-
nicznego oraz kulturalnego”14. Gazeta podzielona jest na kilka sekcji: Kraj i Świat
(informacje z kraju i ze świata), Witamy w Polsce (reportaże o tematyce społecz-
nej), Opinie (artykuły publicystyczne), Kultura, Nauka, Sport. Ponadto można
8 https://media2.pl/badania/95573-Megapanel-lipiec-2012-Onet.pl-wyprzedza-
-Facebook-i-YouTube.html (dostęp: 2.02.2017).
9 http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/google-i-facebook-rosna-onet-i-nk-pl-
-sporo-w-dol/page:2 (dostęp: 2.02.2017).
10 Onet wyprzedziły witryny: google.pl, youtube.com, facebook.com, google.com,
allegro.pl.
11 http://www.alexa.com/topsites/countries/PL (dostęp: 2.02.2017) i http://www.
alexa.com/topsites/global (dostęp: 2.02.2017).
12 http://ofirmie.onet.pl/onet (dostęp: 2.02.2017).
13 Na podstawie Encyklopedii PWN: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Gazeta-
-Wyborcza;3904448.html (dostęp: 2.02.2017).
14 Encyklopedia PWN: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Gazeta-Wyborcza;3904448.
html (dostęp: 2.02.2017).
18
Wstęp
znaleźć dodatki tematyczne, takie jak magazyn Ale Historia, magazyn kulinarny
Palce Lizać, porady medyczne Tylko Zdrowie, tygodnik kulturalny Co Jest Grane,
czy sobotni dodatek Wysokie Obcasy. „Gazeta Wyborcza” wielokrotnie otrzymy-
wała nagrody Grand Press, a w 2014 została uhonorowana tytułem gazety dwu-
dziestopięciolecia15. Wielu jej dziennikarzy nagradzano w krajowych konkursach.
Od momentu powstania do końca roku 1989 średni nakład gazety sięgał miliona
egzemplarzy. W 1994 roku nakład sięgał 511 tysięcy egzemplarzy, by później spa-
dać przez dwa lata, a od roku 1997 roku ponownie rosnąć. W 1999 roku w obiegu
ukazywało się średnio 569 tysięcy egzemplarzy pisma, z czego 443 tysiące były
sprzedawane (Konopka 2012, s. 58). W 2003 roku „Gazeta Wyborcza” straciła
pozycję lidera, a najpoczytniejszym dziennikiem został „Fakt” (Dziekan-Łanu-
cha 2014, s. 11). Obecnie sprzedaż „Gazety Wyborczej” spada systematycznie,
co jest stałą tendencją w prasie i wiąże się między innymi ze wzrastającą popu-
larnością portali internetowych (tamże, s. 15). W 2016 roku drugim najpopular-
niejszym dziennikiem został „Super Express”16, spychając tym samym „Gazetę
Wyborczą” na trzecią pozycję (przy średnim nakładzie 225 tys.)17.
„Dziennik Łódzki” jest największą gazetą regionu i jedną z najstarszych
w Polsce. Ukazuje się od 1884 roku sześć razy w tygodniu. W 2000 roku został
połączony z dziennikiem „Wiadomości Dnia”. Wydawcą jest Polska Press Oddział
w Łodzi. „Dziennik Łódzki” tworzony jest przez 11 lokalnych redakcji z najwięk-
szych miast województwa (należą do nich redakcje w Bełchatowie, Kutnie, Łę-
czycy, Łowiczu, Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku, Sieradzu, Skierniewicach,
Tomaszowie Mazowieckim, Wieluniu i Zduńskiej Woli). Gazeta ma charakter
informacyjno-publicystyczny, choć preferuje przekazywanie praktycznych infor-
macji. W 2007 roku zmieniła nazwę na „Polska. Dziennik Łódzki”. W nagłówku
strony tytułowej widniało logo „Dziennik Łódzki” obok symboli „Polska The
Times”. 4 stycznia 2011 roku tytuł w lewym rogu strony tytułowej z informacją
o prenumeracie zmienił się z powrotem na „Dziennik Łódzki”. Logo „Polska The
Times” zniknęło ze strony frontowej 31 stycznia 2015 roku18. „Dziennik Łódzki”
jest obecnie wydawany w formacie tabloidowym w nakładzie ok. 306 tys. egzem-
plarzy tygodniowo19.
Łódzkie Wiadomości Dnia (ŁWD) to codzienny program informacyjny
TVP Łódź. Jest drugim, po Telewizyjnym Kurierze Warszawskim, najstarszym
15 http://www.agora.pl/agora/1,110863,17132813,Piotr_Andrusieczko_Dzienni-
karzem_Roku_2014_Wyborcza_.html (dostęp: 2.02.2017).
16 Co ciekawe, „Fakt” i „Super Express” są dziennikami o charakterze tabloidu.
17 http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/fakt-liderem-super-express-przed-gazeta-
wyborcza-ktora-stracila-17-proc-sprzedaz-gazet-w-grudniu (dostęp: 2.02.2017).
18 Na podstawie: Walicki 1999 i http://www.dzienniklodzki.pl/ (dostęp: 2.02.2017).
19 http://polskaprasa.cba.pl/tytuly/dziennik_lodzki.html (dostęp: 2.02.2017).
Wstęp
19
tego typu programem w Polsce20. Emitowany jest w trzech wydaniach: o 18:30
codzienne wydanie główne (z wyjątkiem soboty, wtedy emitowany jest tylko
flesz), o 20:00 od poniedziałku do piątku emitowana jest powtórka głównego
wydania z 18:30, o 21:30 codziennie pojawia się podsumowanie dnia – oprócz
soboty, kiedy pełni ono rolę wydania głównego. Od 1 lutego 2012 roku główne
wydanie Łódzkich Wiadomości Dnia tłumaczone jest na język migowy. W analizie
uwzględniono wyłącznie wydanie główne, trwające ok. 20 minut i składające się
średnio z ośmiu materiałów informacyjnych. Dziennikarze redakcji zaznaczają,
że kierują się dewizą: „Jesteśmy z kamerą wszędzie tam, gdzie dzieją się rzeczy
ważne dla mieszkańców województwa łódzkiego. Staramy się interweniować
i pomagać naszym telewidzom w ważnych dla nich sprawach”21.
Problem gatunku analizowanych tekstów
Ze względu na trzy typy mediów (prasa, telewizja i internet) trudno określić
jednoznacznie gatunek analizowanych tekstów. Najogólniej można stwierdzić, że
analizowane teksty są informacjami. K. Wolny-Zmorzyński i A. Wojnach definiu-
ją informację jako „gatunek wypowiedzi medialnej powiadamiającej o zdarzeniu,
ale w odróżnieniu od wzmianki – wzbogaconej o dodatkowe, poboczne, ale jed-
nocześnie szczegółowe fakty, podawane statycznie. Odpowiada na pytania: kto?,
co?, gdzie?, kiedy?, dlaczego?, w jaki sposób? Informacja ma być zredagowana na
zasadzie odwróconej piramidy. Najważniejsze fakty umieszczane są na początku.
W informacji może się znaleźć miejsce na przypomnienie danych kwestii z prze-
szłości, nie jest też konieczne zachowanie kolejności faktów” (Wolny-Zmorzyń-
ski, Wojnach 2006, s. 81–82). Informacja może być typizowana ze względu na
temat, którego dotyczy. Można zatem wyróżnić informacje polityczne, ekono-
miczne, kulturalne, sportowe, religijne czy społeczne. W analizowanych próbach
badawczych odnaleziono wszystkie wymienione rodzaje. Największą grupę sta-
nowiły wśród nich informacje społeczne, kulturalne i polityczne, najmniejszą zaś
– religijne.
Maria Wojtak uważa, że lepszym określeniem tego typu tekstów jest wia-
domość, którą definiuje podobnie jak inni informację, tj. „wypowiedź prasowa,
odpowiadająca na klasyczne pytania informacji: kto, co, gdzie, kiedy, jak (ewen-
tualnie dlaczego i z jakim skutkiem) zrobił lub co, gdzie, kiedy i jak się zdarzy-
ło” (Wojtak 2010, s. 53). Wyróżnia dwa rodzaje wiadomości: wiadomości z do-
minantą informacyjną (będące realizacją wzorca kanonicznego) i wiadomości
20 https://pl.wikipedia.org/wiki/ C5 81 C3 B3dzkie_Wiadomo C5 9Bci_
Dnia (dostęp: 2.02.2017).
21 http://lodz.tvp.pl/17670977/lwd (dostęp: 2.02.2017).
20
Wstęp
z dominantą publicystyczną (będące realizacją wzorców alternacyjnych lub
adaptacyjnych). Wiadomości z dominantą informacyjną powinny prezentować
fakty i zdarzenia, a ich interpretacja należeć do czytelnika. Ponadto powinny one
charakteryzować się szablonowością i obiektywnością, osiągniętą dzięki brakowi
ekspresywności i perswazyjności. Jak jednak podkreśla M. Wojtak: „tego rodzaju
wiadomości występują w praktyce komunikacyjnej tak rzadko, że można wątpić
w ich istnienie” (Wojtak 2010, s. 55).
W analizowanych próbach można odnaleźć inne formy gatunkowe, np. wy-
wiady, felietony, reportaże, komentarze, notki prasowe. Ze względu na problemy
genologiczne, nieostre granice między wieloma gatunkami (np. artykuł publi-
cystyczny, komentarz a felieton) oraz przede wszystkim na cel pracy, jakim jest
rejestracja dyskursu w czterech wybranych mediach, zdecydowano się na anali-
zowanie wszystkich rodzajów tekstów o charakterze informacyjnym i informa-
cyjno-publicystycznym. Pominięto ogłoszenia, reklamy oraz nekrologi. W niniej-
szej pracy, ze względów stylistycznych, na określenie badanego materiału będą
używane wymiennie dwa terminy: „teksty” i „artykuły”. Przy czym artykuł rozu-
miany jest jako „każda wypowiedź dziennikarska”22 (Wojtak 2010, s. 15).
W badaniach nie podjęto problemu zróżnicowania przekazów medialnych ze
względu na typ medium, tzn. uwzględnienia specyfiki języka stosowanego w tele-
wizji, internecie, prasie. Wprawdzie jest to ciekawe zagadnienie, ale wymagałoby
innego typu badań.23
Językowy i dyskursywny obraz świata
Ustalenia terminologiczne
Językowy obraz świata jest pojęciem przynależnym do językoznawstwa ko-
gnitywnego, rozumianego jako „kierunek we współczesnym językoznawstwie,
który odwołując się do psychologii, socjologii i innych dyscyplin, zajmuje się opi-
sem języka uwikłanego w kontekst kulturowy i badaniem, w jaki sposób w języ-
22 Badaczka zaznacza, że jest to potoczne rozumienie tego słowa. Zgodnie z definicją
środowiskową (dziennikarską) nazwa „artykuł” jest stosowana w odniesieniu do roz-
budowanej wypowiedzi powiadamiającej o konkretnym fakcie czy zdarzeniu lub inter-
pretującej określony aspekt zdarzeń. Artykuł w ujęciu prasoznawczym (naukowym) to
grupa wypowiedzi powiązanych ze sobą, bliskich pod względem formalnym, pragma-
tycznym i stylistycznym (Wojtak 2010, s. 15–16).
23 Wielu badaczy jest zdania, że język w mediach jest heterogeniczny, czyli korzysta
z wszystkich odmian i stylów językowych. Mrozowski zauważa, że dziennikarstwo pra-
sowe wykształciło swoiste sposoby posługiwania się językiem oraz budowania wypowie-
dzi, które przejęło następnie dziennikarstwo radiowe i telewizyjne, dostosowując je do
specyfiki obu mediów (Mrozowski 2001, s. 309).
Wstęp
21
ku odzwierciedla się rzeczywistość” (SJP PWN). Język zatem stanowi integralną
część ludzkiego poznania.
Podstawę językoznawstwa kognitywnego tworzą prace m.in. G. Lakoffa
i M. Johnsona (1988) oraz R. Langackera (2005). Ten ostatni zauważył, że język
nie jest samowystarczalnym systemem (podważył tym samym założenia struk-
turalizmu i generatywizmu), a stanowi niezbędny element procesu poznawcze-
go, gdyż „znaczenia wyrażeń językowych są konceptualizacjami obejmującymi
wszelkie aspekty doświadczenia mentalnego” (Langacker 2005, s. 11).
Kognitywizm nie jest monolityczną teorią, a złożoną koncepcją badawczą
(Polański [red.] 2003, s. 342; Grzegorczykowa 1993, s. 10). Wspólnym założeniem
kognitywistów jest przekonanie o ścisłym powiązaniu języka z procesami poznaw-
czymi i postrzeganiem rzeczywistości. Kategoryzacja świata nie jest procesem
obiektywnym, lecz subiektywnym, uzależnionym od nadawcy komunikatu. Na
gruncie polskim językoznawstwo kognitywne uprawiane jest przez takich badaczy,
jak J. Antas, G. Habrajska, R. Kalisz, K. Korżyk, A. Kwiatkowska, I. Nowakowska-
-Kempna, B. Lewandowska-Tomaszczyk, E. Tabakowska, G. Zarzycka i in.24
Z lingwistyką kognitywną powiązana jest koncepcja językowego obrazu
świata (JOŚ), którego geneza sięga czasów Marcina Lutra. Zauważył on, że „róż-
ne języki mają swoje specyficzne cechy w pojmowaniu świata” (Mańczyk 1982,
s. 31)25. Za początki lingwistycznego opisu różnic w ujmowaniu świata uznaje się
badania J. G. Hamanna i J. G. Herdera (Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000,
s. 24). Znaczące dla badanej materii okazały się ponadto tezy W. von Humboldta,
który uważał, że każdy język naturalny zawiera w sobie niepowtarzalny i różny
od innych pogląd na świat (Humboldt W. von 2003, s. 24–25). L. Weisgerber
twierdził natomiast, że język zawiera ujęcie świata oraz jego wartościowanie, któ-
re ludzie przejmują na drodze socjalizacji (Fleischer 2000, s. 46–48). Podstawę
JOŚ stanowi hipoteza Sapira-Whorfa, która zakłada, że język kształtuje sposób
myślenia osób się nim posługujących (determinizm językowy), a tym samym ist-
nieją różnice w postrzeganiu świata między osobami posługującymi się różnymi
systemami językowymi (relatywizm językowy) (Sapir 1978; Whorf 2002).
Na gruncie polskim pojęcie językowego obrazu świata pojawia się w latach
siedemdziesiątych. W Encyklopedii wiedzy o języku polskim znajduje się następu-
jąca definicja:
obraz świata odbity w danym języku narodowym, nie odpowiada ściśle rzeczywi-
stemu obrazowi, odkrywanemu przez naukę. Wskutek tego możliwe jest, że między
obrazami w poszczególnych językach narodowych zachodzą znaczne różnice, spo-
24 Informacje o polskich kognitywistach znaleźć można [w:] W. Kubiński, D. Stanu-
lewicz 2001, s. 10.
25 Przegląd definicji JOŚ [w:] Anusiewicz 1999; Fleischer 2000.
22
Wstęp
wodowane między innymi różnymi warunkami bytowymi danych narodów. Szcze-
gólnie wyraźnie językowy obraz świata odbity w danym języku przejawia się w sys-
temie leksykalnym […] Wskutek tego obraz świata odbity w języku przez pryzmat
życia społecznego zawiera element subiektywności (Urbańczyk [red.] 1978, s. 143).
Koncepcją językowego obrazu świata zajmowali się w Polsce w latach osiem-
dziesiątych i dziewięćdziesiątych następujący badacze: J. Bartmiński i R. Tokarski
(1986), A. Dąbrowska (1990), R. Grzegorczykowa (1990), M. Peisert (1991),
J. Anusiewicz (1992).
J. Bartmiński i R. Tokarski rozumieją JOŚ jako:
pewien zespół sądów mniej lub bardziej utrwalonych w języku, zawartych w znacze-
niach wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i spo-
sobach istnienia obiektów świata pozajęzykowego. W tym sensie JOŚ jest utrwale-
niem zespołu relacji zawartych w językowym ukształtowaniu tekstu, a wynikającym
z wiedzy o świecie pozajęzykowym (1986, s. 73).
Definicja ta kładzie nacisk na semantyczne rozumienie JOŚ i relację między świa-
tem pozajęzykowym, tekstami a poznawczymi aspektami języka.
J. Anusiewicz w kolejnej definicji uściśla, że relacje między językiem a rze-
czywistością zasadzają się na odwzorowaniu rzeczywistości poprzez system za-
wartych w sobie pojęć, występujących na różnych poziomach: semantycznym,
gramatycznym, syntaktycznym i pragmatycznym (Anusiewicz 1994, s. 113).
A. Dąbrowska i M. Fleischer skupiają się na leksyce jako nośniku językowego
obrazu świata, zwracając uwagę na relację między rozbudowaniem danych krę-
gów leksykalnych a systemem wartości i poziomem rozwoju danych społeczności
(Dąbrowska 1990; Fleischer 2000).
R. Grzegorczykowa definiuje JOŚ jako „strukturę pojęciową utrwaloną
(zakrzepłą) w systemie danego języka, a więc jego właściwościach gramatycz-
nych i leksykalnych (znaczeniach wyrazów i ich łączliwości), realizującą się, jak
wszystko w języku, za pomocą tekstów, wypowiedzi” (Grzegorczykowa 1990,
s. 41). W kolejnej definicji badaczka rozszerza rozumienie JOŚ, twierdząc, że
można go „odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych,
frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji
świata, wreszcie konotacji i stereotypów związanych z obiektami nazywanymi”
(Grzegorczykowa 2001, s. 163). W związku z opisywaną problematyką istot-
ne dla autora pracy są szczególnie aspekty wskazane przez R. Grzegorczykową,
tzn. odczytanie językowego obrazu świata z konotacji i stereotypów (nie tylko
z elementów systemowych) oraz realizacja JOŚ w tekstach.
Ważna jest również definicja J. Bartmińskiego, która wskazuje, że językowy
obraz świata „jest potoczną interpretacją rzeczywistości z punktu widzenia prze-
ciętnego użytkownika języka”. Realizuje się on w tekstach językowych, które sta-
nowią konkretne użycie systemu, zawierając ponadto elementy autorskie umiesz-
Wstęp
23
czone w przyjętych społecznie konwencjach. Na pełny JOŚ składają się zatem
– poza aspektami ściśle językowymi (tymi implikowanymi przez system) – wie-
dza wspólna nadawcy i odbiorcy, powszechne przekonania i wierzenia (Bartmiń-
ski 2006, s. 12–15). A. Kadyjewska dokonuje nawet rozróżnienia na JOŚ (po-
ziom systemu – la langue), tekstowy obraz świata (poziom tekstu – la parole) oraz
idiolektalny obraz świata (autora), który łączy oba poziomy (Kadyjewska 2001,
s. 322–323).
P. Nowak i R. Tokarski piszą o medialnej wizji świata, którą rozumieją jako
odmiennie ukształtowany opis realnego zdarzenia zależnie od przyjętego w makro-
intencji punktu widzenia […]¸ który w przekazie medialnym może mieć charakter
bardzo subiektywny, jednostkowy, właściwy konkretnemu autorowi, konkretnego
tekstu, ale może być też wykładnikiem poglądów instytucjonalnych, np. zespołu re-
dakcyjnego (2007, s. 19).
Jako że autora pracy interesuje obraz Łodzi wyłaniający się z różnych rodza-
jów mediów z uwzględnieniem kontekstu, który wpłynął na ukształtowanie się
tegoż obrazu (tychże obrazów?), należy wprowadzić za Waldemarem Czachu-
rem pojęcie „dyskursywnego obrazu świata”. Badacz odwołuje się do koncepcji
Bartmińskiego, wprowadza jednak do treści definicji nowe elementy. W jego
rozumieniu DOŚ to „dyskursywnie wyprofilowana interpretacja rzeczywistości
dająca się ująć jako zespół sądów o świecie, o ludziach, rzeczach, zdarzeniach”
(Czachur 2011, s. 87). Dyskursywny obraz świata jest reprezentacją rzeczywi-
stości językowo konstruowanej, negocjowanej na bazie argumentów emocjonal-
nych lub racjonalnych oraz medialnie dystrybuowanych.
W badaniu dyskursywnego obrazu Łodzi należy uwzględnić również war-
stwę aksjologiczną. Jak podkreśla Jadwiga Puzynina, badanie wartościowania
w tekście obejmuje „wiedzę o nadawcy, odbiorcy tekstu, miejscu, czasie i sytu-
acji” (Puzynina 1991, s. 130). W tym ujęciu wartościowanie zawiera elementy
charakterystyczne dla DOŚ, tj. tekst, gdzie aktualizują się reguły dyskursu, obec-
ność nadawcy i odbiorcy, kontekst oraz przedmiot wypowiedzi. W. Czachur pod-
kreśla, że:
dyskursywny obraz świata jest zatem zarówno językowym obrazem świata, ponie-
waż konstruowany jest poprzez język, jak i medialnym obrazem świata, ponieważ
językowe konstruowanie i jego multiplikowanie odbywa się poprzez media; jest
tekstowym obrazem świata […] aktualizacja następuje właśnie na płaszczyźnie tek-
stu […] (2011, s. 94).
Ze względu na tak wieloaspektowe rozumienie DOŚ przyjmuje się je jako jed-
nostkę nadrzędną dla analiz przeprowadzonych w dalszym ciągu pracy.
W niniejszej dysertacji opisany został obraz Łodzi wyłaniający się z tek-
stów autorów pracujących dla różnych mediów, uwzględniający wspólną wiedzę
24
Wstęp
pozajęzykową (ogólnopolski stereotyp Łodzi). Tworzywem artykułów jest ję-
zyk, którym dziennikarze posługują się – z mniejszą lub większą świadomością
stronniczości stosowanych środków językowych – dla celów opisu wybranego
fragmentu rzeczywistości Łodzi. W analizowanych tekstach zawarte są zarówno
indywidualne doświadczenia autorów tekstów, jak i doświadczenia wspólnot,
w obrębie których funkcjonują, a których życie, problemy i świat opisują. Nie
rozpatruje się również w każdym przypadku intencjonalności użycia takich, a nie
innych struktur – choć zwraca się uwagę na elementy jawnie wartościujące i za-
pewne użyte nieprzypadkowo. Jednak najważniejszy jest całościowy (dyskursyw-
ny) obraz miasta wyłaniający się ze wszystkich analizowanych mediów, gdyż taki
dociera do odbiorcy tekstu, uczestnika komunikacji, użytkownika języka i może
wpływać na jego przekonania i sądy.
Pojęciami pojawiającymi się w niniejszej pracy, a niekiedy także w litera-
turze tematu, jako synonimy słowa obraz są „stereotyp” i „wizerunek”. Pojęcie
stereotypu mieści się w obszarze badań wielu nauk: lingwistyki, socjologii, psy-
chologii, politologii, marketingu. Pojęcie to użyte zostało po raz pierwszy przez
W. Lippmanna, dziennikarza i publicystę, który rozumiał je jako powstające
w umyśle człowieka obrazy na temat jakiegoś fragmentu rzeczywistości, które
mogą nie mieć z nią faktycznego związku (Lippmann 1922). Uwidocznił on tym
samym dwie z podstawowych cech stereotypów: charakter mentalny oraz duże
uproszczenie, mogące nie mieć pokrycia w rzeczywistości.
W ramach psychologii stereotyp definiuje się jako rezultat mechanizmów
przetwarzania informacji przez ludzi (ujęcie z punktu psychologii poznawczej).
Jest to zatem mechanizm poznania i opisu rzeczywistości (konstrukcja kognityw-
na), pozwalający na redukowanie nadmiaru informacji docierających ze świata.
Ma to związek między innymi z takimi sposobami porządkowania rzeczywisto-
ści, jak kategoryzacja, generalizacja, schemat poznawczy (Weigl 2007). W psy-
chologii społecznej uwypukla się socjalizującą funkcję stereotypu, tj. element
tożsamości grupowej (Aronson i in. 1997), wynikający z podobnego ujmowania
świata, a zarazem jego wartościowania. Stereotyp tym samym może prowadzić
do odchyleń poznawczych26.
26 Przeprowadzono eksperyment, w którym przedstawiano amerykańskim stu-
dentom fikcyjne akta sądowe, prosząc ich o wyrażenie opinii w sprawie wcześniejszego
zwolnienia opisanych w tych aktach przestępców. W przypadku, gdy dana osoba paso-
wała do stereotypu, na przykład Meksykanin dokonał napadu i kradzieży, a Amerykanin
pochodzenia brytyjskiego z klasy wyższej dokonał malwersacji finansowych, studenci
ignorowali inne, indywidualne cechy, na przykład dobre sprawowanie w więzieniu. Stąd
wniosek psychologów, że jeżeli dana osoba zachowuje się zgodnie ze stereotypem, za-
kładamy, że ten fakt wynika z jej wewnętrznych predyspozycji. Nie bierzemy pod uwagę
innych okoliczności. Zob. Bodenhausen, Wyer 1985, s. 267–282.
Wstęp
25
Szersze znaczenie pojęcie stereotypu posiada w językoznawstwie. Stereotyp
to nie tylko uproszczone wyobrażenie poszczególnych grup etnicznych, raso-
wych czy płciowych, lecz także (a może i przede wszystkim) jakiekolwiek potocz-
ne wyobrażenie na temat elementu rzeczywistości utrwalonego w języku. Ste-
reotyp jest więc potoczną27 językową teorią świata (Putnam 1975). U. Quasthoff
ujmuje stereotyp jako werbalny wyraz przekonania skierowanego na grupy spo-
łeczne lub na jednostkę jako członka takiej grupy. Jest on zatem nie tylko formą
przetwarzania informacji, ujmowania świata, ale ma też charakter wartościujący
i emocjonalny (Quasthoff 1998, s. 13).
J. Bartmiński zauważa, że w polskim językoznawstwie można mówić o dwóch
nurtach badań nad stereotypem: formalnym i semantycznym (Bartmiński 1985).
Formalne rozumienie stereotypu pojawia się na gruncie badań nad frazeologią
i jest postulowane przez S. Skorupkę i A.M. Lewickiego (Lewicki 1976), którzy
badają utrwalone, spetryfikowane połączenia wyrazowe. S. Skorupka, podejmu-
jąc opis związków wyrazowych z punktu widzenia stopnia zespolenia oraz stop-
nia samodzielności wyrazów wchodzących w ich skład, uznał za osobny typ tzw.
„związki utarte stereotypowe, utrwalone w języku w pewnej określonej formie,
ale nie wykazujące jeszcze wyraźnej nadwyżki znaczeniowej, tzn. nie odbiegające
zasadniczo w swej wartości semantycznej od sumy znaczeń swych poszczegól-
nych składników” (Kurkowska, Skorupka 1959, s. 158).
Semantyczne rozumienie stereotypu reprezentowane jest głównie przez
szkołę lubelską, której twórcą jest J. Bartmiński. Według badacza „stereotyp jest
interpretowany poprzez pojęcie konotacji i opisywany na podstawie dokumenta-
cji tekstowej jako ustabilizowane połączenie co najmniej dwu elementów, mające
strukturę logiczną sądu, a jako korelat językowy zdanie (lub jego równoważnik)”
(Bartmiński 1985, s. 26).
Stereotyp w badaniach lingwistycznych pojawia się również w odniesieniu
do spójności tekstu, gdyż jako zbiór cech konotowanych, wystarczających do roz-
poznania obiektu w danej wspólnocie językowej (Habrajska 1998, s. 117), może
on służyć budowaniu spójności tekstu, rozstrzyganiu wieloznaczności referencji
i decydowaniu o sposobie interpretacji tekstu (Quasthoff 1998, s. 21).
Wizerunek jest pojęciem przynależącym do obszaru badań różnych nauk:
historycznych, socjologii, literaturoznawstwa, kulturoznawstwa, pedagogiki, po-
litologii czy etnografii (Dembowska-Wosik 2014, s. 25–27). Na gruncie wielu
nauk wykorzystuje się niejako potoczne rozumienie słowa, nie proponując żadnej
27 Leksem „potoczny” rozumiany jest jako „powszechnie używany lub spotykany na
co dzień” (SJP PWN). Według autora niniejszej pracy bardziej zasadne byłoby użycie
przymiotników „grupowy” lub „społeczny”, gdyż stereotyp nie musi dotyczyć wszyst-
kich użytkowników języka, a np. tylko grup społecznych, posługujących się oddzielnymi
odmianami języka ogólnego (socjolektami i profesjolektami).
26
Wstęp
definicji. Używa się go również wymiennie ze słowem „obraz”, w znaczeniu uję-
cia w formę tekstową tego, co nadawca chciał wyrazić (Ostaszewska 2001, s. 7).
Precyzyjnie definiują wizerunek językoznawcy, rozumiejąc go jako synonim ję-
zykowego obrazu wycinka rzeczywistości (Piechnik 2009). Takie też rozumienie
przyjmuje I. Dembowska-Wosik, według której wizerunek przynależy do płasz-
czyzny parole (w przeciwieństwie do językowego obrazu świata, który przynależy
do płaszczyzny langue), aktualizowany jest zatem w tekstach. Autorka przekonu-
jąco uzasadnia ponadto, że:
wizerunek istnieje w sferze kognitywno-psychologicznej nadawcy i odbiorcy, co jest
związane z jego emocjonalnym, aksjologicznym charakterem. Nie jest więc obrazem
rzeczywistym, a reprezentacją przedmiotu w świadomości podmiotów, konstruk-
tem, który znajduje odbicie w komunikacji między tymi podmiotami (2014, s. 32).
Podane przez badaczkę cechy są według autora pracy zbieżne z definicją języko-
wego obrazu świata i wynikają zapewne z faktu, iż I. Dembowska-Wosik poddała
analizie językowy obraz Polski i Polaków w felietonach W. Borkowskiego. Autor-
ka tym samym utożsamiła pojęcie „wizerunku” z wyodrębnionym przez A. Ka-
dyjewską rodzajem językowego obrazu świata, tj. idiolektalnym obrazem świata
(Dembowska-Wosik 2001, s. 322–323).
Definicja słownikowa określa wizerunek jako „sposób, w jaki dana osoba lub
rzecz jest widziana, przedstawiana” (USJP), zwracając uwagę na pewien istotny
element. W przeciwieństwie do stereotypu – który zakorzeniony jest w umyśle
użytkowników danego języka – wizerunek jest konstruktem tworzonym przez
kogoś. M. Lisowska-Magdziarz definiuje „wizerunek firmy” jako jej „ogólny ob-
raz w oczach opinii publicznej, a w szczególności odbiorców jej towarów i usług
oraz zbiorowości lokalnych i władz, w miejscu usytuowania firmy” (Lisowska-
-Magdziarz 2006b, s. 232–233). Według M. Łączyńskiego wizerunek składa się
z czterech wymiarów:
– psychologicznego – powstawanie i istnienie w umyśle odbiorcy, opiera-
jące się na procesach oraz mechanizmach percepcji i przetwarzania informacji;
– socjologicznego – grupowa i instytucjonalna przynależność osób, w umy-
słach których istnieje „wizerunek” jakiegoś podmiotu;
– marketingowego – opisywanie w kategorii wymiernej wartości dla osoby
lub firmy, której „wizerunek” istnieje w umysłach potencjalnych klientów, kontra-
hentów czy decydentów oraz procedury aktywnego kreowania za pomocą dzia-
łań reklamowych i promocyjnych;
– komunikacyjnego – kanały komunikacyjne, którymi rozchodzi się infor-
macja kształtująca obraz firmy w umysłach odbiorców oraz kody używane pod-
czas tej komunikacji (2008).
Podsumowując, autor pracy stereotyp rozumie jako uproszczony obraz men-
talny danego elementu, często nieuświadomiony przez użytkowników języka.
Wstęp
27
Pomaga on postrzegać świat, pokazuje emocjonalny stosunek oraz ma wartość
aksjologiczną. Wizerunek jest natomiast wypracowanym, intencjonalnym, spój-
nym i jednolitym konstruktem firmy marketingowej/redakcji/jednego autora,
mającym wpłynąć na świadomość odbiorców. Językowy obraz świata jest zaś
żywiołowym, niejednorodnym, zmiennym, ogólnojęzykowym opisem rzeczy-
wistości (oczywiście uproszczonym i również mającym wartość aksjologiczną),
aktualizującym się w wielu komunikatach językowych (tekstach).
Ze względu na aktualizowanie się obrazu w tekstach, jego rekonstrukcja musi
opierać się na analizie zawartości, która „jest zespołem różnych technik systema-
tycznego badania strumieni lub zbiorów przekazów, polegającym na możliwie
obiektywnym (w praktyce zwykle: intersubiektywnie zgodnym) wyróżnianiu
i identyfikowaniu możliwie jednoznacznie skonkretyzowanych, formalnych lub
treściowych elementów i głównie na porównawczym wnioskowaniu, a zmierzają-
cym przez poznanie zawartości przekazów do poznania innych elementów i uwa-
runkowań procesu komunikacyjnego” (Pisarek 1983, s. 6) lub prościej: „analiza
zawartości to technika badawcza stworzona do przeprowadzania powtarzalnych
badań i wyciągania zgodnych z prawdą wniosków dotyczących danych i ich kon-
tekstu” (Krippendorff 1980, s. 14). Podstawowym etapem takiego postępowa-
nia w niniejszej pracy jest analiza treści, czyli wyodrębnienie powtarzających
się tematów w analizowanych artykułach, ich klasyfikacja, hierarchizacja, ocena
ilościowa, opis pod względem wartościowania, jednorodności i szczegółowości.
Kolejnym etapem jest przedstawienie środków językowych, którymi posługują
się autorzy tekstów, a które są elementami służącymi wartościowaniu i budowa-
niu (jawnemu lub niejawnemu) obrazu Łodzi. Ponadto opis uzupełnia analiza
tekstów o charakterze metadykursywnym, w których eksplicytnie ujawniają się
nawiązania do mechanizmów kreowania wizerunku miasta (głównie w kampa-
niach reklamowych), stereotypu Łodzi i łodzian w świadomości Polaków oraz do
świadomego tworzenia tendencyjnego obrazu miasta w mediach przez dzienni-
karzy, a tym samym wpływania na stereotyp i wchodzenia w interakcję z konstru-
owanym wizerunkiem.
Rola mediów w przedstawianiu rzeczywistości
Media odgrywają istotną rolę w kształtowaniu i jednocześnie upraszczaniu
obrazu rzeczywistości. W niniejszej pracy dobrano takie media, które docierają
do szerokiego grona odbiorców (w kraju lub/i regionie), rozpowszechniają infor-
macje, a jednocześnie przyczyniają się do przyciągania i koncentrowania uwagi
opinii publicznej na elementach, które stały się przedmiotem przekazu medialne-
go. Zgodnie z teorią porządku dnia (agenda setting theory) tematy lub obiekty naj-
bardziej wyeksponowane w tym przekazie zyskują największy oddźwięk w opinii
publicznej (McCombs, Shaw 1972). Strukturyzując przekaz, media oddziałują
28
Wstęp
na tematykę dyskursu publicznego oraz wpływają na postrzeganie znaczenia po-
szczególnych zagadnień (Dąbrowski 2013). Ponadto jak pokazali S.A. Einwiller,
C.E. Carroll i K. Korn (2010), oddziaływanie przekazu medialnego na hierarchię
cech, przez pryzmat których postrzegany jest opisywany element, jest najsilniej-
sze w sferach uznawanych przez odbiorców za ważne dla nich, mało im znanych
i niedostępnych poznaniu poprzez osobiste doświadczenia. Procesem pomagają-
cym w tworzeniu medialnego obrazu o wartości aksjologicznej jest framing, czy-
li kontrola mediów nad zawartością przekazów. Określa on sposób prezentacji
zawartości przekazu, wyłaniając pożądane i pomijając pozostałe interpretacje.
Proces ów dostarcza tym samym (jawnie lub niejawnie) wskazówek, jak ujmo-
wać i interpretować świat (Druckman 2001). Do mechanizmów framingu można
zaliczyć: metafory, podkreślenia, egzemplifikacje, obrazowe charakterystyki oraz
porównania, tytuły, zdjęcia i podpisy pod nimi, wykresy i statystyki, a nawet do-
bór źródeł.
Obraz medialny jest interpretacją rzeczywistości (mniej lub bardziej zgodną
ze stanem faktycznym), ale jak zauważa M. Mrozowski „skoro nie można opi-
sywać rzeczywistości jej nie wartościując, to nieodłącznym elementem przyjętej
perspektywy poznawczej jest zawsze jakaś perspektywa aksjologiczna” (Mrozow-
ski 2001, s. 250). I choć media z mocy prawa ma cechować neutralność świato-
poglądowa, niebędąca jednak indyferentyzmem, to nie znaczy, że mają one być
pozbawione sądów, ocen i komentarzy. Powinny one prezentować różne punk-
ty widzenia tak, by „rzetelnie ukazywać całą różnorodność wydarzeń i zjawisk
w kraju i za granicą” oraz „prezentować zróżnicowane poglądy i stanowiska”28.
Jednym z ważniejszych zjawisk, które wywierają wpływ na funkcjonowanie
współczesnym mediów wydaje się być tabloidyzacja29. Autorem pierwszej rozbu-
28 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, artykuł 21.
29 Słowo „tabloidyzacja” powstało przez dodanie sufiksu „-yzacja” do słowa „tabloid”,
choć samo zjawisko określane „tabloidyzacją” – jak konstatuje D. Kępa-Figura (2010,
s. 127) – znacznie wyprzedziło pojawienie się tabloidów. S. Gajda zauważa, że leksem
„tabloid” jest terminem profesjonalnym, spełnia bowiem funkcję znaku pojęcia fachowe-
go (Gajda 2001). Słowo „tabloid” stanowi leksykalne zapożyczenie z języka angielskie-
go, pierwotnie oznaczające niewielki format gazetowy, w odróżnieniu od prasy wielko-
formatowej (broadsheet) oraz formatu średniego (berliner). Samo słowo wywodzi się od
dziewiętnastowiecznego terminu farmaceutycznego tablet-like (tabletka, pigułka), któ-
rym określano lek skondensowany i łatwy do przełknięcia (Lisowska-Magdziarz 2008,
s. 193). Mimo że termin „tabloid” jest stosunkowo młodym zapożyczeniem w języku
polskim, to został już włączo
Pobierz darmowy fragment (pdf)
