Darmowy fragment publikacji:
p r a c a z b i o r o w a
p o d r e d a k c j ą
TADEUSZA LEWOWICKIEGO
i JOLANTY SUCHODOLSKIEJ
Dzieci
Dzieci
młodzież
młodzież
i
i
w procesie
w procesie
kształtowania
kształtowania
postaw
postaw
kulturowych
kulturowych
PRZEWODNIK PO ŚCIEŻKACH
EDUKACJI REGIONALNEJ,
WIELO- I MIĘDZYKULTUROWEJ
Materiały dla nauczycieli
gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych
Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji
Uniwersytetu Śląskiego
Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP
Cieszyn – Warszawa – Kraków 2012
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012
© Copyright by Uniwersytet Śląski w Katowicach
© Copyright by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie
© Copyright by Tadeusz Lewowicki
© Copyright by Jolanta Suchodolska
Recenzent:
prof. dr hab. Stefan Mieszalski
Redakcja wydawnicza:
Zespół
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
Publikacja dofinansowana przez
Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
i Wyższą Szkołę Pedagogiczną ZNP w Warszawie
ISBN 978-83-7587-532-4
ISBN 978-83-7850-081-0
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Cieszyn – Warszawa – Kraków 2012
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska Spis treści
Wstęp .............................................................................................................................. 7
Gimnazjalista jako podmiot działań szkoły w zakresie kształtowania
świadomości regionalnej, narodowej, europejskiej oraz rozwijania tożsamości
Część I
otwartej na świat
Barbara Chojnacka-Synaszko, Beata Kozieł
Wprowadzenie ............................................................................................................... 13
Beata Kozieł
Kształtujemy poczucie zakorzenienia w kulturze i postawy społeczne
wobec Innego (przeciwdziałamy stereotypom i uprzedzeniom,
budujemy postawy tolerancyjne) ................................................................................ 17
Scenariusze ..................................................................................................................... 21
Barbara Chojnacka-Synaszko, Beata Kozieł
Kształtujemy tożsamość gimnazjalisty – lokalno-regionalną,
narodową i europejską .................................................................................................. 85
Scenariusze ..................................................................................................................... 90
Kształtowanie postaw młodzieży wobec dziedzictwa regionu, narodu
i Europy oraz rozwijanie tolerancji – zadaniem szkoły średniej
Część II
Barbara Grabowska
Wprowadzenie ............................................................................................................... 123
Barbara Grabowska, Aleksandra Gancarz
Stosunek do dziedzictwa kulturowego ....................................................................... 133
Scenariusze ..................................................................................................................... 138
Barbara Grabowska
Spotkania z Innym – wolne od stereotypów, pełne otwartości i tolerancji ........... 167
Scenariusze ..................................................................................................................... 172
Wykaz publikacji w serii „Edukacja Międzykulturowa” .......................................... 203
Spis scenariuszy ............................................................................................................. 207
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska Wstęp
Przygotowanie do życia we współczesnym świecie, a tym bardziej do życia
w świecie jutra, wymaga starań edukacyjnych umożliwiających dzieciom i młodzieży,
jak również dorosłym rozumne funkcjonowanie w warunkach wielokulturowości –
w państwach i społeczeństwach wielokulturowych. Proces integracji europejskiej,
otwarcie granic i nasilone migracje ludności sprawiają, że stajemy się tego coraz bar-
dziej świadomi. Nasilają się kontakty z ludźmi innych narodowości, kultur, wierzeń,
odmiennego od naszego koloru skóry. Stykamy się – i to coraz częściej i w różnych
sytuacjach – z tymi ludźmi w Polsce i poza jej granicami. Skłania to do bliższego po-
znania tych różnych Innych i stworzonych przez nich kultur. Wydaje się to właściwą
drogą do zapobiegania uprzedzeniom, stereotypom, konfliktom. To droga kształto-
wania klimatu pokojowego współistnienia i – co ważniejsze – pomyślnej współpracy.
Trud kształtowania postaw wobec Innych i ich kultur podejmowany jest m.in.
na gruncie edukacji. Wprowadza się rozmaite elementy edukacji wielokulturowej –
uwzględniającej zróżnicowanie regionalne, etniczne, narodowościowe, kulturowe.
Ogólne ramy tej edukacji zostały wyznaczone w podstawach programowych, a w prak-
tyce szkolnej pojawiają się różne realizacje – z większym lub mniejszym wkładem au-
torskim nauczycieli. Wciąż jednak brakuje opracowań metodycznych, które mogłyby
być pomocne w edukacji wielokulturowej. Niniejsza książka jest próbą chociażby częś-
ciowego wypełnienia tej luki. Jednocześnie stanowi ona kontynuację zbioru opraco-
wań teoretyczno-metodycznych przeznaczonych do wykorzystania w przedszkolach
i w szkołach podstawowych – publikacji pod naszą redakcją Dzieci w procesie kształto-
wania postaw kulturowych. Przewodnik po ścieżkach edukacji regionalnej, wielo- i mię-
dzykulturowej (materiały dla nauczycieli przedszkoli i szkół podstawowych).
Ta książka została pomyślana jako pomoc dla nauczycieli gimnazjów i szkół
ponadgimnazjalnych. Podobnie jak poprzednia publikacja – zawiera ona wprowa-
dzenia przedstawiające teoretyczne tło propozycji metodycznych, a następnie scena-
riusze zajęć. W tym wstępie, podobnie jak we wstępie do poprzedniego zbioru, należy
podkreślić, że teoretyczne wprowadzenia zawierają przede wszystkim wątki psycho-
logiczne, pedagogiczne, w części również socjologiczne. Motywami przewodnimi są
kwestie tożsamości, wprowadzanie w świat różnych kultur, prawidłowości rozwojo-
we oraz działania kształcące i wychowawcze. We wprowadzeniach znajdują się liczne
odwołania do literatury, co zainteresowanym Czytelnikom ułatwi poszukiwanie
źródeł pogłębienia wiedzy oraz samodzielne studia. Autorkami tych teoretycznych
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 8
partii książki są nauczycielki akademickie, zatrudnione w Wydziale Etnologii i Nauk
o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego. Wszystkie autorki od lat zajmują się zagadnienia-
mi edukacji wielo- i międzykulturowej.
Na metodyczną część książki składają się głównie scenariusze zajęć opracowane
przez nauczycieli – słuchaczy studiów podyplomowych na Wydziale Etnologii i Nauk
o Edukacji UŚ – oraz przez studentów (w części także nauczycieli) kierunku pedago-
gika na tym wydziale. Scenariusze te powstały w ramach prac związanych z udziałem
w studiach podyplomowych i/lub udziałem w zajęciach specjalizacyjnych z edukacji
wielo- i międzykulturowej. Przygotowanie projektów metodycznych odbyło się pod
kierunkiem nauczycieli akademickich – także autorek teoretycznych wprowadzeń.
Scenariusze były poddawane praktycznej weryfikacji i ewaluacji. We wszystkich
uwzględniono podobne elementy – poczynając od celów zajęć, poprzez propozycje
metod i form zajęć, pomocy dydaktycznych, przebieg zajęć – na (w większości) wy-
korzystanej literaturze kończąc. Do wielu scenariuszy dołączono wzory zabaw, gier
i innych pomocy. W większości konspekty są autorskimi propozycjami słuchaczy
i studentów przywołanych wyżej studiów. Nazwiska autorów podane zostały w przy-
pisach przy każdym scenariuszu. Przywołane są w tym zbiorze także wybrane przykła-
dy zajęć autorstwa osób spoza środowiska UŚ. Informacje o autorach i źródłach także
zamieszczono w przypisach.
W sumie powstało oryginalne opracowanie teoretyczno-metodyczne, będące
wynikiem współpracy pracowników akademickich, nauczycieli i studentów. Rozwa-
żania teoretyczne i propozycje metodyczne dotyczą wybranych, kluczowych kategorii
pojęciowych i zagadnień właściwych edukacji w gimnazjum i w szkołach ponadgim-
nazjalnych, a związanych z wielokulturowością i towarzyszącymi jej zjawiskami –
pożądanymi i niepożądanymi. Propozycje metodyczne są stosunkowo bogate w war-
stwie informacyjno-poznawczej, a jednocześnie sprzyjają aktywności uczniów i dają
okazję do przeżyć – składając się na wielostronny proces kształcenia i wychowania.
Należy przy tym podkreślić, że przyjęcie przez autorów projektów metodycznych po-
dobnego schematu przedstawiania własnych propozycji nie ograniczyło możliwości
indywidualnego czy zespołowego zróżnicowania (autorskich przecież) pomysłów.
Zbiór ten zatem przygotowano jako teoretyczno-metodyczną pomoc dla zain-
teresowanych nauczycieli. Poszczególne propozycje można traktować jako gotowe
wzory zajęć, można również znaleźć w nich inspiracje do tworzenia własnych pro-
jektów czy modyfikacji odpowiednich w określonych warunkach i sytuacjach edu-
kacyjnych. Będziemy – wraz z autorami opracowań teoretycznych oraz propozycji
metodycznych – radzi, jeżeli Czytelnicy skorzystają z tych możliwości.
Pragniemy zwrócić szczególną uwagę Czytelników na te wątki proponowanych
zajęć, które nie tylko sprzyjają podejściu właściwemu edukacji wielokulturowej –
ukazującej różne kultury, ale także są właściwe edukacji międzykulturowej – zachęca-
jącej do otwartości na Innych i ich kultury, do poznawania i – co więcej – korzystania
z dorobku innych kultur, wzajemnego wzbogacania kultury własnej grupy i innych
kultur. To szansa na kształtowanie – jak określa się to w socjologii i w pedagogice
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 9
międzykulturowej – wielowymiarowej tożsamości obejmującej identyfikacje zarów-
no lokalne, regionalne, jak i narodowe oraz państwowe, ale również europejskie,
globalne.
Z myślą o osobach, które zechcą się bliżej zapoznać z literaturą poświęconą eduka-
cji międzykulturowej i szukać także innych inspiracji, na końcu książki zamieszczono
wykaz publikacji składających się na serię „Edukacja Międzykulturowa”. Wierzymy,
że edukacja międzykulturowa stanie się ważną, pożyteczną i jednocześnie pasjonującą
przygodą zawodową dla coraz większej liczby nauczycieli i wychowawców.
*
Wydanie niniejszej publikacji było możliwe dzięki pomocy władz akademickich
Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego oraz Wyższej Szkoły
Pedagogicznej ZNP. Znaczący udział w wydaniu tego zbioru ma Oficyna Wydaw-
nicza „Impuls”, która z powodzeniem wypełnia funkcje zarówno wydawcy książek,
jak i mecenasa działalności naukowej. Pragniemy podziękować wszystkim osobom,
które przyczyniły się do powstania tomu.
Redaktorzy tomu
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska Gimnazjalista jako podmiot działań szkoły
w zakresie kształtowania świadomości
regionalnej, narodowej, europejskiej
oraz rozwijania tożsamości otwartej na świat
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska Barbara Chojnacka-Synaszko, Beata Kozieł
Wprowadzenie
Na wiek dorastania (wczesną adolescencję) przypada czas, w którym człowiek
„smakuje” życia i tworzy samego siebie1. Gimnazjalista jest młodym człowiekiem
uwikłanym w proces kształtowania się własnych poglądów. Proces ten napotyka wie-
le utrudnień, ponieważ ten etap rozwoju człowieka jest zdeterminowany burzliwymi
przemianami w organizmie i zachowaniu.
Widoczne zmiany w obrębie ciała osób dorastających są zazwyczaj dla nich
oraz dla otoczenia sygnałem, że kończy się ich dzieciństwo, znakiem, że rozpoczyna
się egzystencja w „fazie poczwarki”2, gdyż wielu nastolatkom spędza sen z powiek
ich mało perfekcyjny wygląd. Dostrzegane przez dorastających zmiany w wyglądzie
i czynnościach ciała wpływają zatem na obraz własnej osoby oraz związane z nim
emocje. Niektóre przeobrażenia mogą być boleśnie przeżywane i wyzwalają brak
wiary w siebie oraz poczucie osamotnienia, a inne mogą być źródłem radości3. Od-
mienne stany emocjonalne także wiążą się ściśle z procesami neurohormonalnymi,
które przekształcają organizm i przyczyniają się do występowania zwiększonego
pobudzenia emocjonalnego, do chwiejności emocji oraz do ambiwalencji uczuć (nie-
mal równoczesnego przeżywania uczuć przeciwstawnych, np. miłości i nienawiści).
Ponadto u wielu osób dorastających, około 13.–14. roku życia, nasila się lękliwość
społeczna. Jednakże występowanie powyższych kłopotów i zmartwień zależy od zna-
czenia, jakie dorastający i osoby z jego otoczenia przypisują owym zmianom4.
Sposób, w jaki człowiek na tym etapie swojego rozwoju rozumie samego siebie
i innych ludzi, wynika z przejścia ze stadium operacji konkretnych do stadium ope-
racji formalnych odznaczających się myśleniem logicznym, abstrakcyjnym i mniej
egocentrycznym5. Wobec tego uważnie i bardzo krytycznie przygląda się on wszyst-
1 B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2: Charakterystyka okre-
sów życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 167.
2 Tamże, s. 166.
3 P. Szczurkiewicz, Rozwój psychospołeczny a tożsamość, UMCS, Lublin 1998, s. 60.
4 B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2, dz. cyt., s. 172;
B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 3: Rozwój funkcji psy-
chicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 60.
5 B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2, dz. cyt., s. 172–173.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 14
kiemu i wszystkim wokół. Głębiej wnika w problemy, stawiając dociekliwe pytania,
szukając racjonalnych wyjaśnień. Widzi błędy i niedociągnięcia, buntuje się przeciw
istniejącemu porządkowi i określonym sposobom pojmowania świata, a ponadto
toczy walkę z samym sobą.
Tego typu zachowania są również wynikiem zmiany stosunku dorastającej oso-
by do rodziców, w tym okresie stosunek do nich staje się bowiem bardziej realistycz-
ny, a nieraz przekorny. Jednakże psychiczne oddalanie się dziecka w wieku adole-
scencji od rodziców nie musi oznaczać utraty więzi, lecz jej modyfikację polegającą
na przejściu od więzi dziecięcej zależności do więzi opartej na partnerstwie6. Istotne
jest, by nie tylko rodzice, lecz także nauczyciele oraz inne osoby dorosłe ważne dla
młodego człowieka dorastały wraz z nim, by ich zachowanie, wymagania, kryteria
oceny nastolatka ulegały przemianom w trakcie długich lat dorastania podopiecz-
nych. W pierwszej fazie adolescencji wychowankowi bardziej potrzebne jest wsparcie
emocjonalne i fizyczna obecność dorosłego, ale czasem także konkretna rada.
Młody człowiek, spędzając coraz mniej czasu w towarzystwie rodziców, dobiera
sobie partnerów do wspólnych rozmów i przedsięwzięć przede wszystkim w gronie
rówieśników. Jego uczucia społeczne znajdują wyraz w tworzeniu trojakiego rodzaju
związków rówieśniczych: paczek, grup oraz związków przyjacielskich osób tej samej
płci, które lepiej przyczyniają się do wzmocnienia poczucia własnej wartości i pozwa-
lają na lepszą eksplorację tego, kim się jest7.
Rówieśnicy wchodzący w skład zespołu klasowego mogą spowodować – przez
zaspokajanie różnych potrzeb młodego człowieka (akceptacji, przynależności, bez-
pieczeństwa) – ukształtowanie się pozytywnego obrazu własnej osoby. Proces ten
może jednak podlegać zakłóceniom, a u ich źródeł mogą leżeć utrudniające integra-
cję grupy stereotypy, uprzedzenia, różne przejawy wykluczenia.
W gimnazjum – szkole, w której celem kształcenia przedmiotowego jest wpro-
wadzenie uczniów w świat wiedzy naukowej, wdrażanie ich do samodzielności, po-
maganie im w podejmowaniu decyzji dotyczących kierunku dalszej edukacji oraz
przygotowanie do aktywnego udziału w życiu społecznym8 – należy zadbać o proces
edukacji uwzględniający takie działania, jak zwracanie uwagi młodym ludziom na
[...] obecność oraz przejawy funkcjonowania stereotypów w naszym życiu,
a przede wszystkim na to, że choć stereotypy porządkują poznawcze reprezen-
tacje świata, przez co upraszczają komunikację, często leżą u podstaw niespra-
wiedliwych sądów oraz zachowań wobec Innych9.
6 B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2, dz. cyt., s. 179.
7 Tamże, s. 176.
8 M. Czerepaniak-Walczak, Wspieranie czy kontestowanie reformy? Kilka uwag o wiedzy rodziców
o edukacji gimnazjalnej [w:] I. Nowosad, M.J. Szymański (red.), Nauczyciele i rodzice. W poszuki-
waniu nowych znaczeń i interpretacji współpracy, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra – Kraków
2004, s. 58.
9 T. Antoszek, D. Grzeszczak, Stereotyp – typ podstępny [w:] A.W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słom-
ska (red.), Edukacja regionalna, PWN, Warszawa 2006, s. 396.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 15
Młody człowiek powinien mieć w szkole sposobność tworzenia wysoce satys-
fakcjonujących relacji z innymi ludźmi, relacji dających wsparcie emocjonalne,
poprawiających samopoczucie, nadających ludzkiej egzystencji sens, redukujących
osamotnienie, próżnię aksjologiczną i poczucie bezradności.
cji „Ja – Inni” oraz wskazano liczne przedsięwzięcia mające na celu:
W proponowanych do realizacji scenariuszach zajęć uwzględniono aspekt rela-
• wychowanie młodzieży gimnazjalnej w kulturze przyjaznego szacunku dla
• wdrażanie wychowanków do doświadczania i przeżywania problemów Innego,
• wzbudzanie w młodych ludziach potrzeby przełamywania utrwalonych ste-
innych osób,
reotypów.
Przede wszystkim podkreślono, że uczenie o stereotypach może powodować
zmianę postaw negatywnych na pozytywne w stosunku do obcych, a także rozbudzić
zainteresowanie innymi kulturami oraz zainspirować do poszukiwań źródeł własnej
tożsamości regionalnej czy narodowej i prowadzić w rezultacie do głębszego pozna-
nia otaczającej rzeczywistości.
Zwrócono też uwagę na to, że istotna jest umiejętność odróżniania samych ste-
reotypów od refleksji nad stereotypem. Ta ostatnia stanowi umiejętność zauważania
funkcjonowania stereotypów w życiu codziennym, przeciwdziałania nadmiernym
posługiwaniem się stereotypowym myśleniem10.
Intensywny rozwój umysłowy człowieka we wczesnej adolescencji, któremu
towarzyszy doskonalenie funkcji poznawczych, jak również intensywne zmiany wy-
nikające z rozwoju moralnego, emocjonalnego i społecznego, w praktyce oznacza
czas namysłu nad sensem własnej egzystencji.
Dla dorastającego, poszukującego wiedzy o sobie człowieka konieczne jest
bogate i zróżnicowane otoczenie społeczne. Liczne kontakty społeczne (rodzinne,
koleżeńskie, sąsiedzkie), angażowanie się w różnego typu działania, akcje, zadania
z osobami zarówno w tym samym wieku, jak i z młodszymi czy starszymi – wszystko
to sprzyja rozpoznawaniu przez młodego człowieka swoich własnych zasobów oraz
zasobów otoczenia.
Ponadto w poszerzaniu wiedzy na swój temat nie bez znaczenia jest namysł nad
własnym pochodzeniem. Brak refleksji nad wartościami, normami wyniesionymi ze
swojego środowiska stwarza ryzyko ślepego przejmowania przypadkowych wzorców
kulturowych lub też ukształtowania negatywnych postaw wobec innych i zamknięcie
się na wszelką odmienność. W obu przypadkach grozi to utrudnieniem zbudowania
spójnego obrazu siebie – w wymiarze indywidualnym i społecznym11.
Wartością zamieszczonych w tej części propozycji metodycznych jest to, że ak-
centują one konieczność:
10 I. Czerniejewska, O stereotypie kulturowym, czyli jak widzimy innych [w:] A.W. Brzezińska, A. Hu-
lewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, dz. cyt., s. 285.
11 Z. Pluta, J. Schmidt, A. Nazarewska, Moje korzenie, moja tożsamość [w:] A.W. Brzezińska, A. Hu-
lewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, dz. cyt., s. 377.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 16
wiedzy na temat innych osób i odmiennych kultur,
• nabywania umiejętności zauważania Inności,
• wzbudzania potrzeby poznawania, rozumienia, współpracy oraz zdobywania
• wzmacniania zachowań tożsamościowych młodego pokolenia przez pielęg-
• zahamowania dystansowania się od kultury narodowej,
• ukazywania związków między ojczyzną lokalną, ojczyzną regionalną a pań-
nowanie tradycji, języka, religii, kultury materialnej i duchowej regionu,
stwami europejskimi.
Bibliografia
Antoszek T., Grzeszczak D., Stereotyp – typ podstępny [w:] A.W. Brzezińska, A. Hu-
lewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, PWN, Warszawa 2006.
Czerepaniak-Walczak M., Wspieranie czy kontestowanie reformy? Kilka uwag o wie-
dzy rodziców o edukacji gimnazjalnej [w:] I. Nowosad, M.J. Szymański (red.),
Nauczyciele i rodzice. W poszukiwaniu nowych znaczeń i interpretacji współpracy,
Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra – Kraków 2004.
Czerniejewska I., O stereotypie kulturowym, czyli jak widzimy innych [w:] A.W. Brze-
zińska, A. Hulewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, PWN, Warszawa 2006.
Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2: Cha-
rakterystyka okresów życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2002.
Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 3: Rozwój
funkcji psychicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Pluta Z., Schmidt J., Nazarewska A., Moje korzenie, moja tożsamość [w:] A.W. Brze-
zińska, A. Hulewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, PWN, Warszawa
2006.
Szczurkiewicz P., Rozwój psychospołeczny a tożsamość, UMCS, Lublin 1998.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska Beata Kozieł
Kształtujemy poczucie zakorzenienia
w kulturze i postawy społeczne wobec Innego
(przeciwdziałamy stereotypom i uprzedzeniom,
budujemy postawy tolerancyjne)
Wprowadzenie
Wielokulturowość na świecie, a także w Polsce, to zjawisko narastające, coraz
bardziej obecne w życiu każdego z nas. We współczesnym systemie edukacyjnym
coraz większą rolę odgrywa (lub powinna odgrywać) edukacja wielo- i międzykul-
turowa, która prowadzi do zdobywania wiedzy o własnej kulturze i o innych kultu-
rach, do rozumienia różnic kulturowych, problemów etnicznych i wyznaniowych, jak
również do szacunku dla Inności, wzajemnego wzbogacania się na drodze dialogu
kulturowego. Skutkiem edukacji międzykulturowej ma być przecież integracja, wza-
jemne poznanie i zbliżenie się kultur. Niezbędne jest więc takie organizowanie zajęć,
które umożliwi uczniom przejście od monologu do dialogu kultur. Należy pamiętać
również o tym, że wśród podstawowych założeń edukacji wielo- i międzykulturowej
wymienia się m.in.: poznanie Innego, zaufanie i szacunek, doświadczanie tożsamości,
komunikację z drugim człowiekiem opartą na zasadach dialogu, tolerancję, pozba-
wienie stereotypów, zachowań dyskryminacyjnych1. Dlatego też nauczyciel powinien
rozwijać u uczniów cechy potrzebne do tego, by ich świadomość kulturowa i spo-
łeczna owocowała poszanowaniem dla Innego. Dzięki temu kształtować się będzie
społeczeństwo obywatelskie.
Organizowane zajęcia powinny być więc ukierunkowane na przeciwdziałanie
powstawaniu i funkcjonowaniu stereotypów i uprzedzeń oraz na budowanie postaw
tolerancyjnych. Należy jednak podkreślić, iż stereotyp, pomimo że jest
1 Zob.: M. Taylor (red.), Uczenie się międzykulturowe, Pakiet Szkoleniowy nr 4, Publikacje Rady Eu-
ropy, Strasburg 2000, http://www.galeriatolerancji.org.pl/pliki/Tkit_uczenie_sie_miedzylulturowe.
pdf (26.07.2011).
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 18
[...] stereotyp to uproszczony, jednostronny, skrajnie wyjaskrawiony obraz
pewnej zbiorowości, traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżni-
cowany, niezależnie od ich przymiotów indywidualnych2,
sam w sobie nie zawiera jeszcze wartościowania, stwierdza bowiem jedynie pewne
uogólnione cechy grupowe, nie wyrażając ich oceny. Szczególne niebezpieczeństwo
pojawia się, gdy stereotypy implikują wyraźnie negatywną ocenę grupy, a także gdy
traktują negatywne cechy przypisywane członkom danej grupy jako nieusuwalne,
nieprzemijające, nieodwracalne i to niezależnie od starań poszczególnych jej człon-
ków. Mamy wtedy do czynienia z przesądami3, uprzedzeniami4. Niezależnie od swo-
jej wadliwości poznawczej niosą one ze sobą element dodatkowy: emocje. Często to
nie wiedza jest źródłem sądów i stosunku emocjonalnego do Innych, lecz emocje,
które dyktują przekonania i tendencyjność w posługiwaniu się informacjami.
Oporność przekonań na zmiany wiąże się nie tyle z tym, że człowiek nie
wie, ile z tym, że nie może wiedzieć, iż jego wiedza zniekształca obraz rze-
czywistości. Sterowany uprzedzeniami, nie ma okazji zweryfikować swoich
przeświadczeń5.
Kierowanie się negatywnymi emocjami wobec Innych może mieć poważne kon-
sekwencje społeczne, ponieważ może prowadzić do separowania się, powiększania
dystansu społecznego, a w końcu całkowitej segregacji,
[...] czyli zwyczajowo lub prawnie zagwarantowanej izolacji: pełnej endogamii
małżeńskiej, osobnych dzielnic zamieszkania czy nawet zamkniętych gett, wy-
dzielonych terenów konsumpcji i rozrywki6.
Pasywne izolowanie się czy też unikanie członków danej grupy mogą doprowa-
dzić do ich aktywnego, gorszego traktowania. Mamy wtedy do czynienia z dyskrymi-
nacją, czyli z negatywnym zachowaniem wobec członków stereotypizowanej grupy,
co wiąże się z odmową równego traktowania jednostek lub grup, które tej równości
pragną7.
Mocno ugruntowane przesądy, uprzedzenia, którym towarzyszy segregacja
i dyskryminacja, mogą przerodzić się w bezpośrednie ataki wobec grup dyskrymino-
2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2004, s. 300.
3 Przesąd – negatywny stereotyp mocno zabarwiony emocjonalnie (za: P. Sztompka, Socjologia...,
dz. cyt., s. 307).
4 Uprzedzenia – oparte na utrwalonych wzorcach automatycznego reagowania afektywnego i po-
wiązane ze stereotypami (za: M. Jarymowicz, W poszukiwaniu przesłanek sztywności stereotypów
[w:] M. Kofta, A. Jasińska-Kania (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne
i kulturowe, Scholar, Warszawa 2001, s. 36).
5 M. Jarymowicz, W poszukiwaniu przesłanek sztywności stereotypów..., dz. cyt., s. 37.
6 P. Sztompka, Socjologia..., dz. cyt., s. 301.
7 Por.: J.F. Dovidio, J.C. Brigham, B.T. Johnson, S.L. Gaertnerm, Stereotypizacja, uprzedzenia i dys-
kryminacja: spojrzenie z innej perspektywy [w:] C.N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone (red.),
Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcia, przeł. M. Majchrzak i in., GWP, Gdańsk 1999, s. 228.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 19
wanych. Członkowie tych grup stają się przedmiotem szykan, prześladowań, a stąd
już niedaleko do eksterminacji.
Należy jednak wspomnieć, że stereotypy mogą się odnosić także do zjawisk po-
zytywnych, a łącząc się z innymi przekonaniami i postawami człowieka, jak również
z obrazem jego własnej osoby oraz z jego motywacją do działania i emocjami, składa-
ją się na niepowtarzalną osobowość istoty ludzkiej8.
Podstawą stereotypizacji – i to zarówno tej negatywnej, jak i pozytywnej – może
być wygląd zewnętrzny, płeć, wyznanie, wykonywany zawód, miejsce zamieszkania,
pochodzenia, narodowość itp.9 Można więc, ze względu na rodzaj kategorii społecz-
nej, wyróżnić stereotypy:
• narodowe, np. stereotyp Polaka, Niemca, Rosjanina;
• etniczne, np. stereotyp Ślązaka;
• rasowe, np. stereotyp Murzyna, Azjaty;
• religijne, np. stereotyp katolika, protestanta;
• polityczne, np. stereotyp komunisty;
• klasowe, np. stereotyp robotnika, inteligenta;
• zawodowe, np. stereotyp naukowca, policjanta, żołnierza, nauczyciela;
• płciowe, np. stereotyp kobiety;
• patologii, np. stereotyp alkoholika, narkomana10.
Istotne jest więc, aby podejmować przedsięwzięcia, budować mosty służące
wychowaniu w duchu otwartości, tolerancji, wzajemnego szacunku. Akceptacja
różnorodności przez młodzież jest bowiem kluczowym elementem w budowaniu
bezpiecznego świata, w którym różnice nie będą rodzić agresji, przemocy czy nawet
konfliktów zbrojnych.
Dlatego też w tym miejscu proponujemy Państwu scenariusze, które – naszym
zdaniem – pomogą kształtować poczucie zakorzenienia w kulturze, ale również uka-
żą różnorodność kulturową. Ich celem jest także rozwijanie pozytywnych postaw
społecznych wobec Innego, przeciwdziałanie stereotypom i uprzedzeniom oraz bu-
dowanie postaw tolerancyjnych.
8 B. Grabowska, Inny – obcy – ... taki sam. Postawy studiujących nauczycieli wobec Czechów [w:]
T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.), Praca nauczyciela w warunkach
wielokulturowości – studia i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2008, s. 189.
9 K. Jas, Stereotypy gimnazjalistów – na przykładzie badań młodzieży z powiatu cieszyńskiego, pszczyń-
skiego i wodzisławskiego [w:] T. Lewowicki, B. Grabowska, A. Gajdzica (red.), Socjalizacja i kształto-
wanie się tożsamości – aktualne doświadczenia na pograniczu polsko-czeskim, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2008, s. 177.
10 B. Grabowska, Inny – obcy – ... taki sam..., dz. cyt., s. 190.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 20
Bibliografia
Dovidio J.F., Brigham J.C., Johnson B.T., Gaertnerm S.L., Stereotypizacja, uprzedze-
nia i dyskryminacja: spojrzenie z innej perspektywy [w:] C.N. Macrae, Ch. Stangor,
M. Hewstone (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcia, przeł. M. Maj-
chrzak, GWP, Gdańsk 1999.
Grabowska B., Inny – obcy – ... taki sam. Postawy studiujących nauczycieli wobec Cze-
chów [w:] T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.), Praca
nauczyciela w warunkach wielokulturowości – studia i doświadczenia z pogranicza
polsko-czeskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.
Jarymowicz M., W poszukiwaniu przesłanek sztywności stereotypów [w:] M. Kofta,
A. Jasińska-Kania (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologicz-
ne i kulturowe, Scholar, Warszawa 2001.
Jas K., Stereotypy gimnazjalistów – na przykładzie badań młodzieży z powiatu cieszyń-
skiego, pszczyńskiego i wodzisławskiego [w:] T. Lewowicki, B. Grabowska, A. Gaj-
dzica (red.), Socjalizacja i kształtowanie się tożsamości – aktualne doświadczenia
na pograniczu polsko-czeskim, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2004.
Taylor M. (red.), Uczenie się międzykulturowe, Pakiet Szkoleniowy nr 4, Publikacje
Rady Europy, Strasburg 2000, http://www.galeriatolerancji.org.pl/pliki/Tkit_ucze-
nie_sie_miedzylulturowe.pdf (26.07.2011).
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska Scenariusz 1.
Mniejszości etniczne w Polsce1
21
Mniejszości etniczne w Polsce
szkoła gimnazjalna
I–III
Temat zajęć:
Typ placówki:
Klasa:
Czas trwania zajęć: 45 minut
Cele – uczeń:
• zna definicję mniejszości etnicznej;
• wie, jakie mniejszości etniczne występują w Polsce;
• potrafi skorzystać z materiałów źródłowych, streścić je i przekazać
zdobyte informacje innym osobom.
Formy pracy:
• indywidualna,
• grupowa,
• zbiorowa.
Metody:
• asymilacji wiedzy: pogadanka, praca z tekstem;
• problemowa: metody aktywizujące;
• waloryzacyjna: metody ekspresyjne;
• praktyczna: ćwiczenia.
Pomoce dydaktyczne:
• krzyżówki, przybory do pisania i rysowania,
• duże arkusze papieru,
• teksty źródłowe o mniejszościach,
• kolorowe karteczki (4 kolory).
Przebieg zajęć
1. „Co oznacza pojęcie mniejszości etnicznej?”. Prowadzący opiera się na
informacjach zdobytych wcześniej przez uczniów i prosi o odpowiedź na py-
tanie, jak zdefiniować mniejszość etniczną. Następnie nauczyciel przedstawia
definicję z ustawy z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych
i etnicznych oraz o języku regionalnym (załącznik 1).
2. „Jakie znam mniejszości etniczne zamieszkujące w Polsce?”. Prowadzący
dzieli zespół klasowy na cztery grupy, każda z nich otrzymuje krzyżówkę do
rozwiązania (załącznik 2). Hasłami, które powstaną przy rozwiązaniu, będą
nazwy mniejszości etnicznych występujących na terenie Polski: Karaimi, Ta-
1 Scenariusz opracowały studentki pedagogiki Katarzyna Aleksandrowicz, Anna Nowak i Aneta Pią-
tek w ramach przedmiotu z zakresu edukacji wielo- i międzykulturowej.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 22
tarzy, Łemkowie, Romowie. Prowadzący pyta o pojęcia niezrozumiałe dla
uczniów i wyjaśnia je.
3. Prowadzący dzieli klasę na grupy 4-osobowe. Przydziela każdemu z uczniów
karteczkę koloru czerwonego, żółtego, zielonego lub niebieskiego. Zadaniem
wychowanków jest odnaleźć w całym zespole klasowym osoby, które mają
kartkę tego samego koloru. W grupach utworzonych na podstawie koloru
uczniowie dostają materiał przygotowany wcześniej przez prowadzącego,
który zawiera podstawowe informacje o mniejszościach etnicznych. Oprócz
materiałów źródłowych wychowankowie otrzymują duże arkusze papieru
oraz przybory do pisania i rysowania. Ich zadaniem jest wypisanie głównych
informacji o mniejszości, którą reprezentują, i przedstawienie ich na forum
klasy. Informacje powinny zawierać pochodzenie, tereny zamieszkiwane, ję-
zyk, religię, liczbę mniejszości na terenie Polski (załącznik 3).
Załączniki
Załącznik 1
Mniejszością etniczną, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich,
która spełnia łącznie następujące warunki:
• jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej;
• w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą
lub tradycją;
• dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;
• ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunko-
wana na jej wyrażanie i ochronę;
• jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
od co najmniej 100 lat;
• nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie2.
2 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regio-
nalnym, Dz. U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska Załącznik 23
Grupa 1.
T
O
L
E
R
A
N
S
U
P
R
Z
E
D
Z
C
T
R
E
K
A
R
A
I
U
L
T
U
J
E
R
D
O M O W I
N
O
I
L
I
E
S
A
E
T
Y
Z M
O G
E
23
A
R
P
1. Całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, gromadzony i utrwalany
w toku dziejów4.
2. Postawa zgody na wyznawanie i głoszenie poglądów, z którymi się nie zgadzamy5.
3. Uproszczony, schematyczny obraz osób, grup, stosunków społecznych ukształtowa-
ny na podstawie niepełnej lub fałszywej wiedzy.
4. Teoria głosząca, że istnieje związek przyczynowy między cechami fizycznymi (kolorem
skóry, oczu) a psychicznymi (osobowością), co oznacza, że pewne rasy dominują nad
innymi6.
5. Rozmowa między dwoma (lub przenośnie kilkoma) osobami, oznacza bezpośrednie
spotkanie z drugą osobą – podmiotem rozmowy.
6. Przedstawiciele mniejszości etnicznych zwani Cyganami.
7. Postawa niepodatna na zmianę pod wpływem nowych doświadczeń, silnie nacecho-
wana emocjonalnie i wartościująco.
Grupa 2.
W S P Ó Ł D Z
I
A Ł A N I
E
U P R Z E D Z E N I
R A S
I
E
Z M
K U L
T U R A
S T E R E O T Y P
R O M O W I
E
D I
A L O G
T O L E R A N C J A
3 Pojęcia do krzyżówek opracowano na podstawie: B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Encyklopedia po-
pularna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998; A. Krupa (red.), Nowa encyklopedia PWN,
t. 1–8, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
4 B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Encyklopedia..., dz. cyt., s. 422.
5 A. Krupa (red.), Nowa encyklopedia..., t. 8, dz. cyt., s. 269.
6 Tamże, t. 7, s. 141.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 24
1. Stosunek społeczny polegający na wspólnym działaniu i pomocy wzajemnej w osią-
ganiu celu7.
2. Postawa niepodatna na zmianę pod wpływem nowych doświadczeń, silnie nacecho-
wana emocjonalnie i wartościująco.
3. Teoria głosząca, że istnieje związek przyczynowy między cechami fizycznymi (kolo-
rem skóry, oczu) a psychicznymi (osobowością), co oznacza, że pewne rasy dominują
nad innymi8.
4. Całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, gromadzony i utrwalany
w toku dziejów9.
5. Uproszczony, schematyczny obraz osób, grup, stosunków społecznych ukształtowa-
ny na podstawie niepełnej lub fałszywej wiedzy.
6. Przedstawiciele mniejszości etnicznych zwani Cyganami.
7. Rozmowa między dwoma lub kilkoma osobami, oznacza bezpośrednie spotkanie
z drugą osobą – podmiotem rozmowy.
8. Postawa zgody na wyznawanie i głoszenie poglądów, z którymi się nie zgadzamy10.
Grupa 3.
S
T
E
R
K
U
D
L
R
I
P
U
R
E O T
A
U
S
A
Z M
R
E
L O G
R
T
I
A
T O L
A
R O M O W I
N
Z
Y
E
P
D
Z
E
N
E
I
C
J
A
E
1. Całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, gromadzony i utrwalany
w toku dziejów11.
2. Teoria głosząca, że istnieje związek przyczynowy między cechami fizycznymi (kolo-
rem skóry, oczu) a psychicznymi (osobowością), co oznacza, że pewne rasy dominują
nad innymi12.
3. Postawa zgody na wyznawanie i głoszenie poglądów, z którymi się nie zgadzamy13.
4. Rozmowa między dwoma (lub przenośnie kilkoma) osobami, oznacza bezpośrednie
spotkanie z drugą osobą – podmiotem rozmowy.
5. Przedstawiciele mniejszości etnicznych zwani Cyganami.
7 B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Encyklopedia..., dz. cyt., s. 957.
8 A. Krupa (red.), Nowa encyklopedia..., t. 7, dz. cyt., s. 141.
9 B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Encyklopedia..., dz. cyt., s. 422.
10 A. Krupa (red.), Nowa encyklopedia..., t. 8, dz. cyt., s. 269.
11 B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Encyklopedia..., dz. cyt., s. 422.
12 A. Krupa (red.), Nowa encyklopedia..., t. 7, dz. cyt., s. 141.
13 Tamże, t. 8, dz. cyt., s. 269.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska 25
6. Postawa niepodatna na zmianę pod wpływem nowych doświadczeń, silnie nacecho-
wana emocjonalnie i wartościująco.
7. Uproszczony, schematyczny obraz osób, grup, stosunków społecznych ukształtowa-
ny na podstawie niepełnej lub fałszywej wiedzy.
Grupa 4.
U
P
R
A
Z
K
R
S
S
E
U
D
A
T
E
D
L
I
S
E
R
Z
T
T
A
I
R
T
E
O
A
R
O G
U
L
Z M
E
O
T
Y W N
E
N
L
R
I
E
Y
O
A
P
Ś
N
Ć
C
J
A
1. Całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, gromadzony i utrwalany
w toku dziejów14.
2. Rozmowa między dwoma lub kilkoma osobami, oznacza bezpośrednie spotkanie
z drugą osobą – podmiotem rozmowy.
3. Teoria głosząca, że istnieje związek przyczynowy między cechami fizycznymi (kolo-
rem skóry, oczu) a psychicznymi (osobowością), co oznacza, że pewne rasy dominują
nad innymi15.
4. Uproszczony, schematyczny obraz osób, grup, stosunków społecznych ukształtowa-
ny na podstawie niepełnej lub fałszywej wiedzy.
5. Umiejętność wyrażania siebie i poszanowania praw innych (wiara w siebie, szacunek
dla uczuć i potrzeb innych, umiejętność mówienia nie).
6. Postawa niepodatna na zmianę pod wpływem nowych doświadczeń, silnie nacecho-
wana emocjonalnie i wartościująco.
7. Postawa zgody na wyznawanie i głoszenie poglądów, z którymi się nie zgadzamy16.
Załącznik 3
Karaimi są najmniej liczną mniejszością etniczną w Polsce. Podczas przepro-
wadzonego w 2002 r. Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań
narodowość karaimską zadeklarowało 43 obywateli polskich. Karaimi miesz-
kają przede wszystkim w Warszawie i okolicach, Wrocławiu oraz w Trój-
mieście. Pierwsze grupy Karaimów przybyły z Krymu w XIII wieku i osied-
liły się na ziemiach księstwa halicko-wołyńskiego (Łuck, Halicz, Lwów). Na
przełomie XIII/XIV w. duża grupa Karaimów została osiedlona w Trokach
14 B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Encyklopedia..., dz. cyt., s. 422.
15 A. Krupa (red.), Nowa encyklopedia..., t. 7, dz. cyt., s. 141.
16 Tamże, t. 8, dz. cyt., s. 269.
T. Lewowicki, J. Suchodolska, Dzieci i młodzież w procesie kształtowania postaw kulturowych, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-081-0, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012; © by Uniwersytet Śląski w Katowicach; © by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie; © by Tadeusz Lewowicki; © by Jolanta Suchodolska
Pobierz darmowy fragment (pdf)