Darmowy fragment publikacji:
Małgorzata
Przedpełska - Bieniek
Dźwięk i instrumenty muzyczne.
Nauka o instrumentach.
Wydawnictwo
yy
Małgorzata
Przedpełska-Bieniek
Dźwięk i instrumenty muzyczne
Nauka o instrumentach.
Wydawnictwo Sonoria
1
Dźwięk i instrumenty muzyczne (nauka o instrumentach)
© Sonoria Warszawa 2011 r.
Skrypt został opracowany na podstawie książki Dźwięk w filmie. Przeznaczony jest dla
realizatorów i producentów filmowych i telewizyjnych, studentów i słuchaczy szkół
filmowych, aspirantów do zawodu operatora dźwięku oraz wszystkich, których interesuje
dźwięk.
© Autor Małgorzata Przedpełska-Bieniek
Zdjęcie na okładce: Dorota Suske
Projekt okładki: Sebastian Nowacki
Redakcja: Paulina Tyburska
Korekta: Mariola Łyczewska
Rysunki na podstawie pozycji wymienionych w bibliografii: Justyna Nowakowska,
Przygotowanie rysunków do druku: M.Majewski (1 wyd.), S.Nowacki (2 wyd.)
Zdjęcia: S.Artymowicz, B.Domański, Ł.Kordafel, R.Skłodowski, D.Suske, A.Wilk,
M.J.Zabłocki, J.Zawadzki
Autorka serdecznie dziękuje wszystkim swoim współpracownikom i kolegom, którzy
pomagali przy powstawaniu książki Dźwięk w filmie (w szczególnosci M.Bukojemskiemu,
M.Lewandowskiej, G.Lindemannowi i R.Skłodowskiemu, którzy byli jej pierwszymi
czytelnikami, wnikliwymi krytykami i korektorami, a wreszcie recenzentami powstałego
tekstu) oraz obecnej serii skryptów, zgłaszali tematy wymagające rozszerzenia i poprawienia,
udostępniali posiadane, często unikatowe materiały.
SONORIA 2011 r.
Siedziba 00 735 Warszawa ul. Iwicka 19 / 43
biura i studia 02 727 Warszawa ul. Wernyhory 13 a
tel. (+48 22) 853 60 51, 853 60 52
faks (+48 22) 258 17 05
www.sonoria.pl e-mail: katalog@sonoria.pl
Sprzedaż książki w wersji papierowej prowadzimy za pośrednictwem księgarni internetowej
www. audiologos.pl
Sprzedaż książek i skryptów w wersji @ book prowadzimy za pośrednictwem
www.virtualo.pl
ISBN 978-83-928642-4-0
Dźwięk w filmie, wyd.1, APF Sp. z o.o. Warszawa 2006 r., Współpraca Studio Filmowe
Montevideo Sp. z o.o., redakcja M.J. Zabłocki, ISBN 978-83-923823-0-0;
Dźwięk w filmie, wyd. 2, Wydawnictwo Sonoria, Warszawa 2009 r., Współpraca S.Nowacki -
dtp7.pl, C.Krasieńko - KRA-BOX, ISBN 978-83-928642-0-2.
2
Wstęp
Autorka niniejszej publikacji Małgorzata Przedpełska-Bieniek od wielu lat pracuje jako
realizator dźwięku przy różnego typu formach audiowizualnych, pełniąc funkcje asystenta,
drugiego i pierwszego operatora dźwięku, asystenta i montażysty dźwięku, konsultanta i
ilustratora muzycznego oraz autora opracowań dźwiękowych filmów. Swoją wiedzą dzieli się
również ze studentami kilku polskich uczelni wyższych. I to właśnie głównie z myślą o nich
powstała niniejsza publikacja.
Czytelnik szukający uporządkowanej wiedzy o rodzajach instrumentów i ich historii znajdzie
ją w poniższym opracowaniu. W książce zawarta jest zarówno podstawowa wiedza, skąd
pochodzą instrumenty, jak również informacje o ich różnorodnym klasyfikowaniu,
poczynając od instrumentów tradycyjnych, historycznych, aż po nowoczesny sprzęt, taki jak
np. syntezatory, sequencery czy gitary elektryczne.
Z publikacji będzie można się dowiedzieć również , że do instrumentów zaliczamy także
przedmioty o niemuzycznym zastosowaniu, których cechą główną jest jednak wytwarzanie
dźwięków. Zawarte w książce przykłady „z życia” opisują sytuacje, z którymi autorka
zmierzyła się osobiście.
Bardzo ciekawą część stanowi szósty rozdział poświęcony klasyfikacji zespołów
muzycznych. Pokazuje, w jaki sposób w ciągu wieków zmieniały się systemy tworzenia
zespołów, a także jakie instrumenty muzyczne wchodziły w ich składy.
Książka jest napisana w niezwykle przystępnie, dzięki czemu lektura w łagodny i ciekawy
sposób wprowadza w tematykę instrumentów muzycznych. Ponadto zapoznać się można z
wieloma ciekawostkami dotyczącymi szeroko pojętego świata muzycznego.
Paulina Tyburska
3
Spis treści
Wstęp ................................................................................................................................................................. 3
1. Instrumenty muzyczne .................................................................................................................................... 7
1.1. Klasyfikacja instrumentów muzycznych ................................................................................................... 7
1.2. Pojawianie się instrumentów w starożytności ......................................................................................... 11
1.2.1. Okres prehistoryczny ....................................................................................................................... 12
1.2.2. Okres starożytny .............................................................................................................................. 12
2. Chordofony – instrumenty strunowe .............................................................................................................. 20
2.1. Instrumenty strunowe szarpane ............................................................................................................... 21
2.1.1. Harfa ............................................................................................................................................... 22
2.1.2. Lira .................................................................................................................................................. 25
2.1.3 Lutnia ............................................................................................................................................... 27
2.1.4. Mandolina i Mandora ...................................................................................................................... 28
2.1.5. Inne rodzaje lutni ............................................................................................................................. 30
2.1.6. Cytra ............................................................................................................................................... 31
2.1.7. Gitara .............................................................................................................................................. 35
2.1.7.1. Gitara klasyczna........................................................................................................................ 36
2.1.7.2. Gitara akustyczna ...................................................................................................................... 38
2.1.8. Instrumenty spokrewnione z gitarą .................................................................................................. 39
2.2. Instrumenty strunowe smyczkowe .......................................................................................................... 40
2.2.1. Instrumenty historyczne ................................................................................................................... 40
2.2.2. Skrzypce .......................................................................................................................................... 43
2.2.2.1. Budowa skrzypiec ..................................................................................................................... 44
2.2.2.2. Technika gry ............................................................................................................................. 46
2.2.3. Altówka ........................................................................................................................................... 48
2.2.4. Wiolonczela..................................................................................................................................... 48
2.2.5.Kontrabas ......................................................................................................................................... 49
2.3. Instrumenty strunowe uderzane .............................................................................................................. 50
2.3.1. Cymbały (Cimbalom) .................................................................................................................... 51
2.3.2. Klawikord........................................................................................................................................ 52
2.3.3. Klawesyn ......................................................................................................................................... 52
2.3.4. Fortepian ......................................................................................................................................... 53
3. Aerofony – instrumenty dęte ......................................................................................................................... 56
3.1. Instrumenty dęte drewniane .................................................................................................................... 59
3.1.1. Flet .................................................................................................................................................. 59
3.1.1.1. Fletnia Pana .............................................................................................................................. 60
3.1.1.2. Flet blokowy ............................................................................................................................. 61
4
3.1.1.3. Okaryna .................................................................................................................................... 62
3.1.1.4. Flet poprzeczny ......................................................................................................................... 63
3.1.1.5. Budowa fletu ............................................................................................................................ 64
3.1.2. Klarnet ............................................................................................................................................ 65
3.1.3. Saksofon (saxofon) .......................................................................................................................... 67
3.1.4. Obój ................................................................................................................................................ 69
3.1.5. Fagot ............................................................................................................................................... 71
3.2. Instrumenty dęte blaszane....................................................................................................................... 73
3.2.1. Starożytne trąby i rogi...................................................................................................................... 74
3.2.2. Waltornia ......................................................................................................................................... 76
3.2.3. Trąbki i puzony ............................................................................................................................... 76
3.3. Inne instrumenty dęte ............................................................................................................................. 79
3.3.1. Dudy ............................................................................................................................................... 79
3.3.2. Organy ............................................................................................................................................ 82
3.3.2.1. Budowa organów ...................................................................................................................... 84
3.3.3. Akordeon ......................................................................................................................................... 86
3.3.4. Harmonijka ustna............................................................................................................................. 87
3.4. Głos ....................................................................................................................................................... 88
3.4.1. Rodzaje głosów ludzkich ................................................................................................................. 92
3.4.2. Mowa .............................................................................................................................................. 99
4. Perkusja ...................................................................................................................................................... 100
4.1. Idiofony ............................................................................................................................................... 101
4.1.1. Rury i pręty ................................................................................................................................... 101
4.1.2. Stukające buty ............................................................................................................................... 101
4.1.3. Trójkąt ........................................................................................................................................... 102
4.1.4. Marakasy ....................................................................................................................................... 102
4.1.5. Sistrum .......................................................................................................................................... 103
4.1.6. Dzwoneczki i brzękadła ................................................................................................................. 103
4.1.7. Klaskanki ...................................................................................................................................... 103
4.1.8. Bębny szczelinowe ........................................................................................................................ 104
4.1.9. Instrumenty pocierane.................................................................................................................... 105
4.1.10. Instrumenty skrobane ................................................................................................................... 105
4.1.11. Dzwonki z sercem i dzwonki - kołatki ......................................................................................... 106
4.2. Płyty drgające ....................................................................................................................................... 106
4.2.1. Dzwony rurowe ............................................................................................................................. 107
4.2.2. Gong ............................................................................................................................................. 107
4.2.3. Bęben stalowy ............................................................................................................................... 108
4.2.4. Talerze, żele lub czynele i kastaniety ............................................................................................. 109
4.3. Sztabki ................................................................................................................................................. 110
4.3.1. Ksylofon ........................................................................................................................................ 111
4.3.2. Marimbofon................................................................................................................................... 112
4.3.3. Litofon .......................................................................................................................................... 112
5
4.3.4. Metalofon ...................................................................................................................................... 112
4.3.5. Wibrafon ....................................................................................................................................... 113
4.4. Idiofony języczkowe ............................................................................................................................ 113
4.5. Membranofony ..................................................................................................................................... 114
4.5.1. Bębny ............................................................................................................................................ 116
4.5.1.1. Bębny w muzyce ludowej ....................................................................................................... 117
4.5.2. Kotły ............................................................................................................................................. 119
4.5.3. Mirlitony ....................................................................................................................................... 120
4.6. Perkusja jazzowa .................................................................................................................................. 120
5. Elektrofony ................................................................................................................................................. 122
5.1. Elektrofony elektryczne ........................................................................................................................ 124
5.1.1. Syntezatory .................................................................................................................................... 126
5.1.1.1. Moog ...................................................................................................................................... 128
5.1.1.2. Sampler .................................................................................................................................. 129
5.1.1.3. Sequencer ............................................................................................................................... 130
5.1.1.4. Automat perkusyjny ................................................................................................................ 131
5.2. Elektrofony elektromechaniczne ........................................................................................................... 132
5.2.1. Gitara elektro-akustyczna .............................................................................................................. 133
5.2.2. Gitara elektryczna .......................................................................................................................... 134
5.2.3. Inne gitary elektryczne .................................................................................................................. 136
5.3. Instrumenty akustyczno-elektryczne ..................................................................................................... 138
5.3.1. Gitara akustyczno-elektryczna ....................................................................................................... 138
5.3.2. Piano Fendera ................................................................................................................................ 139
5.3.3. Organy Hammonda........................................................................................................................ 139
6. Klasyfikacja zespołów muzycznych ............................................................................................................ 141
6.1. Partytura ............................................................................................................................................... 148
Bibliografia ..................................................................................................................................................... 154
Spis tabel i ilustracji ....................................................................................................................................... 156
6
1. Instrumenty muzyczne
1.1. Klasyfikacja instrumentów muzycznych
Instrumentem muzycznym nazywamy każde źródło dźwięku, którego dźwięk może
być wykorzystany jako materiał do tworzenia muzyki. Za Encyklopedią Muzyki PWM można
też powiedzieć, że instrumenty muzyczne to przyrządy wytwarzające dźwięk, przeznaczone do
wykonywania muzyki1. Instrumenty różnią się od siebie:
(cid:120) Wyglądem – kształtem, wielkością oraz materiałem, z jakiego są zbudowane.
(cid:120) Techniką grania - jest odmienna, nawet w przypadku instrumentów spokrewnionych.
Oznacza to, ze muzyk umie grać na instrumencie, na jakim się uczył, a na innych nie.
Oczywiście są ludzie, którzy umieją grać na różnych instrumentach. Mówimy o nich
multiinstrumentaliści.
(cid:120) Barwą i charakterem wydobywanych dźwięków - mówiąc o brzmieniu instrumentu
myślimy o jego indywidualności dźwiękowej. W akustyce mówimy, że dźwięk różnych
instrumentów ma różne widmo.
(cid:120) Skalą - czyli zakresem dźwięków, który jest w stanie wydobyć muzyk na danym typie
instrumentu.
Rys. 1. Rodzaje i skale instrumentów
Pierwszą publikacją prezentującą i opisującą większą grupę instrumentów jest
Syntagma Musicum Michaela Preatoriusa z 1618 roku. Oczywiście dotyczy instrumentów
1 Mała Encyklopedia Muzyki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, str. 431
7
dostępnych autorowi, a więc nie wszystkich wówczas znanych i głównie europejskich.
Pierwszą systematykę podziału instrumentów opracował w 1888 roku Victor-
Charles Mahillon, założyciel i kustosz brukselskiego Musée Instrumental. Klasyfikacja ta
obejmowała tylko europejskie instrumenty i tylko te, których używano w muzyce klasycznej
oraz były w zbiorach muzeum. Na tej podstawie oparli swoją klasyfikację dwaj niemieccy
muzykolodzy Erich Moritz von Hornbostel i Curt Sachs. Ich pochodząca z 1914 roku
systematyka została skonstruowana tak, że pozwala sklasyfikować każdy instrument
niezależnie od pochodzenia.
Instrumenty dzielimy na grupy ze względu na rodzaj ciał sprężystych wykonujących
drgania, czyli tak zwanych wibratorów (łac. vibrare – drgać). Instrumenty dzielą się na
podgrupy ze względu na sposób pobudzania wibratora, czyli incytator (smyczek, młotek), a
następnie na rodziny (smyczkowe), rodzaje (skrzypce, wiolonczela) i gatunki (klarnet B, C,
A). Podział ten został uznany za obowiązujący oficjalnie. Zgodnie z jego wymogami mamy
cztery grupy instrumentów:
- Chordofony – instrumenty strunowe – elementem drgającym jest napięta struna,
- Aerofony – instrumenty dęte – elementem drgającym jest powietrze zamknięte w
przestrzeni rezonansowej, pobudzane do wibracji przez zadęcie,
- Membranofony – instrumenty perkusyjne – elementem drgającym są błony lub
membrany,
- Idiofony (gr. idiom – własny, fonos – dźwięk) – instrumenty samobrzmiące –
wykorzystanie sprężystości naturalnej. W większości przypadków cały instrument jest
źródłem dźwięku.
Curt Sach (1881 – 1959), niemiecki badacz pochodzenia żydowskiego, człowiek
niezwykle zasłużony w rozwoju instrumentologii. Był doktorem nauk w dziedzinie historii
sztuki i dopiero wtedy podjął studia muzykologiczne. To spowodowało rozległość
zainteresowań i nieco inne spojrzenie na instrumenty muzyczne, ich rozwój i historię
pogłębione o kulturę muzyczną, muzeologię, archeologię, etnografię i szeroko pojętą historię
powszechną, historię muzyki i sztuki. Był autorem wielu artykułów oraz 22 książek
naukowych, tłumaczonych na wiele języków obcych, z których najważniejszą Historię
instrumentów muzycznych, przetłumaczono na język polski dopiero w 1995 r.
Chordofony ze względu na sposób, w jaki struna jest pobudzana do drgań, dzielą się na
podgrupy:
-
Smyczkowe
(cid:131) Skrzypcowe (skrzypce, altówka, wiolonczela),
(cid:131) Basowe (kontrabas),
-
Szarpane
(cid:131) Bezchwytnikowe (harfa),
8
(cid:131) Chwytnikowe melodyczne (domra, mandolina, bałałajka, banjo),
(cid:131) Chwytnikowe akordowo – melodyczne (lira, lutnia, gitara),
(cid:131) Mieszane (cytra),
(cid:131) Skoczkowe (klawesyn),
- Uderzane lub młoteczkowe
(cid:131) Ręczne (cymbały),
(cid:131) Tangentowe (klawikord),
(cid:131) Młoteczkowe (fortepian, pianino),
Ze względu na sposób zadęcia aerofony dzielimy na podgrupy:
- Wargowe:
(cid:131) Bezustnikowe lub wargowe (flet, pikulina, okaryna),
(cid:131) Ustnikowe (fujarka, flet blokowy),
(cid:131) Miechowe (organy – część wargowa),
-
Stroikowe:
(cid:131) Ze stroikiem pojedynczym (klarnet, saksofon),
(cid:131) Ze stroikiem podwójnym (obój, rożek angielski, fagot, sarusofony),
(cid:131) Organiczno stroikowe:
o Ustnikowe (trąbka, kornet, waltornia, puzon,
tuba
i rodzina
skrzydłówek),
o Bezustnikowe (głos, gwizd)
- Języczkowe, z języczkiem przelotowym (harmonijka ustna, akordeon, fisharmonia)
- Z powietrzem swobodnie drgającym (czuringi, brzęczyki).
Tradycyjnie instrumenty dęte dzielimy na dęte drewniane (wargowe, pojedynczo i
podwójno stroikowe) i dęte blaszane (organiczno stroikowe), choć obecnie niewiele ma to
wspólnego z nazwą materiału, z jakiego wybudowano dany instrument. Dęte drewniane to
flet, obój, klarnet, fagot i saksofony. Do dętych blaszanych należy trąbka, puzon, róg
(waltornia) i tuba.
Ze względu na sposób, w jaki membrana jest wprawiana w wibracje, membranofony
Pocierane – palcami albo wewnętrzną stroną dłoni,
dzielimy na podgrupy:
-
- Dęte (mirliton),
- Uderzane – za pomocą pałki, dłoni, palców,
(cid:131) Kotłowe (kotły, tom tom),
(cid:131) Bębnowe (bębny, tamburyn).
Podgrupy idiofonów to:
- Uderzane (pałką, dłonią, palcami np. gong),
- Uderzające (pręty, rury, stepowanie),
9
- Potrząsane (marakasy, dzwoneczki, brzękadła),
- Zderzane ze sobą (kastaniety, czynele, klaskanie),
- Pocierane (harfa szklana, piła),
- Skrobane (tara do prania, guiro),
- Dęte lub języczkowe (harmonijka ustna, akordeon, organy),
- Szarpane (drumla, zanza).
Można je też dzielić na:
-
Płytowe:
(cid:131) Określonej wysokości (dzwony),
(cid:131) Nieokreślonej wysokości (gong, talerze),
-
Sztabowe (określonej wysokości):
(cid:131) Drewniane (ksylofon, marimba),
(cid:131) Kamienne (litofon),
(cid:131) Metalowe (dzwonki, czelesta, wibrafon),
-
Prętowe i Rurowe:
(cid:131) Określonej wysokości (dzwony rurowe),
(cid:131) Nieokreślonej wysokości (trójkąt),
- Krótkobrzmiące (kastaniety, klekotka, terkotka, grzechotka, pudełko – wszystkie
nieokreślonej wysokości),
Języczkowe
-
(cid:131) Określonej wysokości:
o Mechaniczno miechowe (organy, fisharmonia),
o Ręczno miechowe (akordeon, harmonia, concertina),
o Ustne (harmonijka),
(cid:131) Nieokreślonej wysokości (drumle i zanzy).
Tradycyjnie membranofony i idiofony łączone są w jedną grupę instrumentów
perkusyjnych. Grupa ta nie obejmuje jednak membranofonów dętych i idiofonów z grupy
języczkowych, a więc pobudzanych do drgań przez zadęcie. Instrumenty te często zaliczane
są do grupy instrumentów dętych.
Rodzina instrumentów to grupa wykazująca podobne cechy, pewne pokrewieństwo,
które może być bliższe lub dalsze. Rodzinę stanowią skrzypce i altówka. Mówimy, że każdy z
tych instrumentów to inny rodzaj. Ponadto w ramach rodzaju wyróżniamy jeszcze gatunki,
np. osobne gatunki stanowią różne głosy ludzkie albo fortepian koncertowy i pokojowy.
Naukę o budowie i działaniu instrumentów nazywamy instrumentoznawstwem, a bardziej
naukowo instrumentologią.
Rozróżniamy dwa instrumenty tego samego rodzaju, bo brzmią podobnie, ale ich
dźwięk różni się od siebie. Dzieje się tak, dlatego, że – podobnie jak głos ludzki – dźwięk
10
instrumentu składa się z tonu podstawowego i unikalnego zestawu tonów składowych o
różnej mocy. Te minimalne różnice potrafi odróżnić nasze ucho, a mózg odpowiednio
zinterpretować.
Jeszcze w XIX wieku w pracach z historii instrumentów chętnie odwoływano się do
boskiego pochodzenia instrumentów. Fletnia Pana to instrument wynaleziony przez Bożka
Pana. Merkury, czyli Hermes miał zbudować lirę, a Jabalu (potomek Kaina) patronował harfie
i organom. Dziś zastanawiamy się jedynie, w jakiej kolejności pojawiały się instrumenty,
które są najstarsze oraz dlaczego człowiek zaczął je konstruować i rozwijać. Z badań wynika,
że właściwie wszystkie, nawet bardzo prymitywne plemiona na pewnym poziomie rozwoju
zaczynały je budować.2
1.2. Pojawianie się instrumentów w starożytności
Grupa instrumentów Chordofony
Membranofony
Aerofony
Idiofony
Okres historyczny
Paleolit
i instrumenty
współczesne
Neolit
i instrumenty
współczesne
Późny neolit
i instrumenty
współczesne
harfa jamowa
cytra jamowa
łuk muzyczny
czurynga
piskawka
gwizdek
piszczałka
trąbka
róg
muszla
piszczałka
nosowa,
piszczałka o
zadęciu
bocznym
grzechotka
bransoletowa,
amulet, tarło,
grzechotka
z tykwy itp.
tupanie,
klaskanie,
pręty i rury do
uderzania,
bęben jamowy,
szczelinowy,
tunelowy,
moździerz
uderzany
Drumla
ksylofon
bębny rurowe,
pucharowe,
dwustronne,
obręczowe,
szamańskie
bębny,
pocierane
pałeczki
Rys. 2. Występowanie instrumentów muzycznych w okresach prehistorycznych
2 Wyjątek stanowią nieliczne, bardzo prymitywne plemiona, takie jak Weddowie na Cejlonie czy pewne szczepy
z Patagonii (Argentyna), które nie tylko nie wykształciły żadnych instrumentów, ale nie znają ani tupania, ani
klaskania.
11
1.2.1. Okres prehistoryczny
Pierwsze przedmioty muzyczne, jakie wytwarzał człowiek nie miały na celu
wydobycia melodii. Instrumenty, nawet, jeżeli wydawały dźwięki zróżnicowane wysokością,
służyły do nadawania rytmu. Jeżeli świadomie łączono dźwięki różnej wysokości to, aby
skontrastować ich następstwo i wyznaczyć rolę w grupie. Podobnie działo się w mowie, gdzie
najprostsze zestawienia – obecnie dziecięce – stosują duplikację sylab (ma ma, ta ta, ba ba).
To zjawisko nazywamy reduplikacją. Jej następstwem są sylaby podobne, takie jak dzidzia,
dziadzio, mata. I tak rozwijała się muzyka. Minęło jeszcze kilka tysiącleci, zanim w muzyce
model ten zmienił się w trzydźwiękowy (tra la la, um pa pa). Melodia była właściwa tylko
śpiewaniu.
1.2.2. Okres starożytny
Czasy starożytne to rozwój cywilizacji, a co za tym idzie podziału pracy,
zróżnicowania klasowego, a więc także wyodrębnienia się klasy zawodowych śpiewaków i
muzyków. Instrumenty rozwijają się, tracą znaczenie magiczne oraz dzielą na ludowe –
amatorskie i profesjonalne. Jeżeli chodzi o wykopaliska, instrumentów jest niewiele, bo
większość strawił czas (drewno, kości itp.). Natomiast można znaleźć zarówno nazwy i opisy
instrumentów, jak i płaskorzeźby czy mozaiki, które przedstawiają osoby grające.
Egipt jest dla nas skarbnicą wiedzy o instrumentach muzycznych, ponieważ egipskie
malowidła i płaskorzeźby uzupełniano o wyjaśnienia słowne typu ona gra na harfie, dzięki
czemu możemy skonfrontować rysunek z nazwą instrumentu.
W pozostałościach po Izraelu jest odwrotnie. Nie wykształcono zawodu muzyka,
śpiewaka, czy tancerza. Dopiero za czasów królów Davida i Salomona pojawili się dworscy
muzycy, a król David założył pierwszy zespół muzyczny. Wiele instrumentów przywiozła ze
sobą egipska żona Salomona oraz Fenicjanie. Przy wnoszeniu Arki Przymierza do Jerozolimy
w pochodzie uczestniczyło: trzech grających na talerzach, ośmiu na neval, sześciu na lirach i
siedmiu kapłanów grających na trąbkach. Założono też szkołę muzyczną, w której uczyło się
4 tysiące uczniów (cała populacja Lewitów liczyła 38 tys.) wykonujących muzykę religijną.
Grecja, choć jest dla nas kolebką sztuk, nie była nigdy kolebką muzyki. Nie powstał tu
żaden instrument, a skale, w jakich grano nazywano frygijską i lidyjską. Używano też obcych
nazw instrumentów, a same instrumenty były raczej prymitywne i proste, co kontrastowało z
innymi sztukami. Nie uprawiano muzyki, jako sztuki samodzielnej. Była podporządkowana
deklamacji, pieśniom i tańcom. Platon (IV w. p. n. e.) samodzielną muzykę instrumentalną
oceniał, jako najgorszą ze złych gustów. Niemniej Grecja wytworzyła swój system muzyczny,
skale i notację, a ten sam Platon uważał, że muzyka powinna stanowić podstawę greckiego
wykształcenia.3
O instrumentach starożytnych Indii wiemy z wykopalisk, starych płaskorzeźb i
3 Sachs Curt: Historia instrumentów muzycznych, Oficyna wydawnicza Volumen, Warszawa 2005 r., str. 117
12
reliefów, a przede wszystkim ksiąg Rygwedy (1500 – 1000 p.n.e.), Jadżurwedy,
Atharwawedy i Mahabharaty. Na tej podstawie można twierdzić, że wszystkie instrumenty,
jakie spotykamy na tych ziemiach mają pochodzenie obce, nie zostały wymyślone czy
skonstruowane przez rdzennych mieszkańców.
Na dalekim wschodzie wyrażano poglądy zbieżne z późniejszym stanowiskiem
Greków. Konfucjusz (551 – 479 r. p. n. e.) wśród 6 umiejętności, jakie powinna posiadać
osoba wykształcona na drugim miejscu wymienia naukę muzyki i wiedzę muzyczną.
W starożytnych Chinach muzyka była podstawą działania i ucieleśnieniem wszelkiego
porządku. Nie stanowiła przyjemności, ale metodę koordynacji świata. Kolejne dźwięki skali
pentatonicznej łączono z określonymi kolorami. Instrumenty odpowiadały stronom świata,
porom roku, zjawiskom i określonym substancjom. Także chińska klasyfikacja instrumentów
opierała się na materiale, z jakich instrument zrobiono. W muzyce nie interesowano się
rytmem, ani długością trwania dźwięków. Podstawowymi instrumentami były idiofony i z
nich rozwinęły się instrumenty melodyczne. Dla Dalekiego Wschodu charakterystyczne są
np. zestawy idiofoniczne (instrumenty sztabkowe, gongi, dzwony) i co warto zauważyć
znacznie trudniej w takich instrumentach uzyskać precyzję w strojeniu. Szczególnie, że
strojem rządziły także bardzo szczególne reguły, nie dbano o wysokość dźwięku, ale o
długość piszczałki i odstępy między kolejnymi jej otworami. Za precyzję w tych pomiarach
odpowiadał specjalny minister miar. Również w odróżnieniu od krajów basenu morza
Śródziemnego wyznawano zasadę samowystarczalności muzyki instrumentalnej twierdząc, że
śpiewanie przyzwoitemu Chińczykowi nie przystoi4.
Mezopotamia
Sumerowie
Okres:
Uruk 3750-
3150 p.n.e.
Dżamdet Nasr
3150-2900
p.n.e.
Grecja
Indie
Egipt
Izrael
Kultura egejska
Okres wczesno
kreteński
-2100 p.n.e.
Cywilizacja
Indusu
Drawidowie
2600-1900
Daleki
wschód
Okres
Trzech
Dostojnych
i
Pięciu
Cesarzy
2850-2205
Stare państwo
2686-2181
p.n.e.
Dynastie od
III – VI
Staro
sumeryjski
2900-2350
p.n.e.
4 tamże, str. 150-153
13
Egipt
Izrael
Grecja
Indie
Mezopotamia
Akadyjski
2350-2112 p.n.e
Neosumeryjski
2112-2025
p.n.e.
Babilończycy
Okres
amorycki
2040-1750
p.n.e.
Kasyci
1740-1160
p.n.e.
Asyryjczycy
1160-625 p.n.e.
Okres
przejściowy
2181-2133
Dynastie
VII - X
Średnie
Państwo
Dynastie
XI - XIII
2133-1786
Okres
przejściowy
1786-1570
Dynastie
XIV - XVII
Nowe
Państwo
1570-1085
p.n.e.
Dynastie od
XVIII-XX
Nubijczycy,
Libijczycy,
Kasyci,
Asyryjczycy,
1085-664
p.n.e.
Dynastie od
XXI-XXV
Epoka
koczownicza
2000-1000 p.n.e.
1851 r. p.n.e
przymierze z
Bogiem
Abraham
1660 r. p.n.e
Jakub w Egipcie
1445 r. p.n.e
wyjście z Egiptu
Od XIII p.n.e.
Izraelici
zamieszkują
Palestynę
Okres królewski
Zjednoczenie
Izraela 1030
p.n.e.
Po śmierci
Salomona (975-
935 p.n.e.)
podboje
14
Kultura egejska
Okres wczesno
kreteński
- 2100 p.n.e.
Kultura egejska
Okres
środkowo
kreteński
2100-1580
p.n.e.
Kultura egejska
Okres późno
kreteński
1580-1400
p.n.e.
Kultura egejska
Migracja
dorycka
XI w. p.n.e.
Sparta 900
p.n.e.
Homer IX/VIII
p.n.e
Prawo Drakona
621 p.n.e
Cywilizacja
Indusu
Drawidowie
2600-1900
p.n.e.
Daleki
wschód
Dynastia
Xia 2100-
1600 p.n.e.
Ariowie
1500-1000
p.n.e.
Dynastia
Shang
1600-1046
p.n.e.
Dynastia
Zhou 1046-
256 r.
p.n.e.
Egipt
Izrael
Grecja
Indie
Okres późny
Asyryjczycy
732-609 p.n.e.
Babilończycy
586-538 p.n.e
Persowie
538-332 p.n.e
Aleksander
Wielki
332-323
Imperium
Seleucydów 198
-152 p.n.e
Daleki
wschód
Okres
wiosen i
jesieni
770-476
p.n.e.
Epoka
walczących
królestw
475-221
p.n.e.
Dynastia
Qin 221-206
p.n.e.
Dynastia
Han i Xin
206 r.
p.n.e.-220 r.
n. e.
518 p.n.e.
najazd
Persów
327 p.n.e.
najazd
Aleksandra
Wielkiego
Dynastia
Nandów
I w. p.n.e.
najazdy
Saków i
Kasytów
Okres
klasyczne
VI–IV w. p.n.e.
594-593
reforma Solona
Bitwa pod
Maratonem
490 p.n.e.
Rządy
Peryklesa
444-429 p.n.e.
Akademia
Platona
387 p.n.e.
Aleksander
Wielki
336-323 p.n.e.
Arystoteles
zakłada liceum
335 p.n.e.
Muzeum
Aleksandryjskie
285 p.n.e.
Upadek
królestwa
macedońskiego
168 p.n.e.
Prowincja
rzymska 148
p.n.e.
Sulla niszczy
Ateny 86 p.n.e
Persowie
539–331 p.n.e.
Dynastia
Saidów
664–332
p.n.e.
Epoka grecka
Dynastia
Lagidów
332-30 p.n.e.
Mezopotamia
Babilończycy
Okres
chaldeiski
625-539 p.n.e.
Aleksander
Wielki
331-312 p.n.e.
Imperium
Seleucydów
(Syria)
312-141 p.n.e.
Imperium
Partów
141 p.n.e.-224
n.e.
30 p.n.e.
prowincja
rzymska
Rzym
146 p.n.e.-
395 n.e.
Państwo
Machabeuszy
152-63 p.n.e
Rzym
63 p.n.e -352 n.e.
Rys. 3. Historyczna tabela porównawcza świata starożytnego
15
Chordofony
aerofony
idiofony
membranofony
Instrumenty
------------------
tereny
Mezopotamia
Liry
Harfy
łukowe,
kątowe
lutnie
Piszczałki
Flety
halil, halhallatu
- Obój
Trąbki
Rogi
Bumerangi
zderzane
Klaskanki
Sistrum
Dzwony
Talerze
grzechotki
Bębny
obręczowe
cylindryczne,
wielkie –
180 cm,
małe
jednomembrano
we,
kielichowe
Bębny
cylindryczne,
beczułkowate,
duże obręczowe,
Klaskanki jedno
i dwuręczne
Pręty zderzane
sešešet -sistrum
Castaña
kastaniety
Kýmbala
talerze
trzaskawki
-
-
týpanon – bęben
beczułkowy
małe
obręczowe
bębenki
Pa’amon
–
dzwoneczek lub
brzękadło
Tof - bębenek
obręczowy
-
duff
Tof,
bębenek
obręczowy
i
-
–
Selslim
msiltâyîm
Talerze
Mnaanim
sistrum
od
Egipt
czasów
prehistorycznyc
h do Nowego
Państwa
- Harfa
bin’t
kątowa
łukowa duża,
łukowa nóżkowa
łukowa ramienna
Egipt
Nowego
Państwa
epoki greckiej
od
do
epoka
Izrael
koczownicza
kinnâra,
Harfy stojące
kinnor,
ginêra -Lira
gunbrĩ, gunĩbrĩ –
lutnia
Kinnor - lira
Izrael
królewski
okres
Nēvel – Harfa
kątowa
Asor - cytra
Kinnor – lira
-
ma*t lub mā*t -
piszczałki
o
zadęciu
krawędziowym
zummâra
klarnet
podwójny
ma*t
podwójny
šnobē -trąbka
- Obój
–
‘ugâb – flet
Szofar, keren –
róg
Hasosra
trąbka
Halil i abub -
Oboje
podwójne
Hasosra - trąbka
16
Chordofony
aerofony
idiofony
membranofony
Phorminx, kitaris,
kithara,
lira,
bárbiton bárbitos
– liry
Psaltêrion,
mágadis, pēktis-
harfa kątowa
Trichordon,
pandura - lutnie
Simikion,
epigóneion,
mũgnĩ - cytry
Gargara, vina -
łukowa
Harfa
wertykalna
i
horyzontalna
Rabõb,
Lutnie
krótkoszyjkowe
saród
Bęben
obręczowy
Krótal,
kroupalon,
scabellum
kołatki
discus - talerze
–
Grzechotki,
gwizdki,
ãghãti - Kołatka
-
–
bęben
Dumdublu
–
bęben wojenny,
Bębenki
temmettama,
Tambattam
wielki
obręczowy
Davandai
Bęben
klepsydrowy
Damaru – bęben
kołatkowy
Khol, mrdanga
–
beczułkowe
bębny gliniane
Bęben podobny
do ni daiko
nagãra – kotły
Aulós – obój
podwójny
piszczałka
frygijska,
lidyjska, fenicka
Choraulam
et
utricularium –
dudy, Piszczałka
poprzeczna
Syrinx - fletnia
pana,
organy
hydrauliuczne
salpinx, tuba –
trąbki, lituus –
trąbka
zgięta,
cornu – trąbka
zwinięta
Bakura, śankha
- róg muszla
Vãna, venu –flet
Magudi, purgi –
podwójny
klarnet
Tirucinnam
trąbka
Długie
wygięte
górze
Śruti, mašak –
dudy
Vãmśi
piszczałka
poprzeczna
trąbki
ku
–
–
17
Instrumenty
------------------
tereny
Grecja, Rzym,
Etruria
Indie
Chordofony
aerofony
idiofony
membranofony
Instrumenty
------------------
Tereny
Daleki wschód
Chiny
Dynastia
Shang
Süan
naczyniowy
flet
fu –
Ku, po
bęben
T’ao ku – bęben
kulkowy
Bębny
beczułkowe
–
wiele rodzajów
Mu jü, mokugyo
–
bęben
szczelinowy
k’ing –
Ling – dzwon z
sercem
Czung – dzwon
pusty
Pien czung –
kuranty
dzwonowe
K’ing – płyty
kamienne
Pien
litofon
Cz’ung tu, tok -
Grzechotka
zderzana
Czu - Kołatka
korytkowa
Tygrys - tarło
Litofon
Płyty kamienne
Dzwon
Kurant
dzwonowy
Daleki wschód
Chiny
Dynastia Zhou
Sze, czeng, qin
(jap. kor. koto, so
no koto, wagon,
yamato
koto)
cytry
-
P’ai
siao
Fletnia Pana
Lü - Piszczałka
strojeniowa
Kuan – obój
Kuan, siao,
cz’y, jüe, Ti –
flety
Szeng,
harmonijka
ustna
shô –
P’i p’a
(jap.Biva) lutnia
Daleki wschód
Chiny
Dynastia Han
18
Chordofony
aerofony
idiofony
membranofony
Instrumenty
------------------
Tereny
Ameryka
Środkowa
Ameryka
Południowa
–
Teponaztli
bęben
szczelinowy
Huehuetl
różne
największy
tlapa Huehuetl
–
bębny
Huancor
bębny
-
Ayacachtli, ayon
chicuaztli
–
grzechotki
naczyniowe
Omichicahuaztli
– tarło kosciane
z
Dzwonki
kuliste,
Dzwony
bez
serca w kształcie
stożka
Dzwony
drewniane
kilkoma
sercami,
Grzechotki
Grzechotki
bransoletowa,
Gonki kamienne
i metalowe
-
–
çoçoloctil,
huilacapitztli,
tlapitzalli,
cuiraxezaqua –
piszczałka
czopowa
gwizdek
czopowy
tecciztli,
tepuzquiquiztli,
quiquiztli
trąbki muszle
pungacuqua
trąbki rurowe
huayra puhura –
fletnia Pana
piszczałka
krawędziowa
flet naczyniowy
gwizdki
naczyniowe
trabki muszle
trąbki
drewniane
zwinięte
gliniane
małe
gliny
trąbki metalowe
rurowe
i
trąbki z
Rys. 4. Występowanie instrumentów muzycznych na różnych terenach w okresie starożytności
19
Niezależnie rozwijały się cywilizacje Ameryki Środkowej (tereny Meksyku) i
Południowej (tereny Peru). W Ameryce Środkowej cywilizacja osiągnęła bardzo wysoki
stopień rozwoju. Znano pismo, skomplikowany kalendarz, rozwijały się sztuki plastyczne.
Natomiast muzyka i rozwój instrumentów pozostaje w tym kontekście na zadziwiająco niskim
poziomie. Trudno też to sobie wyobrazić, ale całkowicie nie występują chordofony. W
Ameryce Południowej rozwój cywilizacji był znacznie niższy, chociaż istniało rozwinięte
społeczeństwo, wytwory Architektury, a nawet garncarstwa. Za to znacznie lepiej rozwinęła
się muzyka i występuje więcej instrumentów melodycznych. Pojawia się też fletnia Pana,
którą prawdopodobnie przeniesiono na skutek jakiegoś kontaktu z bliskim wschodem.
2. Chordofony – instrumenty strunowe
Chordofonami nazywamy instrumenty, w których dźwięk powstaje na skutek drgania
strun. Struną nazywamy ciało stałe, z natury niesprężyste, o bardzo małym przekroju w
porównaniu z jego długością. Strunę możemy naprężyć, a wtedy stanie się sztucznie
sprężysta. Częstotliwość drgań struny zależy od jej: długości, przekroju, napięcia, rodzaju
materiału, z jakiego jest zrobiona. Wzajemne stosunki tych wartości określamy wzorem:
1
g P
N = --------- √ ---------
2 s r π d
gdzie g - 981 cm, π - 3,141, N to częstotliwość drgań, s – długość struny,
r – połowa grubości, czyli promień (w centymetrach), P – napięcie (w gramach),
d – gęstość materiału, z którego strunę zrobiono.
Rys. 5. Zależność częstotliwości drgań struny od jej parametrów
Wynika z tego, że ilość drgań struny jest:
1. Odwrotnie proporcjonalna do jej długości.
2. Odwrotnie proporcjonalna do jej grubości.
3. Wprost proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego z jej napięcia.
4. Odwrotnie proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego z gęstości materiału.5
Stąd krótka struna daje dźwięk wyższy, podobnie cieńsza i naprężona. Dlatego jeżeli
kupujemy struny to określamy rodzaj instrumentu i nazwę struny, a wtedy naciągnięta da się
precyzyjnie dostroić do żądanego tonu. W czasie gry skracamy struny przyciskając je do
szyjki lub korpusu instrumentu palcami lewej ręki.
Ponieważ struna jest umocowana na dwóch końcach, rozchodząca się fala natrafi na
dwóch jej końcach na punkty nieruchome, fala odbije się i powstanie fala stojąca z węzłami
5 Tołwiński Gabriel: Akustyka muzyczna, Towarzystwo Wydawnicze Muzyki Polskiej, Warszawa 1929 r., str.
51
20
na obu końcach i strzałką w środku. Od węzła do węzła uzyskujemy pół długości fali. Fala
będzie miała częstotliwość: f = v / 2 x l (gdzie v - prędkość rozchodzenia się fali, l - długość
struny) Wynika z tego, że zmieniając naciągnięcie struny, zmieniamy długość struny, a więc
zmieni się też uzyskana częstotliwość.
Długość struny będzie stanowiła połowę długości fali, jaką uzyskamy. Tak powstaje
pierwszy ton składowy, który odbieramy, jako wysokość wytworzonego dźwięku. Poza
drganiem całością, struna drga również częściami, dzieląc się na dwie, trzy, cztery i więcej
części, a częstotliwość tych drgań jest odpowiednio dwa, trzy, cztery itd. razy większa od
tonu podstawowego. W ten sposób utworzy się szereg harmoniczny, a powstające zjawisko
dźwiękowe nazwiemy współtonem, czyli wielotonem harmonicznym.
Z opisem zjawisk powstających w trakcie drgania struny łączą się dwa prawa
Younga. Pierwsze z nich mówi, że zależnie od miejsca pobudzenia struny do drgania zmienia
się barwa dźwięku, bo inne będą wzajemne proporcje składowych harmonicznych, ale nie
zmieni to wysokości uzyskanego dźwięku. Zjawisko
to wykorzystują skrzypkowie,
prowadząc smyczek bliżej lub dalej od podstawka (sul tasto, sul ponticello), a także
budowniczowie fortepianów starannie dobierając miejsce, w którym w strunę uderza
młoteczek. Drugie mówi, że zależnie od miejsca stłumienia struny zanikną wybrane składowe
harmoniczne. Lekko dotykając palcem możemy stłumić wcześniejsze harmoniczne i uzyskać
flażolet, czyli wzmocnienie bardzo wysokiej składowej.
Struna instrumentu może być pobudzana do drgania przez: szarpanie (palcem lub
plektronem), pocieranie (smyczkiem), uderzanie (palcem, młoteczkiem, pałeczkami) oraz
przez podmuch wiatru (harfa eolska).
Brzmienie
doboru
strunowych
instrumentów
to wypadkowa
proporcji
poszczególnych elementów, z jakich są zbudowane (altówka może grać w pewnym zakresie
te same dźwięki, co wiolonczela, ale zbyt małe pudło rezonansowe powoduje, że jej barwa
jest nosowa, a dźwięk mniej nośny) i dobór gatunków drewna, z jakiego zrobiono dany
egzemplarz. Na brzmienie instrumentu ma też wpływ umocowanie strun (najczęściej na
kołku), podparcie, aby nie dotykały do korpusu (najczęściej jest to podstawek lub strunnik),
użyty klej i rodzaj laku, czyli pokostu.
2.1. Instrumenty strunowe szarpane
znane
Najstarsze
instrumenty
strunowe pobudzano do gry
szarpaniem.
Prehistorycznym instrumentem jest harfa jamowa. Występuje tylko w Afryce Środkowej i
ma konstrukcję zbliżoną do sprężynowych sideł, jakie stosowane są na tym terenie. Jamę w
ziemi nakrywa się skórą, a obok wbija giętki pręt, który napina się przymocowując sznurkiem
do pokrywy. Pręt może być szarpany lub uderzany.
Dalszą ewolucją jest drewniany rezonator w postaci prostokątnego pudła i elastyczny
pręt uzupełniony o metalową strunę, która służy do szarpania. Stopień naprężenia zmienia
21
wysokość dźwięku. Tak wygląda wietnamski cai dan bau. Wykonywane na nim melodie są
jękliwe i zawodzące. Wiele odmian tego instrumentu spotykamy w Indiach (ãnanda laharĩ z
Bengalu).
Z tego samego okresu pochodzi cytra jamowa spotykana w środkowej części
Wietnamu, nazywanej Annam. Podobnie jak w przypadku harfy jamowej podstawą jest jama
rezonansowa przykryta tym razem korą, a na dwóch słupkach rozpięta jest pozioma struna.
Druga struna, prostopadła umocowana jest w połowie pierwszej i biegnie do pokrywy jamy.
W strunę poziomą uderza się pałeczkami. Struny zrobione są z włókien trzcinopalmy i mają
długość dochodzącą do 3,5 m. Na wyspie Madura koło Jawy znaleziono też cytry jamowe,
dzielące strunę poziomą na dwa nierówne odcinki, a także cytrę z dwoma jamami i dwoma
strunami pionowymi, co pozwala wydobyć trzy różne dźwięki. Współcześnie (Jawa, lud Bube
w Afryce równikowej) można spotkać też instrumenty mające kilka pionowych strun i kilka
jam. Struny robione są ze skręconych włókien.
Jednym z pierwszych instrumentów był też pewnie łuk myśliwski. Znany był w
Afryce, Ameryce i Azji. Według niektórych badaczy z niego wywodzi się łuk muzyczny do
dziś używany w Afryce i Ameryce. Niektóre ludy (głównie w Afryce) do strzelania i
muzykowania używały tego samego łuku i stąd analogia. Jednak w wielu przypadkach
najstarsze znajdowane łuki muzyczne mają po 3,5 m długości i często stanowią jedną całość
(łuki idiochordalne) z cięciwą, czyli struną. Ponadto łuki muzyczne nie były używane przy
obrzędach myśliwskich. Łuki z reguły, nie miały rezonatora (pierwsze rezonatory robiono z
tykwy) i rzadko miały więcej niż jedną strunę. Były instrumentami cichymi i uważane są
raczej za pierwsze instrumenty służące do tworzenia intymnego nastroju czy medytacji.
Charakter dźwięku odzwierciadlają stare nazwy łuku muzycznego: nkungu (Angola),
vuhundendung (Nowe Hebrydy) wurubumba (w języku kibunda). Następnie zbudowano łuk
z rezonatorem odrębnym (jama, garnek), przytwierdzonym (tykwa) i łuk korzystający z jamy
ustnej grającego (drumla), jako rezonatora. Późniejsze łuki muzyczne budowano, jako zestaw
kilku połączonych łuków, z których każdy wydawał dźwięk o innej wysokości, o wspólnym
rezonatorze. Z łuków powstały harfy i liry. Różnica między tymi instrumentami polega na
różnym ułożeniu strun w stosunku do pudła rezonansowego. W harfie struny biegną do pudła
rezonansowego pod ostrym kątem, w lirze biegną od pudła do umieszczonej nad nim
poprzeczki.
2.1.1. Harfa
Harfa wywodzi się z łuku z kilkoma cięciwami, jaki istniał 7 tysięcy lat temu.
Pierwszym tego typu instrumentem była naciągnięta struna, którą trzymano blisko ust
grającego, aby uzyskać rezonans (obecnie tak gra się na drumli). Później, jako rezonatorów
używano nadmuchane pęcherze zwierzęce. Harfy były znane 4 – 5 tysięcy lat przed naszą erą,
np. w Egipcie, Chaldei, Indiach i Sumerze. Były to harfy łukowe. Grało się na nich
22
plektronem, (odpowiednik współczesnej kostki do gry) trzymając instrument poziomo (harfy
wertykalne). Pierwszym znanym wizerunkiem muzyka, jest pochodzący z 15 tysiąclecia p.n.e.
ryt na ścianie jaskini Lez Trois Fréres przedstawiający harfistę grającego na muzycznym
łuku. Pomiędzy rokiem 1500 a 1000 p.n.e. w Indiach obok harf wertykalnych pojawiły się
horyzontalne i nosiły nazwę gargara, którą później zastąpiła nazwa vina. 800 lat p.n.e. miała
wąski korpus rozszerzony do formy półkolistej. Struny były wiązane gęsto i zamocowane
pętlami. Było ich 22. Harfa łukowa podobna do indyjskiej viny czy chińskiego ch’in była w
Egipcie najwyżej cenionym instrumentem. Nazywano ją bin’t i była strojona w skali
pentatonicznej. Była spokrewniona z harfa sumeryjską, a przypuszczalnie przybyła do Egiptu
z Państwa Sumerów. Harfy egipskie też były pionowe, a kiedy w czasach Nowego Państwa
ich wysokość wzrosła (te uwiecznione na grobowcu Ramzesa II z 1200 r., p.n.e. mają blisko 2
metry), a strun było już 19, muzycy grali na nich na stojąco. Do dziś harfy łukowe, podobne
do tych starożytnych występują na obszarze ciągnącym się od Afryki po Jawę.
Poza wielkimi harfami łukowymi w Egipcie stosowano też harfy nóżkowe, małe,
stojące na nóżce, opierane o kolana grającego i 3-5 strunowe harfy ramienne w kształcie
płytkiego łuku. W Starym Państwie na harfach grali tylko mężczyźni, później pozwolono grać
kobietom, ale tylko na harfach małych.
Harfy kątowe (też nazywane bin’t) są późniejsze. Pochodzą z Persji, gdzie pojawiły
się w 2 tys. lat p.n.e., a stamtąd powędrowały także do Egiptu i Mezopotamii. Świadczą o tym
płaskorzeźby i zachowane egzemplarze pochodzące z różnych terenów, które są prawie takie
same. Grano na nich trzymając instrument poziomo i taki instrument przetrwał prawie do
początków nowej ery. Strun było od 21 do 23. Uzupełniono je o wyżłobione pudło
rezonansowe. W Nowym Państwie powiększono jeszcze rozmiary harf i dołożono strun.
Ciekawa jest odpowiedź na pytanie jak strojone były harfy. Ze szczegółowej analizy
płaskorzeźby asyryjskiej z 650 r. p.n.e. udało się ustalić, że była to pentatonika bezpółtonowa.
Jednocześnie pokazano 7 harfistów i z przedstawionego obrazu wynika, ze każdy gra inną
partię w tej orkiestrze. Nie są to dźwięki przypadkowe, ale współbrzmienia składające się z
oktaw, kwint i kwart.
Hebrajska harfa z Okresu królewskiego to neval. Miała dwanaście strun szarpanych
palcami i z opisów ojców kościoła wynika, ze była to harfa kątowa. Jednak jak zawsze w
tłumaczeniach biblii pojawiają się różne nazwy, stąd część badaczy zastanawia się czy może
była to cytra, albo lira. Te nazwy to nabla, psalterion, kithara, a nawet psantrîn aramejski.
Pięć tysięcy lat temu harfy znano w Azji mniejszej. Miały od 3 do 22 strun. Niektóre
były tak duże, że grano na nich stojąc. Były to harfy ramowe.
W Grecji i Rzymie harfy nigdy nie cieszyły się dużą popularnością. Zdecydowanie
ważniejszym instrumentem była lira. Harfy greckie to harfy kątowe wertykalne, harf
łukowych właściwie się nie spotyka. Do 450 r. p.n.e. nie ma też śladu, że była w Grecji
używana. Zawsze była instrumentem gorszym, bo cudzoziemskim. Grały na niej tylko
23
kobiety. Miała 20 strun, na których grano palcami. Jej greckie nazwy to psaltêrion, mágadis i
pēktis. Mówiono, że harfa ma dźwięk zniewieściały. Odmianą harfy był prawdopodobnie
trignon, czyli trójkąt, frygijski instrument używany w Grecji.
W Europie harfa pojawiła się w średniowieczu. W VIII w. w Anglii i Irlandii
wprowadzono harfy ramowe, nazywane cythara anglica, co pozwoliło na postawienie
instrumentu i grę dwoma rękami. W średniowieczu harfy miały około 30 strun i była to harfa
diatoniczna, czyli można było na nich grać w jednej konkretnej tonacji. Była instrumentem
solowym, ale zdarzało się, że wykorzystywano ją w orkiestrze. Najstarsza zachowana harfa
pochodzi sprzed XV w. i przypuszcza się, że należała do szkockiej królowej Marii. W XVII
w. powstała harfa haczykowa, a wiek później pedałowa, co umożliwiało przestrajanie do
innej tonacji. Wadą harfy haczykowej była konieczność zajęcia manipulacją jednej ręki. Harfę
pedałową wynalazł Jacob Hochbrucker. Najstarsza harfa pedałowa pochodzi z 1720 r.
Popularność harfa zawdzięcza Marii Antoninie, królowej Francji i utalentowanej harfistce.
Istniała też w XVII w. harfa potrójna, czyli chromatyczna, ale się nie przyjęła ze
względu na dużą trudność gry. Miała struny umieszczone przemiennie w trzech rzędach.
Próbowano na różne sposoby uczynić z harfy instrument chromatyczny. Taką próbą była
harfa podwójna, w której na jednym ramieniu umieszczono 45 strun diatonicznych, a na
drugim 33 dodatkowe. Na początku XIX w. wynaleziono harfę o podwójnych
(dwustopniowych) pedałach, którą używamy obecnie.
Pedał w pierwszej pozycji
podwyższa dźwięk struny o pół tonu, w drugiej o cały ton. Czuwa nad tym specjalny
mechanizm krążkowy.
Współczesna harfa koncertowa ma około 175 cm i przypomina wysoki trójkąt.
Skonstruował ją w 1810 r. francuski kompozytor Sebastian Erard. Składa się z ramy, pudła
rezonansowego, słupa (kolumny), podstawy i nóżek. Pudło rezonansowe ma 5 otworów i to
jest obszar, w którym powinniśmy ustawiać mikrofony. Harfy najczęściej robi się z drewna
sosnowego i jaworu. Harfa ma 7 pedałów – trzy dla lewej i cztery dla prawej nogi (stąd jej
inna nazwa harfa podwójno pedałowa), które mogą każdą strunę skrócić o pół tonu, lub cały
ton. Strun jest 46. Są jelitowe, lub jelitowe owinięte drutem. Używa się też strun nylonowych,
ale są mniej dźwięczne. Strojenie harfy trwa około 1 godziny, za to harfa szybko się rozstraja.
Skala harfy to Ces kontra do fis4. Harfa jest mniej dźwięczna w tonacjach krzyżykowych, gdy
struny są poskracane. Zapis na dwóch pięcioliniach w kluczu basowym i wiolinowym.
Oznacza się też rękę, którą należy wykonać utwór. Struny oznacza się kolorami, co ułatwia
ich znajdowanie. Poza Europą harfy ramowe spotykane są rzadko. W Afryce i Azji
Wschodniej rozpowszechnione są harfy łukowe, a w Afryce kątowe. Ciekawostką jest
liberyjska loma. Rama instrumentu składa się z trzech prętów, z których jeden wbity jest w
tykwę stanowiącą pudło rezonansowe.
Na harfie gra się na siedząco opierając instrument na ramieniu. Nie używa się małych
palców, pozostałe numeruje od kciuka. Dźwięk harfy jest miękki, spokojny, kojący, niezbyt
24
głośny. Dynamika jest umiarkowana. Łatwe do gry są gamy, pasaże, akordy do 8 dźwięków,
arpeggia,
też
naśladowanie gitary przez zarywanie strun paznokciem w dolnej części. Możliwe jest też
wykonywanie flażoletów.
tremola. Pięknie brzmi glissando. Specyficznym efektem
tryle,
jest
Do dziś stosowana jest w muzyce odmiana dawnej harfy ramowej - harfa celtycka
(Enya). Ma 32 struny i 2 dźwignie zmieniające dźwięk o półton. Jest też odmiana harfy
walijskiej z dźwigniami indywidualnymi dla każdej struny. Na tych harfach gra się
paznokciami.
Harfa jest stałym instrumentem orkiestry symfonicznej, a także znakomitym
instrumentem solowym. Zainteresowanie harfą, jako instrumentem orkiestrowym datuje się
na wiek XIX. Stosowana jest też często w muzyce rozrywkowej. Znana też jest, jako
instrument akustyczno – elektryczny. Większość muzyków grających na harfie to kobiety,
niemniej wirtuozem znanym na całym świecie jest Szwajcar – Andreas Vollenweider. Inne
znane nazwiska to Nicanor Zabaleta, Anna Sikorzak-Olek, Małgorzata Zalewska-Gutman.
Harfy nie należy mylić z instrumentem błędnie nazywanym jew’s harp, czyli harfą
żydowską. Nazwa ta powinna raczej brzmieć jaw’s harp, czyli harfa szczękowa, bo oznacza
drumlę.
2.1.2. Lira
Lira to instrument strunowy o czterobocznej ramie. Można też powiedzieć, że jest to
amatorska odmiana harfy. Są to instrumenty bardzo duże, większe od siedzącego człowieka.
Liry sumeryjskie miewały nawet 8-11 strun strojonych specjalną dźwignią. Mocowało się je
na poprzeczce i związywało w węzeł. Liry miały asymetryczne ramiona. Budowano je z
różnych materiałów (np. ze srebra) i pięknie zdobiono. Grało się na nich ręką, trzymając
poprzeczkę do góry. Po okresie sumeryjskim poszły w zapomnienie. Prawdopodobnie lira jest
jeszcze starsza i podobnie jak harfa pojawiła się w 4 – 5 tysiącleciu p.n.e. Na pewno lira
bardzo rozpowszechniona była w Egipcie (Grają skocznie dzieciąteczku na lirze), a także w
Sudanie i Etiopii, gdzie nosiła nazwę krar. Późniejsze liry z Mezopotamii prawdopodobnie
przywędrowały tu z Syrii. Trzymało się je ukośnie i stosowało plektron. Liry egipskie były
podobne, ale trzymało się je tak jak dzisiaj gitarę. Za czasów Nowego Państwa liry egipskie
miał 10 – 14 strun, były strojone w skali pentatonicznej, a dodatkowe struny to zdwojenia.
Około 1000 r. p.n.e. pojawiły się też azjatyckie liry symetryczne. Nigdy nie był to instrument
w Egipcie popularny. Harfa nie miała nawet własnej nazwy i posługiwano się semickim
słowem k*nn*r, które pojawiło się ok. 1300 r. p.n.e. Można je wymawiać po hebrajsku
kinnor, po arabsku kannâra lub po koptyjsku ginra. Izraelski kinnor z okresu Epoki
koczowniczej to słynna harfa króla Davida, o której czytamy w Starym Testamencie.
Wynika to z niedokładnych przekładów i różnorodności wymienianych w nich instrumentów,
jako odpowiednik kinnora. Są to kithara, kinyra, cithara. Na pewno Izraelski i Egipski kinnor
25
to ten sam instrument, który Grecy nazywają kitarą. Zbudowany był z drewna, miał różne
kształty. Struny robiono z baranich jelit, było ich 10, strojono je według pentatoniki
bezpółtonowej w obrębie dwóch oktaw i grano plektronem. Z Biblii wynika jednak, że
grywano na kinnorze także bez plektronu stosując technikę harfową. Podobnie działo się w
Egipcie i Grecji. Identyczny instrumen
Pobierz darmowy fragment (pdf)