Książka jest kolejnym tomem opracowywanych przez Autora od 20 lat obszernych omówień wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Przez bardzo staranny, fachowy wybór, obejmujący kilkadziesiąt najbardziej reprezentatywnych orzeczeń wydanych w 2010 r, Autor pokazuje dorobek orzecznictwa, odpowiedzi Trybunału na problemy z dziedziny praw człowieka stawiane przez pokrzywdzonych z rozmaitych krajów Europy, Europejska Konwencja Praw Człowieka jest ważną częścią krajowych systemów prawnych wszystkich państw należących do Rady Europy, musi więc być skrupulatnie przestrzegana i stosowana. To z kolei oznacza obowiązek znajomości tej konwencji i orzecznictwa Trybunału w Strasburgu przez wszystkich, od których zależy przestrzeganie i ochrona podstawowych praw człowieka w Polsce. Pomóc ma w tym między innymi niniejsza, kolejna tego rodzaju, publikacja.
Darmowy fragment publikacji:
Spis treści
Od autora .................................................................................................................................................. 9
Prawo do życia ...................................................................................................................................... 11
Artykuł 2 ................................................................................................................................................. 11
Rantsev v. Cypr i Rosja ................................................................................................................... 12
Eugenia Lazăr v. Rumunia ............................................................................................................ 24
Wasilewska i Kałucka v. Polska ..................................................................................................... 30
Oyal v. Turcja ................................................................................................................................... 3
Khaindrava i Dzamashvili v. Gruzja ............................................................................................ 39
Dink v. Turcja ................................................................................................................................... 43
Seidova i inni v. Bułgaria ............................................................................................................... 2
Zakaz tortur ............................................................................................................................................ 7
Artykuł 3 ................................................................................................................................................. 7
Al-Saadoon i Mufdhi v. Wielka Brytania ..................................................................................... 7
Slyusarev v. Rosja ............................................................................................................................ 69
Gäfgen v. Niemcy ............................................................................................................................ 73
N. v. Szwecja .................................................................................................................................... 8
Florea v. Rumunia ........................................................................................................................... 89
Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego ........................................................................... 93
Artykuł 5 ................................................................................................................................................. 93
Medvedyev i inni v. Francja .......................................................................................................... 94
Mangouras v. Hiszpania .............................................................................................................. 103
Danev v. Bułgaria .......................................................................................................................... 106
Prawo do rzetelnego procesu sądowego ........................................................................................ 109
Artykuł 6 ............................................................................................................................................... 109
Syngelidis v. Grecja ....................................................................................................................... 110
Čudak v. Litwa ............................................................................................................................... 114
DMD GROUP a.s. v. Słowacja ..................................................................................................... 119
Taxquet v. Belgia ............................................................................................................................ 122
Henryk Urban i Ryszard Urban v. Polska ................................................................................. 127
Sakhnovskiy v. Rosja .................................................................................................................... 132
Romańczyk v. Francja ................................................................................................................... 140
Zakaz karania bez podstawy prawnej ............................................................................................ 144
Artykuł 7 ............................................................................................................................................... 144
Kononow v. Łotwa ........................................................................................................................ 14
Spis treści
Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego .......................................................... 13
Artykuł 8 ............................................................................................................................................... 13
Gillan i Quinton v. Wielka Brytania ........................................................................................... 14
Kemal Taşkın i inni v. Turcja ........................................................................................................ 19
Petrenco v. Mołdowa .................................................................................................................... 162
Neulinger i Shuruk v. Szwajcaria ............................................................................................... 167
Kuric i inni v. Słowenia ................................................................................................................. 172
P.B. i J.S. v. Austria ......................................................................................................................... 177
Uzun v. Niemcy ............................................................................................................................. 182
Schüth v. Niemcy .......................................................................................................................... 188
Obst v. Niemcy ............................................................................................................................... 193
A. v. Chorwacja .............................................................................................................................. 194
Deés v. Węgry ................................................................................................................................ 198
Mileva i inni v. Bułgaria ............................................................................................................... 200
Hajduová v. Słowacja ................................................................................................................... 204
Ternovszky v. Węgry ..................................................................................................................... 206
A., B. i C. v. Irlandia ...................................................................................................................... 209
Wolność myśli, sumienia i wyznania ............................................................................................. 221
Artykuł 9 ............................................................................................................................................... 221
Sinan Işık v. Turcja ......................................................................................................................... 222
Ahmet Arslan i inni v. Turcja ....................................................................................................... 22
Jakóbski v. Polska ........................................................................................................................... 227
Wolność wyrażania opinii ................................................................................................................. 231
Artykuł 10 ............................................................................................................................................. 231
Kubaszewski v. Polska .................................................................................................................. 231
Akdaş v. Turcja ............................................................................................................................... 234
Taffin i „Contribuables associés” („Stowarzyszeni podatnicy”) v. Francja .......................... 236
Fattullayev v. Azerbejdżan .......................................................................................................... 239
Haguenauer v. Francja ................................................................................................................. 21
Cox v. Turcja ................................................................................................................................... 24
Sanoma Uitgevers B.V. v. Holandia ............................................................................................ 27
Prawo do zawarcia małżeństwa ....................................................................................................... 263
Artykuł 12 ............................................................................................................................................. 263
Schalk i Kopf v. Austria ................................................................................................................. 264
Ochrona własności ............................................................................................................................. 269
Artykuł 1 protokołu nr 1 ................................................................................................................... 269
Aizpurua Ortiz i inni v. Hiszpania ............................................................................................. 270
Depalle v. Francja .......................................................................................................................... 273
Đokić v. Bośnia i Hercegowina ................................................................................................... 278
Saghinadze i inni v. Gruzja ......................................................................................................... 282
Sarıca i Dilaver v. Turcja ............................................................................................................... 287
Perdigão v. Portugalia ................................................................................................................... 291
Prawo do wolnych wyborów ............................................................................................................ 29
Artykuł 3 protokołu nr 1 ................................................................................................................... 29
Tănase v. Mołdowa ....................................................................................................................... 296
Alajos Kiss v. Węgry ...................................................................................................................... 304
Sitaropulos i Giakoumopoulos v. Grecja ................................................................................... 306
6
Spis treści
Prawo do skutecznego środka odwoławczego .............................................................................. 311
Artykuł 13 ............................................................................................................................................. 311
McFarlane v. Irlandia .................................................................................................................... 312
Zakaz dyskryminacji ......................................................................................................................... 320
Artykuł 14 ............................................................................................................................................. 320
Paraskeva Todorova v. Bułgaria .................................................................................................. 320
Kozak v. Polska .............................................................................................................................. 324
Carson i inni v. Wielka Brytania ................................................................................................. 327
Oršuš i inni v. Chorwacja ............................................................................................................ 331
Schwizgebel v. Szwajcaria ........................................................................................................... 339
Grzelak v. Polska ........................................................................................................................... 343
J.M. v. Wielka Brytania ................................................................................................................. 346
S.H. i inni v. Austria ...................................................................................................................... 349
Konstantin Markin v. Rosja ......................................................................................................... 3
Fawsie v. Grecja ............................................................................................................................. 361
Losonci Rose i Rose v. Szwajcaria ............................................................................................... 363
P.V. v. Hiszpania ............................................................................................................................. 366
Şerife Yiğit v. Turcja ....................................................................................................................... 369
Savez Crkava Riječ Života i inni v. Chorwacja ......................................................................... 37
Skargi indywidualne ......................................................................................................................... 379
Artykuł 34 ............................................................................................................................................. 379
Abdullah Demirbaş i inni v. Turcja ............................................................................................. 379
Wymogi dopuszczalności .................................................................................................................. 38
Artykuł 35 ............................................................................................................................................. 38
Demopoulos v. Turcja ................................................................................................................... 387
Korolev v. Rosja ............................................................................................................................. 400
Wykaz tematyczny orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
wydanych w 2010 r. ........................................................................................................................... 40
7
8
Od autora
Początek 2010 r. otworzył po długim i nerwowym oczekiwaniu nowe perspekty-
wy dla reformy procedury przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. 18 lutego
2010 r. Federacja Rosyjska dokonała ratyfikacji protokołu nr 14 do Konwencji o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności, który w ten sposób mógł wejść w życie
1 czerwca. Przewidziane w nim uproszczenie i przyśpieszenie procedury, bo o to głównie
chodziło, stało się faktem. Od tego czasu Trybunał może w składzie jednego sędziego
podejmować decyzje o odrzuceniu skarg, a trzyosobowe komitety mogą wydawać
wyroki w sprawach dotyczących powtarzających się problemów lub w których istnieje
ugruntowane orzecznictwo. Zostało też wprowadzone nowe kryterium dopuszczalno-
ści skarg, pozwalające Trybunałowi rezygnować z zajmowania się skargami drobnymi
w sprawach, w których „skarżący nie znalazł się w istotnie niekorzystnej sytuacji”.
W okresie oczekiwania na wejście w życie protokołu nr 14 Trybunał poważnie zmienił
politykę rozpatrywania skarg, uznając, że w pierwszej kolejności będzie się zajmował
sprawami dotyczącymi poważnych naruszeń konwencji i rodzącymi problemy o zna-
czeniu ogólnym albo wskazującymi na istnienie w danym państwie nowych – wcześniej
nieujawnionych – problemów systemowych lub wręcz na załamanie w określonych
dziedzinach. Trybunał stara się również sięgać coraz częściej po opracowaną dla tego
rodzaju spraw procedurę wyroku pilotażowego.
W lutym 2010 r. odbyła się wielka konferencja Rady Europy w szwajcarskiej
miejscowości Interlaken, będąca kolejnym etapem w toczącej się dyskusji nad reformą
i przyszłością systemu konwencji. W deklaracji końcowej jej uczestnicy podkreślili m.in.,
że w pierwszej kolejności państwa członkowskie Rady Europy są odpowiedzialne za
przestrzeganie konwencji oraz włączenie do ich prawa i praktyki orzecznictwa Trybu-
nału. Zasada subsydiarności musi ulec istotnemu wzmocnieniu. Państwa członkowskie
muszą stworzyć mechanizmy umożliwiające rozpatrywanie jak największej liczby takich
spraw w kraju, aby potem jak najmniej z nich trafiało do Strasburga. Należy oczekiwać
od państw, że lepiej niż dotychczas będą wykonywać wyroki, jakie zapadają przeciwko
nim w Trybunale. Samemu Trybunałowi należy zapewnić warunki pełnienia funkcji,
do której został powołany – najwyższej instancji sądowej na poziomie europejskim
zajmującej się najpoważniejszymi problemami i interpretacją konwencji na tle no-
wych wyzwań i zachodzących zmian społecznych. Poza tym każdy z nas musi znacznie
więcej niż dotychczas wiedzieć o systemie konwencji, kryteriach przyjmowania skarg
i orzecznictwie Trybunału. I o to również, w znacznie większym stopniu niż dotychczas,
powinny zadbać państwa członkowskie.
9
Od Autora
Wnioski z tego spotkania były w tym roku przedmiotem wielu dalszych dyskusji
i prac podejmowanych z inicjatywy Rady Europy i państw członkowskich. Przykła-
dem może być Czwarte Seminarium Warszawskie o „Koncepcjach ogólnego krajowego
środka prawnego oraz uproszczonej procedury wprowadzania zmian do Konwencji
w procesie postInterlaken”, które odbyło się we wrześniu 2010 r. w Warszawie, czy kon-
ferencja w sprawie zasady subsydiarności w systemie konwencji w październiku 2010 r.
w Skopje. W dniach 26–27 kwietnia 2011 r. w Izmirze ma się odbyć kolejna konferencja
na wysokim szczeblu, której celem będzie ocena rezultatów reformy na podstawie
protokołu nr 14 i upewnienie się co do tempa działań na rzecz większej skuteczności
mechanizmu kontrolnego Konwencji.
Wystarczy zajrzeć do wykazu tematycznego orzeczeń umieszczonego na końcu
tego zbioru, aby zorientować się, jak szerokim spektrum problemów na tle praw czło-
wieka, żywo dyskutowanych w społeczeństwach w Europie, zajmował się Trybunał
w 2010 r. Wystarczy podać kilka przykładów. W sprawie Rantsev przeciwko Cyprowi i Rosji
Trybunał rozważał rozmaite kwestie odnoszące się do jednego z najbardziej palących
dzisiaj problemów na tle praw człowieka – handlu ludźmi i braków w skutecznym jego
zwalczaniu w niektórych państwach konwencji. Okazją do tego był przypadek śmierci
w tajemniczych okolicznościach na Cyprze rosyjskiej artystki kabaretowej. Wiele miejsca
na wokandzie Trybunału zajmują kwestie związane z przemocą domową (np. sprawa
A. przeciwko Chorwacji dotycząca braku ochrony kobiety przed przemocą ze strony chorego
psychicznie męża) oraz zarzuty dyskryminacji na tle problemów, z jakimi stykają się pary
homoseksualne (np. sprawa Schalk i Kopf przeciwko Austrii dotycząca odmowy prawa do
małżeństwa osób tej samej płci). Trybunał miał również okazję zająć się ograniczeniami
legalnej aborcji i związanej z nimi „turystyki aborcyjnej” (sprawa A., B. i C. przeciwko
Irlandii), a także kontrowersjami na tle regulacji prawnych dotyczących zapłodnienia
in vitro (sprawa S.H. i inni przeciwko Austrii). Potwierdził również po raz kolejny abso-
lutny charakter ochrony przed torturami i innym nieludzkim traktowaniem, tym razem
w kontekście grożenia przez policję przemocą w celu wydobycia informacji o losie
porwanego dziecka (sprawa Gäfgen przeciwko Niemcom). Z kolei w sprawie Al-Saadoon
i Mufdhi przeciwko Wielkiej Brytanii przedmiotem rozważań była odpowiedzialność pań-
stwa na podstawie konwencji w kontekście wojny poza jego terytorium, np. w Iraku. Ze
spraw przeciwko Polsce warto zwrócić szczególną uwagę na rozstrzygnięcie związane
z istniejącym i nierozwiązywanym od lat problemem dyskryminacji ucznia nieuczęsz-
czającego na lekcje religii z powodu odmowy zapewnienia mu fakultatywnych lekcji
etyki (Grzelak przeciwko Polsce).
Na wybór ten składa się 75 omówień orzeczeń (w tym również trzy decyzje
o odrzuceniu skarg), które, w opinii autora, mają wystarczająco duże znaczenie ogólne
albo są interesujące m.in. ze względu na problemy obecne na naszym rodzimym podwór-
ku i powinny być w związku z tym znane polskiemu Czytelnikowi zainteresowanemu
problematyką Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz
jej standardów.
Warszawa, kwiecień 2011 r.
10
Marek Antoni Nowicki
Prawo do życia
Artykuł 2
1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może
być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego
skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.
2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli
nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki
osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem;
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub
powstania.
Brak ochrony ze strony władz cypryjskich i rosyjskich artystki kabaretowej
przed staniem się przedmiotem handlu
1. Ofiary handlu ludźmi i eksploatacji są często zmuszane do życia i pracy w okrutnych warun-
kach, a ich pracodawcy mogą stosować wobec nich przemoc i znęcać się nad nimi. Jeśli jednak nie ma
konkretnych faktów, nie można uznać ogólnego ryzyka narażenia konkretnej osoby na złe traktowanie
i przemoc za równoznaczne z rzeczywistym i bezpośrednim ryzykiem dla jej życia.
2. Skuteczność śledztwa w sprawie śmierci wymaga od państw podejmowania kroków koniecz-
nych i dostępnych w celu zabezpieczenia istotnych dowodów niezależnie od tego, czy znajdują się one
na terytorium państwa, które to śledztwo prowadzi.
3. Artykuł 2 nie wymaga, aby prawo karne państw konwencji przewidywało jurysdykcję uniwersalną
w sprawach związanych ze śmiercią jednego z jego obywateli.
4. Państwo prowadzące śledztwo ma obowiązek zabezpieczyć dowody, nawet jeśli znajdują się
one pod inną jurysdykcją innego państwa. Państwo zaś, w którym dowód się znajduje, ma obowiązek
zapewnienia wszelkiej pomocy w granicach jego kompetencji i działań wymienionych we wniosku o pomoc
prawną.
5. Handel ludźmi jest objęty art. 4 konwencji.
6. Stwierdzenie, czy doszło do naruszenia art. 4, wymaga oceny obowiązujących w danym
państwie regulacji. Zabezpieczenia zawarte w ustawodawstwie krajowym muszą zapewniać praktyczną
i skuteczną ochronę praw ofiar handlu. Poza środkami prawnokarnymi art. 4 wymaga, aby państwa
11
Rantsev v. Cypr i Rosja
Art. 2
wprowadziły odpowiednie regulacje działalności gospodarczej służącej często jako przykrywka dla handlu
ludźmi. Ponadto przepisy imigracyjne muszą umożliwiać odpowiednią reakcję na zachęcanie, ułatwianie
lub tolerowanie handlu ludźmi.
7. Podobnie jak art. 2 i 3 konwencji, art. 4 może wymagać od państwa w pewnych okolicznościach
działań operacyjnych mających chronić rzeczywiste lub potencjalne ofiary handlu ludźmi. Władze mają
obowiązek podjęcia takich działań, jeśli wiedziały lub powinny były wiedzieć o okolicznościach rodzących
wiarygodne podejrzenie, że istniało lub nadal istnieje rzeczywiste i bezpośrednie ryzyko, iż określona
osoba stanie się ofiarą handlu lub eksploatacji. Do naruszenia art. 4 konwencji dochodzi wówczas, gdy
władze nie podjęły odpowiednich kroków w granicach swoich uprawnień, które miały doprowadzić do
uchronienia jednostki przed taką sytuacją lub ryzykiem.
8. Podobnie jak art. 2 i 3, art. 4 obejmuje również obowiązek proceduralny przeprowadzenia
śledztwa w sprawie potencjalnego zagrożenia handlem ludźmi. Nie można go uzależniać od otrzymania
zawiadomienia od ofiary lub jej krewnego; z chwilą gdy władze zostały o takim fakcie poinformowane,
muszą działać z własnej inicjatywy.
9. Poza obowiązkiem śledztwa w sprawie wydarzeń na ich własnym terytorium, w przypadku
handlu transgranicznego państwa muszą skutecznie współpracować z właściwymi władzami innych
zainteresowanych państw w śledztwach dotyczących wydarzeń, do których doszło poza ich terytorium.
10. W przypadku transgranicznego handlu ludźmi do popełnienia przestępstwa może dojść w kraju
pochodzenia i w kraju docelowym. Brak śledztw w sprawie rekrutacji umożliwia bezkarność w ważnej
fazie tego procederu. Bezsporna jest potrzeba pełnego i skutecznego śledztwa dotyczącego wszystkich
aspektów handlu – od rekrutacji do eksploatacji.
11. W razie pozbawienia wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 nie ma znaczenia jego względnie
krótki okres.
12. W przypadku pozbawienia wolności przez osoby prywatne należy ustalić, czy wchodziła
w grę odpowiedzialność władz, w szczególności ze względu na ich obowiązek ochrony przed arbitralnym
aresztowaniem.
Rantsev przeciwko Cyprowi i Rosji – orzeczenie z 7 stycznia 2010 r., Izba (Sekcja I),
skarga nr 25965/04
Ze skargą wystąpił Nikolay Rantsev, ojciec Oksany Rantsevej, która poniosła śmierć
w dziwnych i nieustalonych okolicznościach, wypadając z okna prywatnego mieszkania na Cyprze
w marcu 2001 r. Przybyła tam 5 marca 2001 r. na podstawie wizy „artystycznej”, po czym podjęła
pracę w kabarecie. Kilka dni później porzuciła ją, zostawiając wiadomość, że wraca do Rosji. M.A.
– menedżer kabaretu znalazł ją 28 marca nad ranem w jednej z dyskotek w Limassol. Zawiózł
ją na policję, domagając się potwierdzenia, że przebywa nielegalnie na Cyprze, i aresztowania.
Chciał, jak się wydaje, doprowadzić do jej wydalenia i w ten sposób umożliwić zastąpienie jej
przez kogoś innego. Po sprawdzeniu w bazie danych policja stwierdziła, że pobyt Oksany jest
legalny, i odmówiła aresztowania. Policjanci zażądali, aby menedżer zabrał ją z komisariatu,
a następnie jeszcze tego samego dnia stawił się w celu dalszych ustaleń dotyczących jej statusu
imigracyjnego. Menedżer zabrał dziewczynę z komisariatu około 5.20 rano i zawiózł do mieszkania
innego pracownika kabaretu znajdującego się w bloku na szóstym piętrze. Tam z nią pozostał.
Około 6.30 rano znaleziono jej ciało na ulicy pod tym blokiem. Zaraz potem przesłuchano osoby,
które znajdowały się wtedy w owym mieszkaniu, i sąsiada, który widział spadające ciało, a także
policjantów z komisariatu, którzy byli wtedy na dyżurze. Sekcja zwłok wykazała, że śmierć
nastąpiła w rezultacie upadku.
12
Art. 2
Rantsev v. Cypr i Rosja
Ojciec ofiary przybył do komisariatu w Limassol, żądając udziału w dochodzeniu sądowym
w sprawie przyczyny zgonu. Rozprawa w ramach tego dochodzenia odbyła się jednak pod jego
nieobecność. Sąd stwierdził, że jego córka poniosła śmierć w dziwnych okolicznościach przypomi-
nających wypadek oraz że usiłowała uciec z mieszkania, w którym była gościem. Nie było jednak
dowodów na czyjąkolwiek odpowiedzialność karną za jej śmierć. Na żądanie ojca ciało zostało
przewiezione do Rosji, gdzie lekarze sądowi dokonali ponownej sekcji zwłok. Stwierdzili, że zmarła
w dziwnych i nieustalonych okolicznościach wymagających dodatkowego śledztwa. Opinia ta
została przekazana władzom cypryjskim w formie wniosku o pomoc prawną. Zawierał on m.in.
żądanie kontynuowania śledztwa i umożliwienia ojcu skutecznego w nim udziału.
W październiku 2006 r. władze cypryjskie poinformowały Prokuraturę Rosyjską, że do-
chodzenie sądowe w sprawie śmierci Rantsevej zostało zakończone w grudniu 2001 r., a werdykt
wydany wtedy przez sąd jest ostateczny. Ojciec jednak nadal domagał się kontynuowania do-
chodzenia.
W skardze do Trybunału, powołując się na art. 2, 3, 4, 5 i 8 konwencji, Rantsev za-
rzucił brak właściwego śledztwa w sprawie okoliczności śmierci jego córki, brak ochrony
przez policję cypryjską oraz działań zmierzających do ukarania odpowiedzialnych za
śmierć i znęcanie się nad nią. Z powołaniem się na art. 2 i 4 zarzucił, że władze rosyjskie
nie podjęły śledztwa w sprawie domniemanego handlu jego córką i w jego rezultacie jej
śmierci ani nie zapewniły jej odpowiedniej ochrony. Zarzucił również brak rzetelności
dochodzenia sądowego na Cyprze oraz brak dostępu do sądu.
W związku z zarzutem, że państwo nie zapewniło ochrony przed zagrożeniem
życia Trybunał potwierdził, iż art. 2 zobowiązuje państwo nie tylko do powstrzymania
się przed umyślnym i niezgodnym z prawem pozbawieniem życia, ale również do
podejmowania kroków koniecznych dla ochrony życia osób znajdujących się pod jego
jurysdykcją.
Przepis ten obejmuje również w pewnych okolicznościach obowiązek podej-
mowania przez państwo zapobiegawczych działań praktycznych mających chronić
jednostkę, której życie jest zagrożone działaniami kryminalnymi innych osób.
Czy władze cypryjskie mogły przewidzieć, że przekazanie przez policjantów
córki skarżącego pod opiekę M.A. wiązało się z rzeczywistym i bezpośrednim ryzykiem
dla jej życia?
W sprawie Opuz przeciwko Turcji (orzeczenie z 9 czerwca 2009 r.) Trybunał stwier-
dził, że odpowiedzialność państwa wchodzi w grę ze względu na to, że osoba, która
następnie zastrzeliła i zabiła matkę skarżącej, wcześniej groziła jej śmiercią i wielokrotnie
obie atakowała, o czym władze były poinformowane. Natomiast w sprawie Osman prze-
ciwko Wielkiej Brytanii (orzeczenie z 28 października 1998 r.) Trybunał uznał, iż nie doszło
do naruszenia art. 2, bo skarżący nie wykazał, że policja wiedziała lub powinna była
wiedzieć, iż życie rodziny Osmanów było rzeczywiście i bezpośrednio zagrożone.
Ofiary handlu ludźmi i eksploatacji są często zmuszane do życia i pracy w okrut-
nych warunkach, a ich pracodawcy często stosują wobec nich przemoc i znęcają się nad
nimi. „Jeśli jednak nie ma konkretnych faktów, nie można uznać ogólnego ryzyka nara-
żenia konkretnej osoby na złe traktowanie i przemoc za równoznaczne z rzeczywistym
i bezpośrednim ryzykiem dla jej życia”.
13
Rantsev v. Cypr i Rosja
Art. 2
W tym przypadku, nawet gdyby policja wiedziała, że córka skarżącego mogła być
ofiarą nielegalnego handlu, podczas jej pobytu na komisariacie policji nic nie wskazywa-
ło, że jej życie było rzeczywiście i bezpośrednio zagrożone. Oddając ją pod opiekę M.A.,
policjanci nie mogli przewidzieć łańcucha wydarzeń, który doprowadził do jej śmierci.
W tym przypadku nie było więc obowiązku działań operacyjnych mających zapobiec
ryzyku dla jej życia. W rezultacie w tym zakresie nie doszło do naruszenia przez władze
cypryjskie obowiązku ochrony prawa do życia na podstawie art. 2 konwencji.
W części dotyczącej obowiązku proceduralnego przeprowadzenia przez władze
cypryjskie skutecznego śledztwa Trybunał przyznał, że nie było dowodów, iż córka skar-
żącego zmarła bezpośrednio na skutek użycia siły. To jednak nie wyklucza obowiązku
przeprowadzenia śledztwa w sprawie jej śmierci na podstawie art. 2.
W świetle niejasnych i niewyjaśnionych okoliczności i zarzutu, iż chodziło o ofiarę
handlu kobietami, złe traktowanie i bezprawne pozbawienie wolności Trybunał uważał,
że władze cypryjskie miały obowiązek zbadać wszystkie związane z tym okoliczności.
Śledztwo musiało objąć nie tylko bezpośrednie okoliczności upadku z balkonu, ale
również szerszy kontekst – przybycie Oksany i jej pobyt na Cyprze – aby w ten sposób
ustalić związek między zarzutem handlu kobietami i jej śmiercią.
Policja przybyła szybko i w ciągu kilku minut objęła kontrolę nad miejscem zda-
rzenia. Zrobiono zdjęcia i dokonano oględzin. Tego samego dnia rano policja przesłu-
chała obecnych w mieszkaniu oraz sąsiada – świadka upadku. Zeznania złożyli również
dyżurni policjanci z komisariatu w Limassol. Dokonano sekcji zwłok i przeprowadzono
dochodzenie sądowe. W wielu kwestiach śledztwo to było jednak niezadowalające.
Nie wyjaśniono sprzeczności w zeznaniach osób obecnych w mieszkaniu. Istniały
również rozbieżności dowodowe dotyczące stanu fizycznego Oksany, a w szczególności
stopnia wpływu alkoholu na jej zachowanie. Istniały również inne widoczne anomalie:
rzekome niespójności między opiniami sądowo-lekarskimi cypryjskimi i rosyjskimi. Nie
wyjaśniono przekonująco, dlaczego podczas spadania z balkonu nie krzyczała. Poza tym
w postanowieniu kończącym dochodzenie sądowe zapisano, że zmarła w „dziwnych
okolicznościach”, usiłując uciec z mieszkania, w którym była „gościem”. Mimo to nie
zostały podjęte przez policję żadne kroki, aby przesłuchać osoby, które z nią mieszkały
lub pracowały w kabarecie. Chociaż w postanowieniu jest mowa o usiłowaniu ucieczki
z mieszkania, nie podjęto próby ustalenia jej przyczyn ani nie wyjaśniono, czy była w nim
przetrzymywana wbrew swojej woli. Poza zeznaniami dwóch policjantów i raportem
oficera dyżurnego nie było – jak się wydaje – żadnego śledztwa w sprawie wydarzeń na
komisariacie, w szczególności ustaleń, dlaczego policjanci przekazali ją pod opiekę M.A.
Z zeznań świadków wynikało, że Służba ds. Cudzoziemców i Imigracji (AIS) uważała,
iż M.A. za nią odpowiadał, nie wyjaśniono jednak dlaczego i czy było to postępowanie
właściwe. W zeznaniach policjantów nie ma nic na temat oświadczenia, które powinna
złożyć podczas pobytu na komisariacie. W aktach śledztwa nie ma żadnej informacji,
wskazującej, dlaczego go nie odebrano. Oświadczenie takie złożył natomiast M.A.
Trybunał uważał, że władze miały obowiązek sprawdzenia, czy w związku z wy-
darzeniami w tej sprawie cokolwiek przemawiało za korupcją w policji.
Ojciec – chociaż tego żądał – nie został poinformowany o dacie rozprawy w do-
chodzeniu sądowym i w rezultacie nie był obecny przy wydaniu postanowienia. Do-
14
Art. 2
Rantsev v. Cypr i Rosja
wiedział się o nim dopiero po 15 miesiącach. Władze cypryjskie nie zapewniły mu więc
możliwości skutecznego udziału w postępowaniu, chociaż usilnie do tego dążył.
Uporczywe żądania ojca przekazywane za pośrednictwem władz rosyjskich
były, jak się wydaje, lekceważone przez władze cypryjskie. Ignorowały one zwłasz-
cza żądania informacji o innych dostępnych na Cyprze środkach prawnych i wnioski
o pomoc prawną. Ze względu na powtarzające się wnioski i wagę sprawy rząd tego
państwa powinien przynajmniej poinformować ojca o właściwej procedurze pomocy
prawnej.
Skuteczność śledztwa w sprawie śmierci wymaga od państw podejmowania kro-
ków koniecznych i dostępnych w celu zabezpieczenia istotnych dowodów niezależnie
od tego, czy znajdują się one na terytorium państwa, które je prowadzi. Trybunał zauwa-
żył, że Cypr i Rosja są stronami konwencji o wzajemnej pomocy, a dodatkowo zawarły
dwustronny traktat o pomocy prawnej. Dokumenty te wprowadzają jasną procedurę,
w drodze której władze cypryjskie mogą wystąpić o pomoc Rosji w tym śledztwie.
Prokurator Generalny Rosji złożył z własnej inicjatywy zobowiązanie, że udzieli takiej
pomocy w ślad za każdym wnioskiem o pomoc prawną wystosowanym przez Cypr
w celu zebrania dalszych dowodów. Nic jednak nie wskazywało, że władze cypryjskie
o to się zwróciły. W tych okolicznościach Trybunał stwierdził, że zaniechanie wystąpienia
o przesłuchanie dwóch kobiet, które pracowały z córką skarżącego w kabarecie, było
szczególnie niefortunne ze względu na wartość tych zeznań dla wyjaśnienia głównych
kwestii śledztwa. Chociaż córka zmarła w 2001 r., skarżący nadal czeka na zadowalające
wyjaśnienie okoliczności jej śmierci. Trybunał orzekł więc, że nastąpiło proceduralne
naruszenie art. 2 konwencji z powodu nieprzeprowadzenia przez władze cypryjskie
w tej sprawie skutecznego śledztwa.
W części dotyczącej zarzutu wobec Rosji Trybunał przypomniał, że śmierć na-
stąpiła na Cyprze. Tak więc – jeśli nie można wykazać, iż szczególne cechy sprawy
wymagały odejścia od zasady ogólnej – za skuteczne urzędowe śledztwo odpowiadał
wyłącznie Cypr.
Ojciec wskazywał, że jego córka była obywatelką Rosji.
Zdaniem Trybunału art. 2 nie wymaga jednak, aby prawo karne państw kon-
wencji przewidywało jurysdykcję uniwersalną w sprawach związanych ze śmiercią
jednego z jego obywateli. Nie istniały inne elementy przemawiające za obowiązkiem
prowadzenia przez Rosję własnego śledztwa.
Państwo prowadzące śledztwo ma obowiązek zabezpieczyć dowody znajdujące
się pod jurysdykcją innego państwa, zaś państwo, w którym dowód się znajduje, ma
obowiązek zapewnienia wszelkiej pomocy w granicach jego kompetencji i działań wy-
mienionych we wniosku o pomoc prawną. W tej sprawie prokurator generalny Federacji
Rosyjskiej, wskazując na zeznania dwóch Rosjanek, był gotów wyrazić zgodę na każdą
współpracę na podstawie wniosku o pomoc prawną złożonego władzom rosyjskim i na
zorganizowanie przesłuchania. Wniosku takiego jednak nie otrzymał. Ojciec twierdził,
że władze rosyjskie powinny przesłuchać obie kobiety nawet bez wniosku. Trybunał
przypomniał jednak, że za śledztwo odpowiedzialny był Cypr. Z braku wniosku o pomoc
prawną władze rosyjskie nie miały obowiązku samodzielnego zbierania dowodów na
podstawie art. 2 konwencji.
1
Rantsev v. Cypr i Rosja
Art. 2
W związku z zarzutem, że władze rosyjskie nie zażądały – chociaż powinny
– wszczęcia postępowania karnego, Trybunał zauważył, że korzystały one w szerokim
zakresie z możliwości wynikających z porozumień o pomocy prawnej, wywierając w ten
sposób nacisk na władze cypryjskie. Nie doszło więc do naruszenia proceduralnego
art. 2 konwencji przez Federację Rosyjską. Nie było potrzeby odrębnego rozpatrywania
zarzutu na tle art. 3.
W związku z zarzutem na tle art. 4 konwencji Trybunał musiał najpierw rozstrzyg-
nąć, czy sprawa mieściła się w zakresie objętym tym artykułem. Trybunał przypomniał,
że art. 4 nie wspomina wyraźnie o handlu ludźmi, mowa jest w nim natomiast o zakazie
„niewoli”, „poddaństwa” oraz „pracy przymusowej i obowiązkowej”.
Trybunał nigdy nie rozważał postanowień konwencji jako wyłącznych ram, do
których odwoływał się przy interpretacji praw i wolności w niej zawartych. Już daw-
no stwierdził, że jedna z głównych zasad stosowania postanowień konwencji mówi,
iż Trybunał nie stosuje jej w próżni. Jako traktat międzynarodowy konwencja musi
być interpretowana w świetle zasad interpretacji zawartych w konwencji wiedeńskiej
o prawie traktatów z 1969 r.
Na podstawie konwencji Trybunał musi ustalić zwykłe znaczenie słów w ich
kontekście oraz w świetle przedmiotu i celu przepisu, w którym są zawarte. Musi też
pamiętać, że przepis ten jest częścią traktatu mającego zapewnić skuteczną ochronę indy-
widualnych praw człowieka, a konwencję należy odczytywać jako całość i interpretować
w sposób umożliwiający wewnętrzną spójność i harmonię jej rozmaitych postanowień.
Wszelkie istotne w danej sprawie normy i zasady prawa międzynarodowego mające za-
stosowanie w stosunkach między stronami konwencji wymagają przy tym uwzględnie-
nia. Sama konwencja musi być natomiast w miarę możliwości interpretowana w zgodzie
z innymi normami prawa międzynarodowego, którego jest częścią.
Trybunał podkreślił poza tym, że przedmiot i cel konwencji jako instrumentu
ochrony pojedynczych istot ludzkich wymaga, aby jej postanowienia były interpreto-
wane i stosowane w taki sposób, aby jej gwarancje były praktyczne i skuteczne.
W sprawie Siliadin przeciwko Francji (orzeczenie z 26 lipca 2005 r.) Trybunał – roz-
ważając zakres pojęcia „niewola” na podstawie art. 4 – odwołał się do klasycznej definicji
niewolnictwa zawartej w konwencji z 1926 r. o zakazie niewolnictwa, która wymagała
wykonywania rzeczywistego prawa własności i zredukowania statusu jednostki do
„przedmiotu”. W związku z koncepcją „poddaństwa” Trybunał stwierdził, że zakazane
jest ono jako „szczególnie poważna forma zanegowania wolności”. Koncepcja „pod-
daństwa” obejmuje obowiązek zapewnienia przez daną osobę pod przymusem usług
i wiąże się z koncepcją „niewoli”. W przypadku „pracy przymusowej lub obowiązkowej”
Trybunał stwierdził, że musi istnieć jakiś fizyczny lub psychiczny przymus i pewien
stopień lekceważenia woli danej osoby.
Brak wyraźnego odwołania się do handlu ludźmi w konwencji nie jest zaskocze-
niem. Inspiracją konwencji była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., która
sama wyraźnie również nie wspomina o handlu ludźmi. Przy ustalaniu zakresu art. 4
konwencji nie można pominąć specjalnych cech konwencji ani faktu, że jest ona żywym
instrumentem, który musi być interpretowany w świetle dzisiejszych warunków. W re-
zultacie coraz wyższe standardy w dziedzinie ochrony praw człowieka i podstawowych
16
Art. 2
Rantsev v. Cypr i Rosja
wolności nieuchronnie prowadzą do większej surowości oceny naruszeń podstawowych
wartości społeczeństw demokratycznych. Handel ludźmi jako zjawisko globalne roz-
powszechnił się w dużym stopniu w ciągu ostatnich lat. W Europie jego wzrost został
częściowo ułatwiony przez upadek byłego bloku komunistycznego. Przyjęcie protokołu
z Palermo w 2000 r. oraz konwencji w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi
w 2005 r. wskazuje na coraz większą gotowość na poziomie międzynarodowym do przy-
znania, że zjawisko to rozpowszechnia się i do uznania potrzeby jego zwalczania.
Trybunał rzadko ma okazję rozważać zakres stosowania art. 4. Miał dotychczas
tylko jedną okazję do oceny, w jakim stopniu traktowanie związane z handlem ludźmi
jest objęte tym artykułem. We wspomnianej wcześniej sprawie Siliadin przeciwko Francji
orzekł, że sposób traktowania skarżącej oznaczał poddaństwo oraz pracę przymusową
i obowiązkową, niestanowiące jednak niewoli. W sytuacji coraz szerszego zjawiska
handlu ludźmi i rozpowszechniania się środków jego zwalczania Trybunał uważał, że
powinien ocenić, w jakim stopniu zjawisko to jest sprzeczne z duchem i celem art. 4
konwencji, nawet bez potrzeby wskazywania, który z trzech typów zakazanego w nim
traktowania wchodzi w danym przypadku w grę.
Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (ICTY) stwierdził, że tra-
dycyjna koncepcja „niewoli” rozwinęła się i obejmuje rozmaite współczesne formy
niewolnictwa polegające na wykonywaniu wobec człowieka niektórych lub wszystkich
uprawnień związanych z prawem własności. Przy ocenie, czy określona sytuacja ozna-
cza współczesną formę niewolnictwa, ICTY stwierdził, że istotne są takie czynniki, jak
istnienie kontroli poruszania się danej osoby lub jej fizycznego środowiska, kontrola
psychologiczna, środki zapobiegające lub odstraszające od ucieczki, kontrola seksual-
ności i praca przymusowa.
Zdaniem Trybunału handel ludźmi ze względu na swoją naturę i cel jest oparty
na wykonywaniu uprawnień związanych z prawem własności. Traktuje istoty ludzkie
jak towar, który może być kupiony i sprzedany albo poddany pracy przymusowej,
często za niewielką lub żadną zapłatę, zwykle w przemyśle seksualnym, ale również
w innych dziedzinach. Zakłada istnienie ścisłego nadzoru nad działaniami ofiar, któ-
rych możliwość poruszania się jest często ograniczona. Obejmuje przemoc i groźby
wobec ofiar, które żyją i pracują w złych warunkach. Organizacja Interights oraz raport
wyjaśniający do konwencji w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi uznają go
za współczesną formę starego ogólnoświatowego handlu niewolnikami. Ombudsman
Cypru stwierdził, że eksploatacja seksualna i handel ludźmi odbywa się „w reżimie
współczesnego niewolnictwa”.
Handel ludźmi stanowi niewątpliwie zagrożenie ludzkiej godności i podsta-
wowych wolności ofiar. Nie da się go pogodzić ze społeczeństwem demokratycznym
i wartościami konwencji. Ze względu na obowiązek jej interpretacji w świetle dzisiej-
szych warunków Trybunał uznał, że nie ma potrzeby ustalać, czy traktowanie córki
skarżącego było „niewolą”, „poddaństwem” czy „pracą przymusową lub obowiąz-
kową”. Sam handel ludźmi w rozumieniu art. 3 lit. a protokołu z Palermo oraz art. 4
lit. a konwencji w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi mieści się w zakresie
stosowania art. 4 konwencji. Trybunał odrzucił więc zastrzeżenie rządu Federacji Ro-
syjskiej w tym zakresie.
17
Rantsev v. Cypr i Rosja
Art. 2
Trybunał potwierdził, że wraz z art. 2 i 3, art. 4 obejmuje jedną z podstawowych
wartości społeczeństw demokratycznych tworzących Radę Europy. W odróżnieniu od
większości materialnych postanowień konwencji nie przewiduje on wyjątków, nie jest
również dozwolona na podstawie art. 15 ust. 2 derogacja wynikających z niego zobo-
wiązań, nawet w razie niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu.
Ocena, czy doszło do naruszenia art. 4, wymaga uwzględnienia istotnych obo-
wiązujących ram prawnych lub administracyjnych. Zabezpieczenia zawarte w usta-
wodawstwie krajowym muszą być odpowiednie, aby zapewnić praktyczną i skuteczną
ochronę praw ofiar handlu. Poza środkami prawnokarnymi, których celem jest ukaranie
uczestników tego procederu, art. 4 wymaga, aby państwa wprowadziły odpowiednie
regulacje działalności gospodarczej służącej często jako przykrywka dla handlu ludźmi.
Ponadto przepisy imigracyjne muszą umożliwiać odpowiednią reakcję na zachęcanie,
ułatwianie lub tolerowanie handlu ludźmi.
W orzeczeniu Siliadin Trybunał potwierdził, że art. 4 obejmuje specyficzny obo-
wiązek uznania przez państwo za przestępstwo i skutecznego ścigania każdego aktu
mającego na celu przetrzymywanie osoby w niewoli, poddaństwie lub zmuszanie jej do
pracy przymusowej lub obowiązkowej. W celu wykonania tego obowiązku państwa mu-
szą stworzyć ramy prawne i administracyjne zakazu i karania handlu ludźmi. Protokół
z Palermo i konwencja z 2005 r. wskazują na potrzebę całościowego podejścia do kwestii
zwalczania tego zjawiska obejmującego – poza działaniami wobec osób biorących udział
w handlu – środki zapobiegawcze i ochronę ofiar. Z obu tych dokumentów wynika, że
państwa-strony, w tym prawie wszystkie państwa Rady Europy, uznały, iż skuteczna
może być jedynie kombinacja środków obejmujących te wszystkie trzy aspekty. Tak więc
obowiązek penalizacji i ścigania jest tylko jednym z elementów ogólnego obowiązku
zwalczania handlu ludźmi. Zakres obowiązków państwa wynikających z art. 4 należy
więc rozważać w tym szerszym kontekście.
Podobnie jak art. 2 i 3 konwencji, art. 4 może wymagać od państwa w pewnych
okolicznościach działań operacyjnych mających chronić rzeczywiste lub potencjalne
ofiary handlu ludźmi. Władze mają obowiązek podjęcia takich działań, jeśli wiedziały
lub powinny były wiedzieć o okolicznościach rodzących wiarygodne podejrzenie, że
istniało lub nadal istnieje rzeczywiste i bezpośrednie ryzyko, iż określona osoba stanie się
ofiarą handlu lub eksploatacji. Do naruszenia art. 4 konwencji dochodzi wówczas, gdy
władze nie podejmą odpowiednich kroków w granicach swoich uprawnień mających
uchronić jednostkę przed taką sytuacją lub ryzykiem.
Również podobnie jak art. 2 i 3, art. 4 obejmuje obowiązek proceduralny prze-
prowadzenia śledztwa w sprawie potencjalnego zagrożenia handlem ludźmi. Nie
można go uzależniać od zawiadomienia dokonanego przez ofiarę lub jej krewnego;
z chwilą gdy władze zostały o takim fakcie poinformowane, muszą działać z własnej
inicjatywy.
Skuteczne śledztwo musi być niezależne od osób zamieszanych w wydarzenia.
Powinno umożliwić ustalenie i ukaranie osób odpowiedzialnych. Wymagane jest pod-
jęcie określonych działań, a nie osiągnięcie określonego rezultatu. Szybkość i rozsądna
pilność są zawsze dorozumiane, ale w razie możliwości uratowania osoby znajdującej
się w sytuacji zagrożenia działania takie muszą być podjęte odpowiednio pilnie. Ofiara
18
Art. 2
Rantsev v. Cypr i Rosja
lub krewny muszą mieć możliwość udziału w postępowaniu w stopniu wymaganym
ze względu na ochronę ich uprawnionych interesów.
Handel ludźmi jest problemem, który często nie ogranicza się do terytorium
danego kraju. W przypadku gdy dana osoba jest przemycana z jednego państwa do in-
nego, przestępstwo handlu może nastąpić zarówno w państwie pochodzenia, państwie
tranzytowym, jak i w państwie przeznaczenia. Istotne dowody i świadkowie mogą się
znajdować w każdym z tych państw. Protokół z Palermo milczy na temat jurysdykcji,
jednak konwencja z 2005 r. wyraźnie wymaga od państwa uznania swojej jurysdykcji
w przypadku każdego przestępstwa handlu popełnionego na jego terytorium. Podej-
ście takie jest jedynie logiczne w świetle ogólnego obowiązku państw wynikającego
z art. 4 konwencji prowadzenia śledztwa w sprawie zarzutów o przestępstwa handlu
ludźmi. Poza obowiązkiem śledztwa w sprawie wydarzeń na ich własnym terytorium,
w przypadku handlu transgranicznego państwa muszą skutecznie współpracować
z właściwymi władzami innych zainteresowanych państw w śledztwach dotyczących
wydarzeń, do których doszło poza ich terytorium.
Obowiązek taki jest zgodny z celem państw członkowskich wyrażonym w pre-
ambule do protokołu z Palermo: całościowego międzynarodowego podejścia do handlu
ludźmi w krajach pochodzenia, tranzytu i docelowych. Jest to również zgodne z mię-
dzynarodowymi porozumieniami o pomocy prawnej, których państwa w tej sprawie
są stronami.
W związku z kwestią obowiązku stworzenia odpowiednich ram prawnych
i administracyjnych Trybunał w przypadku Cypru zauważył, że zakaz handlu ludźmi
i eksploatacji seksualnej został tam przyjęty w 2000 r. Obowiązujące przepisy są zgodne
z postanowieniami protokołu z Palermo.
Ogólne ramy prawne i administracyjne oraz cypryjska polityka imigracyjna
miała jednak wiele słabych stron. Komisarz Praw Człowieka Rady Europy odnotował
w raporcie z 2003 r., że jej brak, podobnie jak luki w ustawodawstwie, stanowiły zachę-
tę do przemytu kobiet na Cypr. Wezwał do podjęcia środków kontroli prewencyjnej,
aby powstrzymać falę młodych kobiet przybywających tam jako artystki kabaretowe.
W kolejnych raportach Komisarz podtrzymał swoją krytykę. W raporcie z 2008 r. skry-
tykował system wizowy dla artystów, w ramach którego bardzo trudno jest organom
stosowania prawa podejmować działania konieczne do zwalczania handlu ludźmi.
Zgoda wydawana artyście może być sprzeczna ze środkami zwalczania tego handlu albo
przynajmniej oznaczać, iż staną się one nieskuteczne. Komisarz wyraził ubolewanie, że
mimo uwag w poprzednich raportach i zobowiązania się rządu do zmiany tego systemu,
istnieje on nadal. Podobną opinię wyraził ombudsman Cypru.
Trybunał podkreślił, że chociaż obowiązek zawiadomienia władz przez praco-
dawcę o zaprzestaniu pracy przez artystę jest środkiem uprawnionym, umożliwiają-
cym władzom kontrolę przestrzegania przez imigrantów obowiązków imigracyjnych,
kwestie z tym związane oraz podejmowanie odpowiednich działań w przypadku ich
nieprzestrzegania muszą pozostawać w rękach samych władz. W szerszym kontekście
obaw związanych z handlem ludźmi na tle sytuacji artystów na Cyprze nie można
zaakceptować środków zachęcających właścicieli i menedżerów kabaretów do samo-
dzielnego poszukiwania zaginionych artystów i brania w pewien sposób przez nich
19
Rantsev v. Cypr i Rosja
Art. 2
osobistej odpowiedzialności za ich zachowania. Szczególnie niepokojąca jest praktyka
wymagania od właścicieli i menedżerów kabaretów gwarancji bankowych na pokrycie
ewentualnych przyszłych kosztów związanych z artystami, których zatrudnili. Podobnie
należało ocenić odrębną gwarancję podpisaną w przypadku córki skarżącego oraz nie-
zrozumiały wniosek, że M.A. był za nią odpowiedzialny i w rezultacie musiał przybyć
i zabrać ją z komisariatu.
W tych okolicznościach Trybunał uznał więc, że reżim wizowy dla artystów na
Cyprze nie zapewniał praktycznej i skutecznej ochrony przed staniem się ofiarą handlu
i eksploatacji. W tym zakresie nastąpiło naruszenie art. 4.
Przy ocenie, czy pojawił się w tej sprawie obowiązek podjęcia środków ochron-
nych, Trybunał uznał za ważne, po pierwsze, że z raportu ombudsmana z 2003 r. wy-
raźnie wynikało, iż od lat 70. istniał na Cyprze poważny problem dotyczący młodych
kobiet zmuszanych do pracy w przemyśle seksualnym. Po upadku Związku Radziec-
kiego nastąpił duży wzrost liczby artystów przybywających z byłych krajów sowiec-
kich. Handel ludźmi mógł kwitnąć, bo spotykał się z tolerancją władz imigracyjnych.
W raporcie z 2006 r. Komisarz Praw Człowieka Rady Europy również odnotował, że
władze wiedziały, iż wiele kobiet wjeżdżających tam na podstawie wiz artystycznych
miało pracować jako prostytutki. Nie było więc wątpliwości, że władze wiedziały, iż
duża liczba cudzoziemek, zwłaszcza z byłego Związku Radzieckiego, była przewożona
na Cypr z wizami artystycznymi, a po przybyciu była seksualnie eksploatowana przez
właścicieli i menedżerów kabaretów.
Córka skarżącego została zawieziona przez swego pracodawcę do komisariatu
w Limassol. Po przybyciu tam M.A. poinformował policję, że jest ona obywatelką Rosji
zatrudnioną jako artystka kabaretowa. Wyjaśnił, że przybyła tam niedawno, po czym bez
uprzedzenia opuściła pracę i przeznaczone dla niej mieszkanie. Przekazał policjantom
jej paszport i inne dokumenty.
Trybunał przypomniał obowiązki władz cypryjskich w kontekście protokołu
z Palermo i konwencji w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi. Miały one obo-
wiązek odpowiednio przeszkolić osoby pracujące w tej dziedzinie. W szczególności
na podstawie art. 10 protokołu z Palermo państwa muszą zapewnić lub rozszerzyć
zakres szkoleń dla funkcjonariuszy organów stosowania prawa, imigracyjnych i innych
w dziedzinie zapobiegania handlu ludźmi. Zdaniem Trybunału organy policyjne dys-
ponowały wystarczającymi danymi wskazującymi na ogólne pogorszenie się sytuacji
w tej sferze na Cyprze, aby musiały zdawać sobie sprawę, że okoliczności w tej sprawie
rodziły wiarygodne podejrzenie, że córka skarżącego była – lub istniało rzeczywiste
i bezpośrednie ryzyko, że może się stać – ofiarą handlu lub eksploatacji. Tak więc państwo
cypryjskie miało obowiązek podjęcia bezzwłocznego śledztwa i wszelkich koniecznych
działań operacyjnych, aby ją ratować.
Policja – jak się wydaje – nawet nie przesłuchała jej po przybyciu do komisariatu.
Nie odebrano od niej żadnego oświadczenia. Nie dokonano żadnych dalszych ustaleń.
Sprawdzono jedynie, czy jej nazwisko znajdowało się na liście osób poszukiwanych
przez policję, i po udzieleniu odpowiedzi negatywnej skontaktowano się z jej praco-
dawcą, żądając, aby ją zabrał. Doszło w tym przypadku ze strony policji do licznych
zaniedbań. Nie dokonano pilnych ustaleń, czy nie była ofiarą handlu. Nie zwolniono
20
Art. 2
Rantsev v. Cypr i Rosja
jej, ale postanowiono oddać ją pod opiekę M.A. Nie podjęto próby ustawowych dzia-
łań ochronnych. Braki te, w okolicznościach rodzących wiarygodne podejrzenie, że
mogła być ofiarą handlu lub eksploatacji, oznaczały, że władze cypryjskie zaniedbały
jej ochrony. Nastąpiło więc w tym zakresie naruszenie art. 4.
Czy doszło do naruszenia proceduralnego przez władze cypryjskie z powodu
przedłużającego się braku skutecznego śledztwa w związku z zarzutami skarżącego, że
jego córka była ofiarą handlu?
W świetle okoliczności jej śmierci Trybunał uznał, że wymaganie od władz cypryj-
skich skutecznego śledztwa w związku z zarzutem handlu ludźmi odgrywało rolę dru-
gorzędną wobec ogólnego obowiązku na podstawie art. 2 przeprowadzenia dochodzenia
w sprawie śmierci Oksany. Kwestia jego skuteczności była już wcześniej rozważana
w związku z zarzutem na tle art. 2. Nie było więc potrzeby odrębnego badania zarzutu
proceduralnego przeciwko Cyprowi na podstawie art. 4.
W części dotyczącej kwestii pozytywnego obowiązku posiadania przez Rosję
odpowiednich ram prawnych i administracyjnych Trybunał przypomniał, że jej odpo-
wiedzialność w tej sprawie ograniczała się do aktów w granicach jej jurysdykcji. Chociaż
rosyjskie prawo karne nie uznawało w owym czasie wyraźnie przestępstwa handlu
ludźmi, rząd rosyjski twierdził, że zachowania będące przedmiotem zarzutu mieściły
się w definicjach innych przestępstw.
Skarżący nie zarzucił żadnego konkretnego braku w rosyjskich przepisach kar-
nych. Trybunał podkreślił wysiłki władz rosyjskich zwracających publicznie, w drodze
kampanii informacyjnej w mediach, uwagę na ryzyko stania się ofiarą handlu. Nic nie
wskazywało, aby w okolicznościach tej sprawy ówczesne rosyjskie ramy prawne i ad-
ministracyjne nie zapewniały praktycznej i skutecznej ochrony. Trybunał przypomniał,
że obowiązek proceduralny Rosji działań operacyjnych mógł pojawić się wyłącznie
w związku z aktami na jej terytorium.
Władze rosyjskie zdawały sobie – jak się wydaje – sprawę z ogólnego problemu
młodych kobiet przemycanych do pracy w przemyśle seksualnym za granicą, nie było
jednak dowodów, aby przed wyjazdem córki skarżącego na Cypr wiedziały o okolicz-
nościach rodzących wiarygodne podejrzenie istnienia rzeczywistego i bezpośredniego
ryzyka. Aby pojawił się obowiązek podjęcia pilnych działań operacyjnych, nie wystar-
cza wyłącznie istnienie ogólnego ryzyka dla młodych kobiet podróżujących na Cypr
na podstawie wiz artystycznych, że staną się ofiarami handlu ludźmi. Okoliczności
w tej sprawie nie wskazywały na istnienie obowiązku podjęcia środków operacyjnych
przez władze rosyjskie mających chronić córkę skarżącego. Nie było w tym zakresie
naruszenia art. 4.
W części dotyczącej obowiązku proceduralnego śledztwa w sprawie potencjal-
nego handlu Trybunał przypomniał, że w sprawach wiążących się z transgranicznym
handlem ludźmi do popełnienia przestępstw może dojść w kraju pochodzenia, jak
również w kraju docelowym. W przypadku Cypru rekrutacja jest zwykle przeprowa-
dzana przez cypryjskich agentów artystycznych współpracujących z agentami z innych
krajów. Brak śledztw dotyczących rekrutacji jako jednego z elementów tego procederu
pozwalał na bezkarne działanie w jego ważnej fazie. Definicja handlu ludźmi przyjęta
w protokole z Palermo i konwencji z 2005 r. wyraźnie obejmuje rekrutację. Bezsporna
21
Rantsev v. Cypr i Rosja
Art. 2
była więc potrzeba pełnego i skutecznego śledztwa obejmującego wszystkie aspekty
handlu – od rekrutacji do eksploatacji. Władze rosyjskie miały obowiązek śledztwa
w sprawie udziału indywidualnych agentów lub ich sieci działających w Rosji w prze-
wozie córki skarżącego na Cypr.
Nie podjęły one w tym zakresie śledztwa ani żadnych kroków, aby ustalić oso-
by, które w tym uczestniczyły, oraz użyte metody. Doszło do tego na terytorium Rosji
i jej władze miały pod tym względem najlepsze możliwości. Brak dochodzenia był
tym poważniejszy, że ofiara zmarła i nie były znane okoliczności jej wyjazdu z Rosji.
W rezultacie nastąpiło naruszenie przez władze rosyjskie obowiązku proceduralnego
na podstawie art. 4.
W związku z zarzutem na tle art. 5 ust. 1 konwencji Trybunał musiał najpierw
ustalić, czy w tym przypadku doszło do pozbawienia wolności.
Rantseva została zawieziona do komisariatu przez M.A., gdzie była przetrzy-
mywana przez około godzinę. Nie ma dowodu, że poinformowano ją o powodach
zatrzymania, nie ma też zapisu, z którego wynikałoby, że była przesłuchiwana. Mimo
że stwierdzono, iż nie naruszyła swego statusu imigracyjnego ani nie było podstaw do
aresztowania, nie została natychmiast zwolniona. Zamiast tego na żądanie przedstawi-
ciela AIS policja zadzwoniła do M.A. z żądaniem zabrania jej i przywiezienia do biura
AIS o godz. 7 rano w celu dalszych czynności. Powiedziano mu, że jeśli jej nie zabierze,
pozwolą jej swobodnie odejść. Rantseva była przetrzymywana w komisariacie aż do
przybycia M.A., po czym oddano ją pod jego opiekę.
Fakty dotyczące jej pobytu w mieszkaniu M.P. były niejasne. W zeznaniach złożo-
nych na policji M.A. zaprzeczył, aby Rantseva była trzymana w tym mieszkaniu wbrew
swojej woli, i upierał się, twierdząc, że mogła swobodnie je opuścić. Skarżący zarzucił,
że była zamknięta w sypialni i zmuszona do próby ucieczki przez balkon. Trybunał
stwierdził, że zmarła po upadku z balkonu – jak się wydaje – po podjęciu takiej próby.
Można było rozsądnie przyjąć, że gdyby była gościem w tym mieszkaniu i miała swobodę
jego opuszczenia, wyszłaby po prostu głównymi drzwiami. Trybunał uważał więc, że
nie przebywała tam zgodnie ze swoją wolą.
Pozbawienie wolności będące przedmiotem zarzutu trwało około dwóch godzin.
Chociaż było krótkotrwałe, Trybunał podkreślił jego poważną naturę i konsekwencje
oraz przypomniał, że w przypadku gdy fakty wskazują na pozbawienie wolności w ro-
zumieniu art. 5 ust. 1, nie ma znaczenia względnie krótki jego okres.
Tak więc przetrzymywanie Rantsevej na komisariacie oraz przewiezienie jej
i umieszczenie w mieszkaniu oznaczało pozbawienie wolności w rozumieniu art. 5
konwencji.
W sytuacji gdy była ona pozbawiona wolności przez osoby prywatne, Trybunał
musiał zbadać, jaką rolę w tym kontekście odegrali policjanci, oraz ustalić, czy pozba-
wienie wolności w mieszkaniu wiązało się z odpowiedzialnością władz cypryjskich,
w szczególności ze względu na pozytywny obowiązek ochrony przed arbitralnym
aresztowaniem.
Trybunał już wcześniej zwrócił uwagę, że policja postanowiła przekazać Rantsevą
pod opiekę M.A., zamiast pozwolić jej swobodnie odejść. Rantseva nie była nieletnia, nie
wykazywała też żadnych oznak nietrzeźwości. Nie wystarczał argument władz, że nie
22
Art. 2
Eugenia Lazăr v. Rumunia
by
Pobierz darmowy fragment (pdf)