Darmowy fragment publikacji:
FENOMEN STANU (cid:282)YCIA WOJSKOWO(cid:220)CI
A STAN OCZEKIWA(cid:210)
M(cid:208)ODZIE(cid:282)Y WSPÓ(cid:208)CZESNEJ
Tradycja a ponowoczesno(cid:221)(cid:194)
w eksplikacjach socjopedagogicznych
Marek Walancik
FENOMEN STANU (cid:282)YCIA WOJSKOWO(cid:220)CI
A STAN OCZEKIWA(cid:210)
M(cid:208)ODZIE(cid:282)Y WSPÓ(cid:208)CZESNEJ
Tradycja a ponowoczesno(cid:221)(cid:194)
w eksplikacjach socjopedagogicznych
Kraków 2008
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008
Recenzent:
dr hab. Bożena Matyjas, prof. UJK
Adiustacja:
Diana Gajc-Piątkowska
Projekt okładki:
Andrzej Augustyński
ISBN 978-83-7587-057-2
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl
Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
Wydanie I, Kraków 2008
Służba wojskowa jest nie tylko zawodem czy obowiązkiem.
Musi być także wewnętrznym nakazem sumienia, nakazem serca.
Jan Paweł II
Spis tre(cid:221)ci
Wst(cid:201)p ........................................................................................................ 9
Rozdzia(cid:209) 1
Oczekiwania, analiza literatury przedmiotu,
stanowiska psychologiczne i socjologiczne ................................. 21
Rozdzia(cid:209) 2
System Bezpiecze(cid:211)stwa Narodowego i Si(cid:209)y Zbrojne
w Rzeczypospolitej Polskiej ............................................................... 33
Rozdzia(cid:209) 3
Unormowania formalnoprawne w zakresie bezpiecze(cid:211)stwa
narodowego i obrony narodowej pa(cid:211)stwa polskiego .............. 45
3.1. Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej
3.2. Rola Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jako ustawy zasadniczej
3.3. Miejsce ustawy o powszechnym obowiązku obrony
w systemie prawnym państwa ............................................................... 45
w zakresie bezpieczeństwa narodowego i obrony narodowej ................ 55
Rzeczypospolitej Polskiej w systemie prawnym .................................... 72
3.4. Formy powszechnego obowiązku obrony ............................................. 81
Rozdzia(cid:209) 4
Reformy w Polskich Si(cid:209)ach Zbrojnych
konsekwencj(cid:192) zmiany spo(cid:209)ecznej ................................................... 87
4.1. Uruchomienie procesu przemian w Polskich Siłach Zbrojnych ............ 87
4.2. Likwidacja pionu partyjno-politycznego w wojsku
– odideologizowanie życia wojskowego.
Powrót do tradycji. Zmiany organizacyjne w latach 1991–1995 .......... 90
4.3. Etap częściowej stabilizacji – lata 1996–1999 ....................................... 98
4.4. Program „Armia 2001–2006” ............................................................... 100
4.5. Wstąpienie Polski do Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) ............. 107
4.6. Perspektywy rozwoju Sił Zbrojnych do 2012 roku ............................... 114
8
Spis tre(cid:221)ci
Rozdzia(cid:209) 5
Ogólna próba bada(cid:211) w (cid:221)rodowisku ................................................ 119
5.1. Koncepcja własnego badania ................................................................ 119
5.2. Problemy badawcze .............................................................................. 123
5.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze ................................................ 124
5.4. Zmienne i wskaźniki badań .................................................................. 133
5.5. Organizacja i przebieg badań ................................................................ 137
5.6. Charakterystyka badanej populacji i terenu badań ................................ 140
Rozdzia(cid:209) 6
Charakterystyka poszczególnych kategorii
badanych oczekiwa(cid:211) ........................................................................... 163
Rozdzia(cid:209) 7
Oczekiwania w badanych grupach zbiorowo(cid:221)ci ........................ 185
Podsumowanie ...................................................................................... 207
Bibliografia ............................................................................................... 217
Spis tabel .................................................................................................. 233
Spis wykresów ....................................................................................... 235
Summary .................................................................................................. 237
Zusammenfassung ................................................................................. 239
Indeks nazwisk ....................................................................................... 241
Wst(cid:201)p
Bezpieczeństwo jest jedną z najważniejszych potrzeb człowieka.
Od najdawniejszych czasów zagrożeniem była wojna. Wojna jest obecna w hi-
storii człowieka od początków jego społecznej organizacji. Traktuje się ją jako
problem polityczny, prawny, ekonomiczny, militarny, społeczny, psychologiczny
i kulturowy. Określenie „wojna” funkcjonuje w co najmniej czterech rozumie-
niach. W rozumieniu metaforycznym wojną nazywa się ogólnie pojętą formę
współzawodnictwa (walka w sporcie, „wojna słów”), zwalczanie niepożądanych
zjawisk społecznych (walka z narkomanią, wojna z analfabetyzmem), przejaw
sprzeczności strukturalnych (walka międzyklasowa), a także wyrażenie woli ist-
nienia, przetrwania („walka o byt”). Rozumienie potoczne oznacza najczęściej
konfl ikt między państwami, w który zaangażowane są siły zbrojne przez dłuż-
szy czas. W rozumieniu prawnym wojna to stan prawny, który pozwala wrogim
grupom na rozwiązanie konfl iktu przy użyciu siły zbrojnej1. Według socjologa
Aleksandra Hertza wojna jest:
kompleksem przebiegów społecznych, w których biorą udział różne grupy społeczne,
a wśród nich i wojsko. Jest ona specjalnym przypadkiem konfl iktu międzynarodowe-
go, który przejawia się i pociąga za sobą liczne procesy społeczne, styczności, stosunki
inter- i extragrupowe, obejmując specyfi czną, choć bardzo rozległą dziedzinę postaw
i dążeń społecznych. Wojna jest zjawiskiem natury dynamicznej2.
W celu uporządkowania twierdzeń teoretycznych i refl eksji nad fenomenem
wojny wyróżniono kilka charakterystycznych dla tej problematyki paradygmatów
poznawczych:
– paradygmat natury (ogólnie pojęty biologiczny determinizm – człowiek
wyposażony w genetycznie przekazywaną wojowniczość; skażenie przez
grzech; teoria instynktu – walki, agresji; podświadomość – gdy przestają
działać siły hamujące popędy, występuje agresja; egoizm), którego różne
warianty łączy przekonanie, że ludzkość, złożona z jednostek z natury złych,
jest skazana na wojnę;
– paradygmat rasy i walki ras, walki o byt i przestrzeń życiową;
1 Encyklopedia socjologii, t. 4, S–Ż, Ofi cyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 340–341.
2 Tamże, s. 341.
10
Wst(cid:201)p
– demografi czny, historyczny, paradygmat natury państwa, który mówi, że
prawo do wojny jest atrybutem suwerenności państwowej, a sama wojna jest
przedłużeniem polityki;
– paradygmat interesu narodowego, w myśl którego narody-państwa w swych
międzynarodowych zachowaniach politycznych kierują się własnym – przez
siebie zdefi niowanym interesem;
– paradygmat konfl iktu;
– paradygmat wojny przeciwko wojnie, gdzie wojna traktowana jest wyłącz-
nie jako sposób na wyeliminowanie tej instytucji z dziejów ludzkości3.
W XX wieku, po dwóch wojnach światowych, w okresie tzw. zimnej wojny,
ukształtował się mit pojawienia się konfl iktu globalnego. Współcześnie uważa
się, że wzrasta zagrożenie krótkotrwałymi konfl iktami zbrojnymi w różnych
częściach świata. Na podstawie doświadczeń minionego dziesięciolecia można
wnioskować, że szczególna rola w zażegnywaniu tych konfl iktów przypada mię-
dzynarodowym zgrupowaniom, które działają w ramach mandatu Organizacji
Narodów Zjednoczonych (ONZ), Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego
(NATO) czy też Unii Europejskiej (UE). Zgrupowania te, w Polsce – Polskie
Kontyngenty Wojskowe (PKW), realizują zadania na rzecz rozładowywania na-
pięć i stabilizowania sytuacji wojskowo-politycznej w regionach zagrożonych.
Najskuteczniejsze są tu uniwersalne profesjonalne siły zbrojne gotowe w krótkim
czasie reagować na różne warianty zagrożenia na terenie kraju i poza jego grani-
cami.
Siły zbrojne stanowią instytucję społeczną. Według Encyklopedii popularnej
PWN instytucja społeczna to:
zespół urządzeń materialnych i organiz., w których pewni członkowie grup spo-
łecznych otrzymują uprawnienia do wykonywania czynności określonych publicznie
i bezosobowo w celu zaspokojenia potrzeb jednostkowych i grupowych oraz zapew-
nienia sprawnego funkcjonowania zbiorowości jako całości4.
Swoistość sił zbrojnych jako
instytucji wynika ze ścisłego podporządkowania działalności celom militarnym. Osią-
ganie tych celów stanowi podstawowe kryterium przydatności armii. Prowadzona
przez armie działalność szkoleniowa w czasie pokoju ma w głównej mierze zapewnić
możliwość realizacji zadań w okresie zagrożenia militarnego i wojny5.
3 Encyklopedia socjologii, dz. cyt., s. 345–348.
4 Encyklopedia popularna PWN, PWN, Warszawa 1982, s. 295.
5 K. Loranty, Środowisko wojskowe w aspekcie pedagogicznym i socjologicznym [w:] Vademecum
dydaktyczno-wychowawcze, red. M. Kaliński, J. Tomiło, cz. 5, Dom Wydawniczy „Elipsa”,
Warszawa 2000, s. 12.
Wst(cid:201)p
11
Polskie badania nad stosunkiem społeczeństwa do wojska wykazują, że od lat
społeczeństwo wysoko ocenia siły zbrojne i obdarza zaufaniem, które jest wyż-
sze niż do wszystkich pozostałych instytucji państwa. To zjawisko obserwuje się
jako stale istniejące pomimo zmiany ustroju politycznego „i może być uznane za
względnie trwałą cechę kultury politycznej społeczeństwa polskiego”6.
Armia dla obywateli jest synonimem stabilności i bezpieczeństwa, żołnierz
zaś, jako jej przedstawiciel, to człowiek zrównoważony, odważny, zdolny do po-
święceń, to wizytówka wojska. Armia dysponuje różnego rodzaju środkami, na-
rzędziami niezbędnymi dla zapewnienia bezpieczeństwa. Konieczność czuwania
nad jej prawidłowym funkcjonowaniem wynika z cech organizacji wojskowej, do
których należą:
– dysponowanie możliwością wykorzystania w masowej skali najradykalniej-
szego środka przemocy, jakim jest broń, sposoby i formy jej bojowego wy-
korzystania;
– przygotowanie i zdolność do prowadzenia walki zbrojnej;
– autonomiczna struktura wojska, zapewniająca jego działania w skrajnie nie-
korzystnych i nieprzewidywalnych sytuacjach, łącznie z wojną;
– dowodzenie;
– mobilność wojskowa;
– stała gotowość bojowa wojsk;
– morale wojskowe;
– bezinteresowność poświęcenia żołnierskiego dla ojczyzny i społeczeństwa;
– sztuka wojenna;
– wsparcie władz i społeczeństwa w sytuacjach szczególnych zagrożeń;
– powszechne wychowanie i szkolenie wojskowe młodzieży i dorosłych;
– infrastruktura wojskowa7.
Wyżej wymienione cechy mogą mieć wpływ na oczekiwania młodzieży wo-
bec zasadniczej służby wojskowej.
Nie bez znaczenia jest również środowisko wojskowe wraz z jego charak-
terystycznymi właściwościami, które można odnieść do pojedynczego żołnierza
lub grup żołnierzy albo elementów struktury formalnej instytucji, jaką są pod-
oddziały, oddziały, związki taktyczne i cała armia. Instytucja sił zbrojnych orga-
nizuje działalność szkoleniowo-wychowawczą w czasie zasadniczej służby woj-
skowej jako część działalności całościowego procesu wychowawczego człowieka.
Z uwagi na przedmiot badań komponenty środowiska wojskowego, na których
się koncentrowałem, stanowiła młodzież – późniejsi żołnierze służby zasadni-
czej – i zasadnicza służba wojskowa jako element formalnej organizacji społecz-
nej. Środowisko wojskowe jest zorganizowane w celu kształtowania osobowości
6 Encyklopedia socjologii, dz. cyt., s. 350.
7 Por. Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego III RP. Podręcznik dla studen-
tek i studentów, red. R. Jakubczak, Dom Wydawniczy „Bellona”, Warszawa 2003, s. 176–183.
12
Wst(cid:201)p
szkolonych żołnierzy pod kątem ich udziału w walce zbrojnej. Rozwija predyspo-
zycje instrumentalne przez nabywanie wiedzy, umiejętności i nawyków. Kształ-
tuje społecznie pożądany system wartości, rozwija takie cechy charakteru, jak:
honor, miłość do ojczyzny, uczciwość, odpowiedzialność, odwaga, poszanowanie
autorytetów, szacunek wobec tradycji narodowej8. Na rolę wartości w utrzyma-
niu ładu i porządku społecznego kładli nacisk już klasycy socjologii, a zwłaszcza
Emil Durkheim, według którego społeczeństwo musi wpoić jednostkom warto-
ści wyższe: ofi arność, porządek i dyscyplinę. Tylko używając presji społecznej,
nacisku zbiorowej świadomości, można dokonać przemiany człowieka z istoty
o naturze zwierzęcej w istotę społeczną i moralną9. Oparte na tradycji narodowej
(wojskowej) wartości kształtowane w wojsku mają w społeczeństwie charakter
uniwersalny. Przekazywane w czasie służby stanowią ciągłość procesu wychowa-
nia, przygotowując młodego człowieka do roli obywatela w państwie.
Wspólne wartości są istotnym elementem strukturotwórczym współtworzącym
grupy społeczne. Są one jednym z podstawowych mechanizmów krystalizacji grup
i ruchów społecznych. Istotne jest zwłaszcza to, kiedy i w jakim stopniu poszcze-
gólne wartości stanowią podstawę poczucia „my”, psychicznej identyfi kacji, poczucia
przynależności do grupy i posiadania grupowej tożsamości, a kiedy stają się podstawą
intencjonalnego współdziałania10.
Proces wychowania w siłach zbrojnych w okresie pełnienia służby (dziewięć
miesięcy) ogranicza się do wzmocnienia zachowań pozytywnych. Realizowany
jest głównie w ramach szkolenia specjalistycznego żołnierzy, przygotowujące-
go ich do działań taktycznych w celu osiągnięcia wysokiej gotowości bojowej
w wojsku. Służba zasadnicza jako całość powinna stanowić ciągłość procesu wy-
chowania. Kształcenie obywatelskie powinno być wykorzystane do popularyzacji
tradycji wojskowych, regionalnych, poznania kulturowego.
Przyjmując określenie Anny Przecławskiej, że środowiskiem wychowawczym
człowieka jest nie tylko to, co dzieje się w jego bezpośrednim otoczeniu, ale
wszystko to, co dociera do niego dzięki przekazowi pośredniemu oraz pod posta-
cią skutków działań politycznych i gospodarczych11, należy stwierdzić, że środo-
wisko wojskowe jest wydzieloną strefą środowiska wychowawczego, a okres peł-
nienia zasadniczej służby wojskowej fragmentem procesu wychowania. W okre-
sie tym realizowana jest socjalizacja wtórna, za którą odpowiedzialność przejmu-
ją od rodziny inne instytucje, w przedstawianym przypadku siły zbrojne12.
8 Por. K. Loranty, Środowisko wojskowe..., dz. cyt., s. 13–14.
9 Encyklopedia socjologii, dz. cyt., s. 294.
10 Tamże.
11 A. Przecławska, W. h eiss, Pedagogika społeczna i nowe zadania i szanse [w:] Pedagogika
społeczna – kręgi poszukiwań, red. A. Przecławska, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa 1996, s. 23.
12 Por. A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2007, s. 51.
Wst(cid:201)p
13
W okresie przed powołaniem do zasadniczej służby wojskowej zdecydowa-
na większość młodzieży przebywa w środowisku rodzinnym, kontynuuje naukę,
pracuje, część z nich to bezrobotni. W opinii Bożeny Matyjas
Dokonujące się przemiany społeczno-ekonomiczne nadały nowy sens czynnikom
warunkującym życie polskich rodzin, a tym samym znacznie poszerzyły krąg prob-
lemów opiekuńczo-wychowawczych o takie czynniki, jak: pozaszkolne życie dzieci
i młodzieży, stosunki rodzinne, zdrowie, praca, wypoczynek13.
Zdaniem Anthony’ego. Giddensa
W procesie socjalizacji jednostki poznają role społeczne – społecznie określone
oczekiwania, które ma do spełnienia osoba zajmująca daną pozycję społeczną14.
Powołanie do służby – przyjęcie przez młodzież roli żołnierza odbierane jest
negatywnie. Współcześnie nie przystaje do warunków życia. Komplikuje sytua-
cję życiową (zawodową, rodzinną), utrudnia podjęcie nauki i pracy, założenie
rodziny. System powszechnego obowiązku bez poznanych oczekiwań, pozba-
wiony jest elementów motywacyjnych. Generuje wysokie koszty utrzymania i nie
zapewnia wysokiej jakości służby. Dopiero poznając oczekiwania młodzieży,
można motywować ją do efektywnej służby. W konsekwencji dochodzi do nieza-
kłóconego procesu wymiany między młodzieżą (poborowymi), późniejszym żoł-
nierzem, a jednostką wojskową (siłami zbrojnymi). W armii zawodowej proces
wymiany określonych świadczeń może się okazać prostszy w realizacji. Obywatel
będzie dokonywał wyboru świadomie, chcąc uzyskać dane wartości, będzie mu-
siał zapłacić siłom zbrojnym określonym wkładem własnym. W przypadku armii
z powszechnego poboru motywacja do służby często była uzasadniona przyjętym
systemem wartości i względami moralnymi. Jednak nie bez znaczenia był rów-
nież system ekwiwalentów, jaki można było z tytułu służby otrzymać (wartości
materialne, sprawdzenie się).
Nieumiejętność radzenia sobie w nowej rzeczywistości, jaką dla wielu młodych
ludzi jest wojsko, może być przyczyną narastających problemów społeczno-wycho-
wawczych. Przyszły żołnierz nie zgłasza się do służby jako tabula rasa (łac. czysta,
niezapisana karta)15, którą trzeba zapisać. Jest to ukształtowana jednostka przyno-
sząca ze sobą własne wartości, potrzeby, oczekiwania. Przychodzą „dobrzy” i „źli”.
Jak zauważa Andrzej Radziewicz-Winnicki, zmiana społeczna w Polsce po
1989 r. była
13 Formy pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, t. 1, red. B. Matyjas, Wszechnica
Świętokrzyska, Kielce 2002, s. 9.
14 Tamże, s. 51.
15 Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1974, s. 739.
14
Wst(cid:201)p
przede wszystkim zmianą w dotychczasowym społecznym systemie wartości, [...] zmia-
ną obejmującą również dotychczasowe orientacje i preferencje etyczne16.
Miało to wpływ na kształtowanie osobowości poborowych, późniejszych żoł-
nierzy w okresie przejściowym. Zdaniem cytowanego autora
Reprezentantom nauk o wychowaniu jawi się więc podstawowy dylemat a równo-
cześnie potrzeba (która jest prawie niemożliwa do spełnienia) polegająca na pilnym
uzyskaniu obiektywnych i jednoznacznie brzmiących rozstrzygnięć, determinujących
nasze działania17.
Zbyszko Melosik twierdzi, że:
W społeczeństwie konsumpcji wytwarzane są nowe formy tożsamości. Jedną z nich
jest tożsamość globalnej młodzieży czy globalnego nastolatka. Jest ona w znacznie
mniejszym stopniu kształtowana przez wartości narodowe i państwowe, w znacznie
większym zaś – przez kulturę popularną oraz ideologię konsumpcji18.
W tym świetle wydaje się uzasadnione narastanie trudności adaptacyjnych do
nowych warunków służby wojskowej. Intensywność ćwiczeń, wielość zadań służ-
bowych, hierarchia w podporządkowaniu i surowość warunków służby oraz szko-
lenia nie pozwalają akceptować nowej sytuacji. Trudności adaptacyjne w okresie
szkolenia podstawowego są spowodowane także predyspozycjami psychofi zyczny-
mi poborowych, ich problemami osobistymi. Wpływ na nie ma również osobo-
wość żołnierza: uprzedzenia, lenistwo, egoizm, złośliwość, wygodnictwo i inne.
Wybranie więc odpowiedniej metody szkolenia, przedstawienie wszelkich
możliwości uzyskania zadowolenia, sukcesu z uwzględnieniem wartości prefe-
rowanych przez jednostkę (wybór odpowiedniej drogi edukacyjnej), jest jednym
z najważniejszych zadań, jakie stawia nam współczesność, która, jak zauważa
Zbigniew Kwieciński:
obciążona jest nakładającymi się na siebie zaległościami rozwojowymi, nieszczęścia-
mi, patologiami i błędami z przeszłości, uwikłana jest w pełne napięć i trudności
zmiany teraźniejsze i okoliczności zewnętrzne, wymuszające szybkie przystosowania
strukturalne i funkcjonalne dotyczące tak państwa jako całości, jak i zachowań każdej
osoby, a także stoi przed wyzwaniami i zadaniami przyszłości, które są nieprzejrzy-
stym splotem szybkich, nawet gwałtownych zmian we wszystkich sferach życia19.
16 A. Radziewicz-Winnicki, Modernizacja niedostrzeganych obszarów rodzimej edukacji, Ofi -
cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999, s. 33.
17 A. Radziewicz-Winnicki, Oblicza zmieniającej się współczesności. Szkice z pedagogiki społecz-
nej, etnografi i edukacyjnej i socjologii transformacji, Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
2001, s. 9.
18 Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2007, s. 53.
19 Z. Kwieciński, Edukacja wobec nadziei i zagrożeń współczesności [w:] Pedagogika i edukacja
wobec nadziei i zagrożeń współczesności. Materiały z III Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicz-
Wst(cid:201)p
15
Czynnikiem utrudniającym przystosowanie do nowych warunków służby jest
także rozłąka ze środowiskiem rodzinnym, lokalnym. Niewłaściwie stosowany
system wyróżnień i kar oraz predyspozycje dowódcze osób funkcyjnych, żołnie-
rzy służby zasadniczej, nadterminowych, kontraktowych i zawodowych.
Zmiana przez młodzież środowiska rodzinnego na wojskowe wiąże się z przy-
stosowaniem do nowych warunków. Aby adaptacja do nowych warunków przebie-
gała łagodnie, a żołnierzy cechowało większe zaangażowanie w służbę, konieczne
jest poznanie oczekiwań młodych ludzi co do służby wojskowej. Wnioski z tak
prowadzonych badań mogą być przydatne dla poszczególnych ogniw dowodzenia,
szczególnie w sytuacji, kiedy do wojska wcielani są ludzie z coraz wyższym wykształ-
ceniem oraz kiedy stosunki międzyludzkie stają się bardziej złożone, a siły zbrojne
są w przededniu profesjonalizacji. Zapotrzebowanie na ten rodzaj badań wydaje
się oczywiste. Powstała sytuacja, w której z jednej strony konieczna jest umiejęt-
ność stawiania właściwej diagnozy, z drugiej zaś niezbędna wiedza o ludziach, ich
oczekiwaniach i zachowaniach. Wiedza ta pozwala w wojsku przełożonym pew-
niej przeciwdziałać niepożądanym zjawiskom, z którymi spotykają się podczas co-
dziennej służby i pracy wychowawczej20. Potrzeba poznania oczekiwań młodzie-
ży wydaje się tym bardziej konieczna, że nastąpiła zmiana społeczna w państwie.
Bogusław Śliwerski zwraca uwagę na fakt, że coraz częstsze stają się debaty na
temat tego, czy Polska jest krajem ponowoczesnym, postmodernistycznym, czy
też nie. Jednakże według niego ważniejsze jest, aby
zastanowić się nad tym, czy można w postmodernistycznym dyskursie znaleźć prze-
słanki do przyjrzenia się istocie przemian w wychowaniu i edukacji w naszym kraju?
Interesujące jest także to, w jakiej mierze postmodernistyczne dyskursy mogą inspiro-
wać czy prowokować teorię i transformacyjną praktykę wychowania21.
Według Zygmunta Baumana
Ponowoczesność to nowoczesność bez iluzji (co można też wyrazić stwierdze-
niem, że nowoczesność bez iluzji jest ponowoczesnością nie przyjmującą prawdy
o sobie)22.
W kwestii ponowoczesności brak jest jednolitego stanowiska. Można przyjąć
za Januszem Mariańskim, że ponowoczesność „jawi się jako okres przejściowy,
będący bardziej zaprzeczeniem pewnych cech nowoczesności”23.
nego, red. J. Gnitecki, J. Rutkowiak, Wydawnictwo i Zakład Poligrafi i Instytutu Techno-
logii Eksploatacji, Radom 1999, s. 19.
20 J. Graczyk, Podstawowe problemy socjologii wojska, cz. I, Warszawa 1972, s. 22.
21 B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kra-
ków 1998, s. 358.
22 Z. Bauman, Etyka ponowoczesności, PWN, Warszawa 1996, s. 45.
23 J. Mariański, Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne w świadomo-
ści maturzystów, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin
1995, s. 15
16
Wst(cid:201)p
Biorąc pod uwagę fakt, że „w społeczeństwie pluralistycznym jednostki wyko-
nują różne role społeczne, z którymi identyfi kują się częściowo” 24, co prowadzi
do częstych zmian wykonywanych ról społecznych, istotne wydaje się poznanie
oczekiwań młodego człowieka i przedstawienie sposobów ich osiągnięcia w celu
zapewnienia mu realnych możliwości podjęcia roli żołnierza.
Stosunek młodzieży do pełnienia podstawowej formy służby wojskowej zawiera
się w zbiorze jego psychicznych wyznaczników do roli żołnierza zasadniczej służby
wojskowej, a w perspektywie żołnierza zawodowego. Wyznaczniki te kształtowa-
ne są często na podstawie opinii o służbie w środowisku rodzinnym, społecznym.
Podstawowym celem badań było poznanie oczekiwań poborowych w stosun-
ku do podstawowej formy powszechnego obowiązku, jakim jest pełnienie zasad-
niczej służby wojskowej w obowiązującym systemie prawnym, po zmianie spo-
łecznej, w okresie poprzedzającym wprowadzenie armii zawodowej. Wskazano
też na wybrane elementy mające wpływ na kształtowanie się poziomu oczekiwań.
W podjętym problemie badawczym zainteresowania skoncentrowano na dzie-
więciu kategoriach oczekiwań wobec służby.
Dokonana socjopedagogiczna analiza oczekiwań młodzieży pozwoliła nie
tylko na poznanie oczekiwań badanej zbiorowości, ale również na podjęcie
próby przedstawienia elementów prognostycznych. W przedstawionej pracy
odnoszą się one do zagadnień propozycji zmian ustawowych, organizacyjnych
i wychowawczych, możliwych do realizacji. W szczególności zawierają sugestie
wprowadzenia ewentualnych rozwiązań, wzbogacających środowisko młodzieży
o oddziaływania edukacyjne, uświadamiające i ukierunkowujące w zakresie przy-
gotowania do służby zawodowej.
Myślę, że upowszechnienie wyników pozwoli ukierunkować funkcjonowa-
nie instytucji odpowiedzialnych za pracę z kandydatami do służby zawodowej
w okresie profesjonalizacji, a więc: Wojewódzkie Sztaby Wojskowe (WSzW),
Wojskowe Komendy Uzupełnień (WKU), szkoły zawodowe, średnie i wyższe.
Otrzymane wyniki stworzą możliwości doskonalenia pracy na rzecz skuteczniej-
szego przygotowania kandydatów do służby wojskowej. W przeprowadzonych
badaniach dotyczących oczekiwań młodzieży wszystkie grupy badanej zbiorowo-
ści (rocznik podstawowy, roczniki starsze, kobiety) otrzymały identycznie sfor-
mułowane pytania zgodnie z założeniami zasady standardowości25.
Patrząc z teoretycznego punktu widzenia, można przyjąć, że wyrażane ocze-
kiwania wchodzą w zakres opinii publicznej, która zawiera przede wszystkim
czynnik poznawczy26.
24 J. Mariański, Młodzież między tradycją i ponowoczesnością..., dz. cyt. s. 20.
25 Por. S. Kuśmierski, Opinia publiczna. Wprowadzenie do teorii, Wydawnictwa WSE, War-
szawa 1997, s. 111.
26 J. von Dijk, Zasięg informowania społeczeństwa a istota postaw ludzkich wobec przestępstwa
[w:] Opinia publiczna i środki masowego przekazu a ujemne zjawiska społeczne, red. B. Ho-
łyst, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1981, s. 54.
Wst(cid:201)p
17
To właśnie poborowi, późniejsi żołnierze (ostatecznie rezerwiści) w głównej mie-
rze kształtują pojęcie o istocie i jakości zasadniczej służby wojskowej, stosunkach pa-
nujących w trakcie służby, spełnieniu lub niespełnieniu ich oczekiwań wobec służby.
Wyobrażenie, jakie poborowy ma o służbie, będzie w wielu przypadkach połączeniem
z jej osądem. Opinia ta kształtowana jest pod wpływem kontaktów między żołnie-
rzami w czasie pełnienia służby (wspólne ćwiczenia, poligony) z żołnierzami innych
państw27.
Istotnym elementem opinii są również jej właściwości diagnostyczne. Bardzo
dobra ze względu na swoje treści jest dopiero ta opinia, która oprócz diagnozy,
zawiera pewne elementy prognostyczne28. W przeprowadzonych badaniach po-
zwoliły one uzyskać odpowiedź na pytanie: jakie są oczekiwania młodzieży wo-
bec obowiązku obrony ojczyzny w kontekście unormowań formalno-prawnych
i konsekwencji zmiany społecznej.
Niniejsza praca składa się z siedmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera
analizę problematyki oczekiwań w literaturze naukowej. Zaprezentowano w nim
różnorodne rozumienie pojęcia oczekiwań w naukach społecznych – jako kate-
gorii psychologicznej, socjologicznej i pedagogicznej. W rozdziale tym, mającym
charakter rozważań teoretycznych, przedstawiono psychologiczne i społeczne
determinanty kształtowania się oczekiwań.
Rozdział drugi prezentuje system bezpieczeństwa i siły zbrojne w Rzeczypo-
spolitej Polskiej na podstawie Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypo-
spolitej Polskiej. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej
skorelowana ze strategiami sojuszniczymi – Koncepcją Strategiczną NATO
i Europejską Strategią Bezpieczeństwa – stanowi podstawę do opracowania wy-
konawczych dyrektyw strategicznych, a w szczególności Polityczno-strategicznej
Dyrektywy Obronnej RP, strategii poszczególnych dziedzin bezpieczeństwa na-
rodowego, strategicznych planów reagowania obronnego i zarządzania kryzyso-
wego oraz wieloletnich programów transformacji systemu bezpieczeństwa pań-
stwa, w tym programów pozamilitarnych przygotowań obronnych i programów
rozwoju sił zbrojnych29.
Rozdział trzeci został poświęcony unormowaniom formalnoprawnym odno-
szącym się do bezpieczeństwa narodowego i obrony narodowej, w tym głównie
do konstytucji i ustawy o powszechnym obowiązku obrony. To konstytucja ma
szczególną moc prawną, która przyznaje jej najwyższe miejsce w systemie prawa
stanowionego. Bezpieczeństwo, niepodległość, suwerenność stanowią nadrzędne
27 M. Walancik, Zmiana społeczna a opinie poborowych o zasadniczej służbie wojskowej, Ofi cy-
na Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 32.
28 J. Sztumski, Opiniowanie pracowników, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1991,
s. 27.
29 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej zatwierdzona przez Pre-
zydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 13 listopada 2007 r.
18
Wst(cid:201)p
wartości w polityce państwa. Obrona kraju należy do podstawowych zadań pań-
stwa, dlatego tak istotną rolę odgrywają wszelkiego rodzaju dokumenty prawne
w zakresie obronności. Siły zbrojne, niezależnie od sprawowanego systemu, za-
wsze zachowują szczególną pozycję. Konstytucja RP określa cele służby wojsko-
wej, zasady neutralności politycznej sił zbrojnych, cywilnej kontroli nad armią.
Te dwa ostatnie, zasadnicze dla sił zbrojnych unormowania pojawiły się po zmia-
nie systemu społeczno-politycznego. Stanowiły również jedne z podstawowych
warunków starania się o członkostwo w NATO. Charakterystykę unormowań,
których szczegółowe rozwinięcie znajdujemy w rozporządzeniach, zarządzeniach
i innych aktach normatywno-prawnych, prezentuję w ujęciu historycznym: od
Konstytucji 3 maja do najnowszej Konstytucji RP.
Charakterystykę reform w Polskich Siłach Zbrojnych jako konsekwencji
zmiany społecznej zamieściłem w rozdziale czwartym. Zmiana społeczna w Pol-
sce dająca pełnię demokracji, będąca siłą sprawczą wzrostu inicjatywy jednostek
czy grup społecznych, przeprowadzonych reform, w tym także w siłach zbrojnych
wykształciła zmiany opinii społecznej w wielu kwestiach, w tym bezpieczeństwa
narodowego i obronności30.
Rozdział piąty dotyczy ogólnej próby badań w środowisku. Zaprezentowano
w nim wybór określonych technik i narzędzi badawczych. Przedstawiono cha-
rakterystykę społeczno-demografi czną badanej zbiorowości i terenu badań.
Rozdział szósty to analiza poszczególnych kategorii badanych oczekiwań.
Rezultaty całkowite ujęte zostały w postaci procentowej i odnoszą się do każ-
dego rodzaju kategorii oczekiwań z osobna i wszystkich razem. Przedstawiono
analizę dziewięciu kategorii oczekiwań, uzupełnioną charakterystyką oczekiwań
w zakresie: wyboru jednostek rodzaju sił zbrojnych i rodzaju wojsk do pełnie-
nia zasadniczej służby wojskowej, wyboru jednostki – położonej w zależności od
miejsca zamieszkania, zgodności orzeczonej kategorii ze stanem zdrowia w cza-
sie trwania poboru, spełnienia oczekiwań komisji poborowej w stosunku do po-
borowego.
Oczekiwania ulegają zmianom. W prezentowanej analizie badań uwzględ-
niono kryterium pozycji społecznej, płci, miejsca zamieszkania. Takie porów-
nanie dostarcza danych, które mogą być wykorzystane w procesie kształtowania
motywacji do służby w obrębie powyższych grup, co znajduje się w rozdziale
siódmym.
Na zakończenie przedstawionych uwag pragnę bardzo serdecznie podzię-
kować tym wszystkim, dzięki których pomocy i ofi arności ukazuje się niniejsza
książka. Dziękuję w sposób szczególny Pani prof. dr hab. Bożenie Matyjas za
wszelkie uwagi i sugestie, jak również za sporządzenie przychylnej opinii wydaw-
niczej. Serdecznie dziękuję przedstawicielom Wydziału Spraw Obywatelskich
i Migracji Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Wydziałów Spraw
30 Por. M. Walancik, Zmiana społeczna..., dz. cyt., s. 10.
Wst(cid:201)p
19
Obywatelskich i Wojskowych Komend Uzupełnień miast, w których prowadzo-
ne były badania. Dziękuję bliskim współpracownikom za dyskusje, które pozwo-
liły nadać ostateczny kształt pozycji. Szczere podziękowania składam Ofi cynie
Wydawniczej „Impuls” z Krakowa za podjęcie się realizacji wydania. Pani Dianie
Gajc-Piątkowskiej dziękuję za adiustację językową tekstu.
Pragnę serdecznie podziękować mojej żonie Joannie i córce Karolinie – su-
rowym i wyrozumiałym recenzentom moich prac. Te dwie najbliższe mi osoby
dzielące wraz ze mną prze szereg lat losy żołnierskiego trudu zawsze służą mi
bezinteresowną radą i pomocą.
Książka ukazuje się w okresie poprzedzającym profesjonalizację armii. Może
stanowić przyczynek do próby podsumowań i bilansu okresu powszechnego
obowiązku obrony. Wydaje się, że szczególnej analizy wymaga okres ostatnich
dziewiętnastu lat po zmianie społecznej, w którym nastąpiły kluczowe reformy
w siłach zbrojnych. Wnioski mogą być pożyteczne z punktu widzenia tworze-
nia armii zawodowej. Może się okazać, że kluczowym zagadnieniem w zakresie
rekrutacji do kontraktowej ochotniczej służby krótkoterminowej i długotermi-
nowej oraz ochotniczej służby w rezerwie stworzonej na potrzeby reagowania
kryzysowego będzie poznanie oczekiwań przyszłych kandydatów, np. w zakresie
informacji, samorealizacji, edukacji i innych.
Będzin, maj 2008 roku
Marek Walancik
Pobierz darmowy fragment (pdf)
