Książka jest poświęcona derywatom ekspresywnym, motywowanym przez rzeczowniki pospolite, nazywające osoby. Rzeczowniki te są wyjątkowo ważne w naszych codziennych kontaktach, a przy tym stanowią liczną grupę leksykalną. Monografia stanowi próbę uporządkowania mechanizmów słowotwórczych, regulujących tworzenie formacji ekspresywnych od nazw osobowych we współczesnej polszczyźnie.
Darmowy fragment publikacji:
1. STAN BADAŃ
1.1. Słowotwórstwo rzeczownika
Badań nad formacjami ekspresywnymi, utworzonymi od nazw osobowych, nie
da się oddzielić od badań nad słowotwórstwem synchronicznym rzeczownika .
Derywacji rzeczownika poświęcono dużo miejsca, i to zarówno w literaturze
obcej (szczególnie w opracowaniach słowotwórstwa języków słowiańskich, por . np .
Viktor Vladimirovič Vinogradov 1953b, Jan Horecky 1959, Miloš Dokulil 1962,
Elena Andreevna Zemskaja 1973, 1992, Klára Buzássyová 2000, Igor’ Stepanovič
Uluhanov 1997/2001), jak i rodzimej . Spośród najważniejszych prac językoznaw-
ców polskich, poświęconych słowotwórstwu w ujęciu synchronicznym, do których
niejednokrotnie odwołuję się w swoich badaniach, należy wymienić: Zarys słowo-
twórstwa polskiego Renaty Grzegorczykowej (1972), Słowotwórstwo współczesnego
języka polskiego Renaty Grzegorczykowej i Jadwigi Puzyniny (1979), I i II wyda-
nie Morfologii (część Słowotwórstwo (Grzegorczykowa, Laskowski, Wróbel 1984,
1998)) oraz prace Bogusława Krei (1969, 1985, 1996, 2000 i in .), Marii Brodow-
skiej-Honowskiej (1967), Krystyny Waszakowej (1993b, 1994a i in .), Alicji Nagór-
ko (1998/2002, 2010), Mirosława Skarżyńskiego (1999), Hanny Jadackiej (2001a,
2005 i in .), Henryka Wróbla (2001), a także Iwony Burkackiej (2012) i Iwony Ka-
proń-Charzyńskiej (2014) .
Niektóre z tych prac omawiają szczegółowo problemy związane z derywacją
rzeczownika i z tego względu zasługują na szczególną uwagę . Wymienię tu przede
wszystkim obszerną pracę Renaty Grzegorczykowej i Jadwigi Puzyniny Słowo-
twórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime (1979) .
Jest to pierwsza praca poświęcona afiksom (z ogromną przewagą sufiksów), ich
funkcjom oraz łączliwości z podstawami . Autorki wyróżniły ogromną ilość su-
fiksów rodzimych . Na stworzonej przez nie liście znalazło się ok . 200 sufiksów,
które następnie zostały uporządkowane ze względu na ostatnią podstawową spół-
głoskę formantu3 oraz ze względu na typ podstawy słowotwórczej, ponadto opa-
trzone zostały informacjami, dotyczącymi produktywności formantu oraz statusu
i znaczenia derywatów z tym sufiksem (w tym też derywatów ekspresywnych) .
Charakterystykę sufiksów uzupełnia wykaz alternacji głoskowych oraz informacje
3 Na przykład formanty z podstawowym -k- to: -k(a), -k(o), -k(i), ale też -ak, -ak(a), -ek, -ik, -yk,
-uk, -sk(o) itd . (por . Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 114–215) .
16
o ewentualnych ucięciach towarzyszących procesom słowotwórczym . Szczegó-
łową analizę materiału poprzedza wstęp teoretyczno-metodologiczny, w którym
autorki opisują i porządkują podstawowe pojęcia, takie jak derywacja, derywat,
motywacja, formant, parafraza, podstawa słowotwórcza, typ słowotwórczy, kate-
goria słowotwórcza, a także wariant formantu (uwarunkowany fonetycznie) oraz
submorf(em) i konektyw . Większość tych pojęć będę wykorzystywała w swojej pra-
cy w takim znaczeniu, jak to zostało przyjęte w wyżej wymienionym opracowaniu
(por . część II, 1 .1 .) .
W części teoretycznej autorki poruszają również kwestie dyskusyjne, takie jak
np . problemy z ustaleniem kierunku motywacji, problem pochodności wzajemnej
lub wielomotywacyjności itp . Te problemy pojawiają się i przy opisie derywatów
ekspresywnych, utworzonych od nazw osobowych .
Kontynuację badań, zorientowanych na przegląd sufiksów rzeczownikowych,
stanowią dwie prace autorstwa Krystyny Waszakowej: Słowotwórstwo współcze-
snego języka polskiego . Rzeczowniki z formantami paradygmatycznymi (Wasza-
kowa 1993b) oraz Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego . Rzeczowniki
sufiksalne obce (Waszakowa 1994a) . W drugiej autorka uzupełnia listę sufiksów ro-
dzimych, wyróżnionych przez Renatę Grzegorczykową i Jadwigę Puzyninę (1979),
114 sufiksami obcego pochodzenia, funkcjonującymi we współczesnej polszczyź-
nie . Sufiksy te zostały uporządkowane w taki sam sposób, jak rodzime, czyli na
podstawie ostatniej spółgłoski formantu . W pierwszej z przywołanych prac, jak
wskazuje jej tytuł, przedstawiona została analiza rzeczownikowych derywatów pa-
radygmatycznych . Krystyna Waszakowa wyróżniła szesnaście typów formantów
i według tych typów zostały poklasyfikowane formacje paradygmatyczne . Przy
opisie każdego typu formantu zostały uwzględnione cechy fleksyjne derywatów
w stosunku do podstawy słowotwórczej . Badania Krystyny Waszakowej pokazują,
że nie należy przeceniać roli sufiksów w słowotwórstwie języka polskiego, ponie-
waż równie ważną rolę odgrywają niedoceniane zazwyczaj morfemy fleksyjne, wy-
korzystywane właśnie w procesie derywacji paradygmatycznej .
Wszystkie trzy wyżej omawiane prace rejestrują stan rzeczownikowych forman-
tów słowotwórczych oraz ich wariantów we współczesnej polszczyźnie . Dodatko-
wo zawierają informacje o produktywności formantów oraz o tematach, z którymi
się łączą .
Przegląd typów formantów, wykorzystywanych do tworzenia rzeczowników,
zawiera również rozdział Słowotwórstwo rzeczowników autorstwa Renaty Grze-
gorczykowej i Jadwigi Puzyniny, zamieszczony w Gramatyce współczesnego języka
polskiego (1984, 1998) . Formanty, pełniące identyczną funkcję, wraz z uogólnio-
nym znaczeniem tematów wyznaczają kategorie słowotwórcze, takie jak np . na-
zwy wykonawców czynności, nazwy nosicieli cech itp . w obrębie typów derywa-
cyjnych: mutacji, modyfikacji i transpozycji . Derywaty ekspresywne zostały scha-
rakteryzowane jako derywacje modyfikacyjne, a więc jako derywaty, w których
formant uzupełnia znaczenie podstawy (np . wskazując na jakąś obiektywną cechę
Część I 17
danego przedmiotu, zjawiska lub osoby albo na stosunek nadawcy do przedmio-
tu, zjawiska, sytuacji lub osoby) . Do kategorii modyfikacyjnych autorki zaliczają
również nazwy deminutywne, nazwy augmentatywne (por . Grzegorczykowa, Pu-
zynina 1998: 425–428), nazwy istot młodych (429–430), a także nazwy żeńskie,
tworzone od męskich i nazwy męskie, utworzone od żeńskich (422–425) oraz
nazwy gatunkowe (430) . Derywaty reprezentujące trzy pierwsze kategorie we-
dług autorek mogą łączyć w sobie inne znaczenia, jak znaczenie ekspresywne . Są
to derywaty z formantami -ek / -i(y)k, -k(a), -k(o) oraz -uszek, -i(y)szek, -aszek,
-uszk(o), -uszk(a), -i(y)czk(a), które przekazują informację o małym rozmiarze
przedmiotów, ale również, tak jak derywaty z formantami -uś, -i(y)ś, -si(o), -si(a),
-uni(a), -eńk(a), -ul(a), -uchn(a), -ci(o), -ątk(o) zakwalifikowanymi do kategorii
nazw ekspresywnych, przekazują emocje pozytywne (derywaty deminutywno-
-melioratywne) . Derywaty zaś z formantami augmentatywnymi mogą informo-
wać o dużym rozmiarze przedmiotu, na który wskazuje podstawa słowotwórcza,
lub są wykładnikami emocji i/lub oceny nadawcy (najczęściej o zabarwieniu ne-
gatywnym – derywaty augmentatywno-pejoratywne) . Wykładnikami tych emocji
mogą więc być formanty: -sk(o), -i(y)sk(o), -i(y)dł(o), -al, -uch oraz -us, -yg(a), -i(y)
c(a), -i(y)n(a) . Poza tym autorki wyodrębniają formanty ujemne, alternacyjne oraz
ujemno-alternacyjne, które mogą być wykładnikami emocji lub przejawem dość
specyficznej postawy wobec świata, np . ciacho, klucha, dyr, spec, oraz formant -ak,
który według autorek jest wykładnikiem stylu potocznego . Renata Grzegorczyko-
wa i Jadwiga Puzynina zauważają, że formanty te mogą być wykładnikami kilku
znaczeń i że ich właściwa funkcja ujawnia się dopiero w kontekście (por . Grzegor-
czykowa, Puzynina 1998: 428) .
Ostatnie kilkadziesiąt lat zaowocowało intensywnym rozwojem słowotwórstwa
gniazdowego . Jak się wydaje, otwiera ono nowe możliwości badawcze również
w zakresie derywacji rzeczownikowej na gruncie językoznawstwa synchroniczne-
go . Według Mirosława Skarżyńskiego (1999: 206–207) omawiana metoda opisu
słowotwórczego pozwala poszerzać wiedzę na temat systemu derywacyjnego języ-
ka polskiego poprzez opis siatki relacji motywacyjnych między wyrazami w całości
zbioru słownikowego, a także pozwala ustalić inwentarz modeli słowotwórczych
języka wraz z informacją o stopniu ich wykorzystania i o ogólnych regułach ogra-
niczających aktywność słowotwórczą .
Synchroniczne ujęcie gniazda słowotwórczego zakłada istnienie modelu słowo-
twórczego z istniejącymi pustymi miejscami do wypełnienia . Gniazdo słowotwór-
cze jest więc abstrakcyjnym tworem systemowym, nieuświadamianym sobie przez
użytkowników języka . Językoznawcy, badając gniazda słowotwórcze, poszukują
kompletności i symetrii .
Hanna Jadacka (1995) w swojej pracy Rzeczownik polski jako baza derywacyjna.
Opis gniazdowy, zawierającej najpełniejszy opis możliwości derywacyjnych rze-
czownika, zwraca uwagę na zróżnicowanie modeli słowotwórczych, podkreślając
Stan badań 18
w ten sposób niewielki stopień „zgramatykalizowania procesów derywacyjnych”
(por . Jadacka 1995:179) . Równie liczne są próby sporządzania modelowych paradyg-
matów, charakterystycznych dla poszczególnych klas semantyczno-leksykalnych4 .
Warto w tym miejscu przywołać też inne prace (monografie i artykuły) na
temat słowotwórstwa gniazdowego: Hanny Jadackiej (1987, 1991a, 1991b, 1995,
1998 i in .), Mirosława Skarżyńskiego (1999, 2003a, 2003b, 2004), Krystyny Kal-
las (2003, 2006), Krystyny Kleszczowej (2007a, 2007b), Iwony Burkackiej (2001),
Magdaleny Wanot (2013), Słownik gniazd słowotwórczych współczesnego języka
polskiego (SGS) (2001–2004) .
Słowotwórstwo gniazdowe nie zajmuje się na ogół ekspresywnością, jego przed-
miotem mogą być natomiast związki pomiędzy strukturą i wielkością gniazda
a nacechowaniem stylistycznym leksemu stanowiącego centrum gniazda . Badania
te mogą ukazywać zależności pomiędzy nacechowaniem stylistycznym podstawy
a wielkością gniazda, długością łańcuchów, liczbą modeli słowotwórczych (por .
Burkacka 2001, 2003; Jadacka 1995: 167) . Szczegółowy przegląd literatury na temat
słowotwórstwa rzeczownika do 2012 roku przedstawia Iwona Burkacka w swo-
jej monografii Kombinatoryka sufiksalna w polskiej derywacji odrzeczownikowej
(2012: 9–25) .
1.2. Prace poświęcone derywatom ekspresywnym
Liczba prac poświęconych nacechowaniu ekspresywnemu lub stylistycznemu
derywatów jest znaczna (choć kwestie ekspresywności rzeczowników osobowych
są w nich poruszane z rzadka) . Szczególnie długą tradycję mają badania nad for-
macjami deminutywnymi i augmentatywnymi . Wymienię chociażby prace: An-
drzeja Gawrońskiego (1928), Tadeusza Skuliny (1959), Kristine Heltberg (1964),
Ewy Siatkowskiej (1967), Romana Laskowskiego (1971, 1973a, 1973b, 1998), Hen-
ryka Wróbla (1973), Renaty Grzegorczykowej (1978), Danuty Buttler (1979b),
Jerzego Bartmińskiego (1981, 1991), Michała Sarnowskiego (1991a), Krystyny
Waszakowej (1991b), Alicji Nagórko (2003), Iwony Kaproń-Charzyńskiej (2007a,
2007b, 2014) i in5 .
Problem nacechowania ekspresywnego pojawia się także w pracach z zakre-
su stylistyki (por . np . Halina Kurkowska, Stanisław Skorupka 1959/2001, Teresa
Skubalanka 1973, Stanisław Gajda (red .) 1991, Zbigniew Adamiszyn 1995, Wła-
dysław Lubaś 2003, Dorota Zdunkiewicz-Jedynak 2008); z zakresu kultury języka
4 Na przykład struktury gniazd słowotwórczych tworzone przez nazwy własne osób, nazwy
państw i krajów, części ciała i in . (por . Kallas 2003, 2006, 2010, Wanot 2007, Malanowska 2008) . Nie
ma jednak szczegółowego opisu gniazdowego nazw osobowych .
5 Warto jeszcze wspomnieć o pracy Stanisława Urbańczyka (1947–1948) Geneza spółgłosek ś ź ć
w polskich sufiksach deminutywnych, w której autor wartość emocjonalną spieszczeń wiązał z wystę-
powaniem w ich strukturze spółgłosek miękkich .
Część I 19
polskiego (np . Halina Satkiewicz 1978 i in ., Hanna Jadacka 2005), oraz w opraco-
waniach poświęconych współczesnej i dawnej leksyce języka polskiego (por . np .:
Andrzej Markowski 1992, Jan Mazur (red .) 2000, Teresa Smółkowa 2001, Elżbieta
Umińska-Tytoń 2001, Kazimierz Michalewski (red .) 2001, Artur Rejter 2006, Jo-
anna Kamper-Warejko, Iwona Kaproń-Charzyńska, Joanna Kulwicka-Kamińska
2007) .
Najpełniejszy obraz powstawania wyrazów nacechowanych emocjonalnie,
moim zdaniem, zawierają prace Bogusława Krei (1969) i Stanisława Grabiasa
(1974, 1978a, 1978b, 1981a, 1988), dlatego do tych publikacji będę się odwoływała
w dalszej części tej monografii .
Monografia Bogusława Krei pt . Słowotwórstwo rzeczowników ekspresywnych
w języku polskim. Formacje na -ik, -k, -isko, -ina (1969) przedstawia obraz po-
wstawania derywatów nacechowanych ekspresywnie za pomocą formantów -ik,
-k-, -isko, -ina6 . Materiał do badań autor wyekscerpował ze Słownika języka pol-
skiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego i przeanalizował go ze względu na
ostatnią głoskę zakończenia tematu wyrazu podstawowego oraz jego łączliwości
z formantami . Oddzielnie omawia łączliwość formantów deminutywnych i au-
gmentatywnych . Poza tym autor wzbogaca analizę materiału komentarzem hi-
storycznym . Opisując repartycję przyrostka zdrabniającego -k-, Bogusław Kreja
wyróżnił dwa rodzaje jego funkcji: funkcje uczuciowe (wskazujące na subiektyw-
ną postawę nadawcy wobec desygnatu, do którego odsyła podstawa) oraz inte-
lektualne (odnoszące się do obiektywnych zmian ilościowych i/lub jakościowych
desygnatu) . Na tej podstawie wśród derywatów wyodrębnił kilka grup . Pierwszą
tworzą derywaty, w których formant pełni funkcję emocjonalną . Autor podkre-
śla, że przyrostek ten może wskazywać na różne uczucia i można je odczytać
z kontekstu, w którym dany derywat został użyty . Druga grupa – to derywaty,
w których funkcja uczuciowa jest połączona z funkcją intelektualną . Trzecia zaś
– najważniejsza z perspektywy moich zainteresowań – to derywaty utworzone
na podstawie nazw abstrakcyjnych i osobowych, w przypadku których formant
-k- wyraża wartość emocjonalnie ujemną (np . ironię czy lekceważenie) . Poza tym
Bogusław Kreja wyodrębnił grupę derywatów z formantem pełniącym funkcję
wyłącznie intelektualną (np . lampka) oraz grupę derywatów, w których demi-
nutywny formant pełni funkcję augmentatywną poprzez swoistą intonację (por .
Kreja 1969: 15–23) . Wyodrębnione grupy ukazują problemy, z jakimi nadal bory-
kają się językoznawcy, opisując formacje deminutywne, augmentatywne i ekspre-
sywne . Kreja pokazał przede wszystkim, że umieszczenie formantu w odpowied-
nim kontekście zmienia jego wartość znaczeniową, a tym samym utrudnia opis
6 Deminutywa tworzone za pomocą formantów -k (-ek) i -ik oraz augmentatywa tworzone za
pomocą formantów -isk(o) i -in(a) autor zalicza do jednej klasy: rzeczowniki ekspresywne . Jest to
podejście zgodne z założeniami przyjętymi również w mojej pracy .
Stan badań
Pobierz darmowy fragment (pdf)
