Darmowy fragment publikacji:
fundusze
unii europejskiej
w gospodarce
turystycznej
Redakcja naukowa
AleksAnder PAnAsiuk
Difin
Autorzy:
Marta Bordun – współautor 5.1.
Anna Gardzińska – współautor 2.1., 2.4., 4.1., współautor 6.3.1., współautor 7.4.1.
Rafał Maćkowiak - współautor 6.3.2., 7.4.2.
Tomasz Mańkowski – 4.3., 5.2., współautor 8.1.
Beata Meyer – współautor 3.1., współautor 3.2., 3.3., współautor 8.1., współautor 8.2.
Dawid Milewski – współautor 3.1., współautor 3.2., 4.2.
Katarzyna Orfin – 6.2.1., współautor 6.2.2., współautor 6.3.1.
Aleksander Panasiuk – redaktor naukowy, Wstęp, współautor 2.1., współautor 8.3., 8.4.,
współautor 8.5., Zakończenie
Adam Pawlicz – 7.1., 7.2., 7.3., współautor 8.5.
Agnieszka Sawińska – 2.2.1., 2.3.1., 6.1.1., współautor 8.2.
Marta Sidorkiewicz – 1.2., 1.3., współautor 1.5., współautor 8.3.
Sabina Ren - 6.1.2., współautor 6.2.2., współautor 6.3.2.
Anna Tokarz-Kocik – 1.1., 1.4., współautor 1.5., współautor 8.2.
Aneta Wolna-Samulak – 2.2.2., 2.3.2., współautor 5.1., współautor 7.4.1.
Copyright © by Difin SA
Warszawa 2014
Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości
lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione.
Książka ta jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują.
Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym,
ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści
i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Redaktor prowadzący: Renata Fleszar
Korekta: Małgorzata Kryska-Mosur
ISBN 978-83-7930-060-0
Difin SA
Warszawa 2014
00-768 Warszawa, ul. F. Kostrzewskiego 1
tel. 22 851 45 61, 851 45 62
fax 22 841 98 91
Księgarnie internetowe Difin:
www.ksiegarnia.difin.pl, www.ksiegarniasgh.pl
Skład i łamanie: DTP Service
Warszawa, tel. (22) 663 47 67
Wydrukowano w Polsce
Spis treści
Wykaz ważniejszych skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej . . 15
1.1. Historia przebiegu integracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2. Instytucje europejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.3. Struktura budżetu i zasady finansowania zadań w Unii Europejskiej . . 22
1.4. Instrumenty polityki strukturalnej Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . 26
1.5. Przejawy integracji europejskiej w obszarze turystyki . . . . . . . . . . . . . . 30
Rozdział 2. Europejska polityka turystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.1. Istota i zakres polityki turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2. Podmioty polityki turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.2.1. Instytucje Unii Europejskiej i ich rola w turystyce . . . . . . . . . . . 44
2.2.2. Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.3. Instrumenty polityki turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
2.3.1. Unia Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
2.3.2. Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
2.4. Strategie rozwoju turystyki jako przejaw polityki turystycznej . . . . . . . 76
Rozdział 3. Regionalna i lokalna gospodarka turystyczna . . . . . . . . 85
3.1. Pojęcie i zakres gospodarki turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.2. Podmioty gospodarki turystycznej na szczeblach regionalnym
i lokalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.3. Efekty współdziałania podmiotów gospodarki turystycznej . . . . . . . . . 99
3.3.1. Zintegrowany produkt turystyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
3.3.2. Konkurencja, współdziałanie i współpraca, koopetycja . . . . . . . . 103
6
Rozdział 4. Środki Unii Europejskiej w regionalnej gospodarce
turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
4.1. Miejsce turystyki w przedakcesyjnych programach unijnych . . . . . . . . 106
4.2. Finansowanie przedsięwzięć turystycznych z funduszy unijnych
w latach 2007–2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4.3. Turystyka w unijnych programach regionalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Rozdział 5. Ocena stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego
oraz poziomu atrakcyjności turystycznej regionów . . . . 127
5.1. Informacje społeczno-gospodarcze dotyczące analizowanych
regionów administracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
5.2. Ocena poziomu atrakcyjności turystycznej regionów . . . . . . . . . . . . . . 139
5.2.1. Taksonomiczna miara rozwoju (TMR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
5.2.2. Taksonomiczna miara oceny atrakcyjności turystycznej
regionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
5.2.2.1. Województwo zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . 144
5.2.2.2. Województwo lubuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Rozdział 6. Funkcjonowanie podmiotów regionalnej gospodarki
turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
6.1. Aktywność samorządu terytorialnego w zakresie turystyki . . . . . . . . . 154
6.1.1. Województwo zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
6.1.2. Województwo lubuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
6.2. Działalność przedsiębiorstw turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
6.2.1. Województwo zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
6.2.2. Województwo lubuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
6.3. Działalność organizacji turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
6.3.1. Województwo zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
6.3.2. Województwo lubuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Rozdział 7. Analiza stanu aplikowania i wykorzystania środków
europejskich w regionalnej gospodarce turystycznej . . . 216
7.1. Wyniki badań w gminach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
7.1.1. Czynniki determinujące poziom realizowanych projektów
turystycznych ze środków UE na podstawie badań wtórnych . . . 216
7.1.1.1. Województwo zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . 216
7.1.1.2. Województwo lubuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
7.1.2. Metodyka badań pierwotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
7.1.3. Ogólne informacje na temat aktywności badanych gmin
w zakresie aplikacji o fundusze UE dla gospodarki turystycznej . . 227
Spis treści 7
7.1.4. Proces aplikacji o fundusze unijne i ich wpływ na rozwój
7.1.5. Ocena projektów dofinansowanych ze środków UE na rozwój
społeczno-gospodarczy w badanych gminach . . . . . . . . . . . . . . 229
gospodarki turystycznej realizowanych przez badane gminy . . . 235
7.2. Wyniki badań na poziomie powiatowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
7.2.1. Województwo zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
7.2.2. Województwo lubuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
7.3. Wykorzystanie środków Unii Europejskiej przez przedsiębiorstwa
turystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
7.4. Wyniki badań wtórnych w organizacjach turystycznych . . . . . . . . . . . . 252
7.4.1. Województwo zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
7.4.2. Województwo lubuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Rozdział 8. Efekty i kierunki wykorzystania funduszy europejskich
w regionalnej gospodarce turystycznej . . . . . . . . . . . . . . 263
8.1. Podniesienie poziomu atrakcyjności turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
8.2. Efekty na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
8.3. Analiza SWOT stanu wykorzystania środków Unii Europejskiej
w gospodarce turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
8.4. Wskazania pod adresem strategii rozwoju turystyki . . . . . . . . . . . . . . . 279
8.5. Modelowe rozwiązania finansowania gospodarki turystycznej
ze środków UE w aspekcie perspektywy finansowej
na lata 2014–2020 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów
Ekologicznej
Dz. U. . . . . . . . . . . . . . . . . Dziennik Ustaw
Dz. Urz. . . . . . . . . . . . . . . Dziennik Urzędowy
EBC . . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Bank Centralny
EFRR . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego
EFS . . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Fundusz Społeczny
EKES . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Komitet Ekonomiczny i Społeczny
EUWT . . . . . . . . . . . . . . . Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej
EWEA . . . . . . . . . . . . . . . Europejska Wspólnota Energii Atomowej
EWG . . . . . . . . . . . . . . . . Europejska Wspólnota Gospodarcza
EWWiS . . . . . . . . . . . . . . Europejska Wspólnota Węgla i Stali
FEE . . . . . . . . . . . . . . . . . Foundation for Environmental Education, Fundacja Edukacji
IGHP . . . . . . . . . . . . . . . . Izba Gospodarcza Hotelarstwa Polskiego
ISPA . . . . . . . . . . . . . . . . . Instrument for Structural Policies for Pre-Accesion Instrument
Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej
JST . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jednostka Samorządu Terytorialnego
KE . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komisja Europejska
KR . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komitet Regionów
KWG . . . . . . . . . . . . . . . . Kwalifikowana Większość Głosów
LOT . . . . . . . . . . . . . . . . . Lokalna Organizacja Turystyczna
LOTur . . . . . . . . . . . . . . . Lubuska Regionalna Organizacja Turystyczna
MSiT . . . . . . . . . . . . . . . . Ministerstwo Sportu i Turystyki
MŚP . . . . . . . . . . . . . . . . . Małe i Średnie Przedsiębiorstwa
NATO . . . . . . . . . . . . . . . North Atlantic Treaty Organization, Traktat Północnoatlantycki
NSS . . . . . . . . . . . . . . . . . Narodowa Strategia Spójności
NTA . . . . . . . . . . . . . . . . . Narodowa Administracja Turystyczna
NTO . . . . . . . . . . . . . . . . Narodowa Organizacja Turystyczna
OECD . . . . . . . . . . . . . . . Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Organisation
ONZ . . . . . . . . . . . . . . . . Organizacja Narodów Zjednoczonych
PFCC . . . . . . . . . . . . . . . . Polska Federacja Campingu i Caravaningu
PIH . . . . . . . . . . . . . . . . . Polska Izba Handlu
PIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polska Izba Turystyki
PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . Produkt Krajowy Brutto
PKD . . . . . . . . . . . . . . . . . Polska Klasyfikacja Działalności
for Economic Co-operation and Development
10
POIT . . . . . . . . . . . . . . . . Polski Ośrodek Informacji Turystycznej
POT . . . . . . . . . . . . . . . . . Polska Organizacja Turystyczna
PROW . . . . . . . . . . . . . . . Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich
PSIT . . . . . . . . . . . . . . . . . Polski System Informacji Turystycznej
PST . . . . . . . . . . . . . . . . . Polskie Stowarzyszenie Turystyki
PTSM . . . . . . . . . . . . . . . Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych
PTTK . . . . . . . . . . . . . . . . Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
PZM . . . . . . . . . . . . . . . . . Polski Związek Motorowy
REGON . . . . . . . . . . . . . . Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej
ROT . . . . . . . . . . . . . . . . . Regionalna Organizacja Turystyczna
RPO . . . . . . . . . . . . . . . . . Regionalny Program Operacyjny
RPO LB . . . . . . . . . . . . . . Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubuskiego
RPO ZP . . . . . . . . . . . . . . Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodnio-
SRK . . . . . . . . . . . . . . . . . Strategia Rozwoju Kraju
SWOT . . . . . . . . . . . . . . . jedna z najpopularniejszych heurystycznych technik anali-
tycznych, służąca do porządkowania informacji (Strengths,
Weaknesses, Opportunities, Threats)
(akronim od Rejestr Gospodarki Narodowej)
pomorskiego
TIK . . . . . . . . . . . . . . . . . Technologie Informacyjno – Komunikacyjne
TMR . . . . . . . . . . . . . . . . taksonomiczny miernik rozwoju
TWE . . . . . . . . . . . . . . . . Traktat Rzymski
UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unia Europejska
UN WTO . . . . . . . . . . . . United Nations World Tourism Organization Światowa Or-
ganizacja Turystyki
UNESCO . . . . . . . . . . . . . United Nations Educational, Scientific and Cultural Organiza-
tion, Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty
VAT . . . . . . . . . . . . . . . . . Value Added Tax, Podatek od Towarów i Usług
WE . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wspólnota Europejska
WOT . . . . . . . . . . . . . . . . Wirtualne Obserwatorium Turystyki
ZROT . . . . . . . . . . . . . . . Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna
Wykaz ważniejszych skrótów Wprowadzenie
Akcesja Polski do Unii Europejskiej stanowi o możliwości rozwoju poszczegól-
nych, strategicznych dla polskiej gospodarki branż. Polska gospodarka turystyczna
jest dynamicznie rozwijającym się elementem struktury gospodarki narodowej.
W skład elementów gospodarki turystycznej wchodzą: branża turystyczna (przed-
siębiorstwa turystyczne), jednostki samorządu terytorialnego (wszystkich szczebli),
organizacje i stowarzyszenia branżowe w turystyce (w tym podmioty samorządu
gospodarczego), jak i regionalne i lokalne organizacje turystyczne. Oddziaływa-
nie na strukturę regionalnej i lokalnej gospodarki turystycznej, a zwłaszcza na
cele w zakresie rozwoju infrastruktury turystycznej, posiadają zarówno podmioty
komercyjne (przedsiębiorcy), jak i jednostki samorządu terytorialnego (głównie
gminnego i wojewódzkiego). Podejmowane działania przez poszczególne podmioty,
a także tworzenie płaszczyzn współpracy umożliwia rozwój regionalnego i lokal-
nego produktu turystycznego. Tym samym bezpośrednie oddziaływanie na poziom
atrakcyjności turystycznej wpływa na wielkość ruchu turystycznego i kształtowanie
przychodów z turystyki przyjazdowej, a także na rynek pracy i poziom jakości życia
mieszkańców obszarów turystycznych.
Zarówno w okresie przedakcesyjnym, jak i w latach 2004–2006 oraz okresie
planowania UE na lata 2007–2013, gospodarka turystyczna posiadała znaczące,
aczkolwiek niewystarczająco wyeksponowane miejsce w dostępie do środków.
Głównym beneficjentem środków unijnych w obszarze turystyki na poziomie
regionów są jednostki samorządu terytorialnego i organizacje turystyczne. Tylko
w ograniczonym zakresie środki unijne trafiają do przedsiębiorców turystycznych
i ponadto głównie w ramach działań niezwiązanych bezpośrednio z turystyką,
są to środki dedykowane dla przedsiębiorców, zwłaszcza na cele o charakterze
innowacyjnym.
Na istotne miejsce gospodarki turystycznej w strukturze gospodarki narodowej
wskazują dokumenty strategiczne sformułowane na poziomie rządowym, w tym
m.in. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015, Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku.
Miejsce turystyki w gospodarce regionalnej i lokalnej umocowane jest w strategiach
województw oraz gmin, a w wielu jednostkach samorządu terytorialnego także
poprzez odrębne strategie turystyki. Do tych strategii dostosowana jest struktura
finansowania w Regionalnych Programach Operacyjnych, z wydzieleniem środków
12
na turystykę, z reguły w połączeniu i z innymi celami gospodarczymi (np. kulturą
i rewitalizacją).
Przedmiotem badań niniejszego opracowania są środki Unii Europejskiej
skierowane do gospodarki turystycznej. Badania empiryczne obejmują obszary
województw zachodniopomorskiego i lubuskiego. Są to województwa sąsiadujące
i korzystnie położone dla celów badawczych, ale posiadające zróżnicowany potencjał
turystyczny. Analizowane regiony administracyjne posiadają także zróżnicowane
priorytety rozwoju gospodarki turystycznej.
Struktura celów podjętych badań obejmuje:
• ocenę zaangażowania podmiotów gospodarki turystycznej (zarówno podmiotów
gospodarczych, jak i jednostek samorządu terytorialnego i organizacji turystycz-
nych) w zakresie ubiegania się i wykorzystywania środków Unii Europejskiej na
rozwój turystyki w perspektywach finansowych 2004–2006 i przede wszystkim
2007–2013 na przykładzie województw zachodniopomorskiego i lubuskiego,
• badanie wpływu prowadzonych przedsięwzięć unijnych na rozwój regionalnej
i lokalnej gospodarki turystycznej oraz oddziaływanie na poziom atrakcyjności
turystycznej,
• wskazanie na ramowe kierunki finansowania gospodarki turystycznej w kolej-
nym okresie planowania unijnego (2014–2020).
Podstawowym problemem badawczym (hipotezą) stojącym u podstaw pod-
jętych badań jest udowodnienie, że finansowanie unijne w zakresie regionalnej
i lokalnej gospodarki turystycznej ma wpływ na poziom atrakcyjności turystycznej
(tj. utrzymania i udostępniania walorów turystycznych, inwestycji w infrastrukturę
turystyczną, wzrost poziomu dostępności komunikacyjnej oraz poprawy stanu śro-
dowiska naturalnego) oraz zapewniają rozwój (ilościowy i jakościowy) regionalnej
i lokalnej gospodarki turystycznej. W części badawczej pracy uszczegółowiono
zakres problemów badawczych.
W trakcie badań zidentyfikowano także bariery związane z ubieganiem, wy-
korzystaniem i rozliczaniem się ze środków (jak wkład własny, prefinansowanie
środków, partnerstwo, kadra, umiejętność przygotowania i prowadzenia projektu
itp.) i inne formalne aspekty dotyczące ogólnie systemu wykorzystania środków
unijnych w Polsce, a odnoszące się do gospodarki turystycznej.
Do realizacji celów badawczych wykorzystano następujące źródła zbierania
informacji:
a) wtórne:
rozpoznanie problematyki teoretycznej, studiowanie literatury krajowej i zagra-
nicznej z zakresu: integracji europejskiej, polityki regionalnej, ekonomiki turysty-
ki (polityki turystycznej, gospodarki turystycznej), środków Unii Europejskiej,
szczegółowe rozpoznanie zakresu finansowania gospodarki turystycznej ze
środków Unii Europejskiej,
•
•
Wprowadzenie 13
•
•
•
b) pierwotne:
analiza realizowanych projektów z zakresu turystyki z programów UE
w poszczególnych podmiotach gospodarki turystycznej (za lata 2004–2006
i 2007–2013).
badania pełne dotyczące realizowanych projektów z wykorzystaniem środ-
ków UE na rzecz rozwoju gospodarki turystycznej, a następnie na podsta-
wie przyjętych kryteriów wytypowanie gmin, w których będą prowadzone
badania pogłębione,
pogłębione badania ankietowe wybranych gmin, wybranych przedsiębiorców
w tych gminach, w zakresie ubiegania się i wykorzystania środków UE na
rozwój gospodarki turystycznej oraz prowadzenia konkretnych projektów
turystycznych.
Metodami badawczymi zastosowanymi w pracy są: krytyczna analiza literatury
przedmiotu, metody operacji logicznych, metody analizy porównawczej, metody
matematyczno-statystyczne (w tym analiza taksonomiczna, na podstawie taksono-
micznego miernika rozwoju; analiza korelacji).
Praca składa się z ośmiu rozdziałów dotyczących kolejno zagadnień:
funkcjonowania Unii Europejskiej,
•
• podstaw europejskiej polityki turystycznej,
funkcjonowania regionalnej i lokalnej gospodarki turystycznej,
•
•
struktury funduszy Unii Europejskiej oddziałujących na rozwój gospodarki tu-
rystycznej,
• oceny rozwoju gospodarki turystycznej w analizowanych regionach, w tym ana-
lizy poziomu atrakcyjności turystycznej tych regionów,
funkcjonowania podmiotów gospodarki turystycznej w regionach,
•
• analizy aplikowania i wykorzystania funduszy europejskich w gospodarce tury-
stycznej regionów,
• wskazania na efekty i kierunki wykorzystania funduszy europejskich w gospo-
darce turystycznej w kolejnej perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata
2014–2020.
Podjęta tematyka nie była dotąd przedmiotem obszernych opracowań nauko-
wych. W polskiej literaturze istnieją wyłącznie opracowania cząstkowe, publikowane
przy okazji konferencji naukowych dotyczących gospodarki turystycznej. Część
publikowanych wyników badań nie ma charakteru naukowego, jest tylko ogólną
prezentacją aktywności gmin w zakresie aplikowania o środki unijne na określone
cele. W opracowaniach nie określa się zatem zakresu siły współzależności pomiędzy
stanem realizacji projektów finansowanych z funduszy europejskich a rzeczywistym
rozwojem gospodarki turystycznej, a zwłaszcza poziomem atrakcyjności turystycz-
nej. Problem wykorzystania środków UE w gospodarce turystycznej, poprzez ba-
dania teoretyczne, jak i empiryczne, przyjął zatem formułę badań kompleksowych.
Wprowadzenie 14
Podjęty zakres badań można zatem określić jako nowatorski, zwłaszcza biorąc pod
uwagę zakres i kompleksowość podjęcia problemu.
Przedstawione wyniki badań są istotnym wkładem do badań ekonomicznych,
z zakresu polityki regionalnej, gospodarki turystycznej i polityki turystycznej. Pro-
wadzenie badań na obszarach dwóch województw pozwala, poprzez metody po-
równawcze, zobiektywizować ostateczne wyniki i umożliwić prowadzenie badań
w innych regionach (nie tylko w kraju). Wyniki badań powinny być przydatne
w prowadzeniu polityki turystycznej na wszystkich szczeblach (centralnym, regio-
nalnym i lokalnym).
Autorzy opracowania dziękują wszystkim przedstawicielom podmiotów gospo-
darki turystycznej na obszarach województw zachodniopomorskiego i lubuskiego za
udział w badaniach pierwotnych. Szczególne podziękowania kierujemy do przed-
stawicieli samorządów gmin, uczestniczących w badaniach bezpośrednich zarówno
podczas pilotażu, jak i badań podstawowych oraz przedsiębiorców turystycznych,
którzy udzielili odpowiedzi za pośrednictwem platformy internetowej. Zaangażo-
wanie przedstawicieli gospodarki turystycznej miało także miejsce podczas dwóch
konferencji naukowych, w maju 2012 i maju 2013 roku, których organizacja przy-
czyniła się do prezentacji wyników wykorzystania funduszy europejskich w gminach,
organizacjach turystycznych i przedsiębiorstwach turystycznych, a także wymiany
poglądów środowisk naukowych i praktyki gospodarczej. Autorzy wyrażają nadzieję,
że przeprowadzone badania przyczynią się do bezpośredniego przeniesienia ich
wyników do praktyki funkcjonowania podmiotów gospodarki turystycznej, w od-
niesieniu do podejmowania kolejnych inicjatyw w zakresie prowadzenia projektów
turystycznych finansowanych ze środków UE.
Wydanie publikacji zostało dofinansowane ze środków Narodowego Centrum
Nauki w ramach projektu pt. Stan i kierunki wykorzystania środków Unii Europejskiej
w rozwoju regionalnej i lokalnej gospodarki turystycznej (na przykładzie województw
zachodniopomorskiego i lubuskiego), N114 333740.
Aleksander Panasiuk
(redaktor naukowy)
Wprowadzenie Rozdział 1.
Geneza, stuktura i funkcjonowanie
Unii Europejskiej
1.1. Historia przebiegu integracji europejskiej
(Anna Tokarz-Kocik)
Koncepcje pokojowej integracji państw europejskich sięgają ubiegłych stuleci,
jednak to dopiero doświadczenia II wojny światowej postawiły przed społecznoś-
ciami kontynentu wyzwanie budowy nowej Europy, gwarantującej pokój, bezpie-
czeństwo, solidarność i dobrobyt ekonomiczny. W odpowiedzi na te wyzwania
pojawiły się wizje jednoczenia Europy jako strefy wolności, bezpieczeństwa i eko-
nomicznej stabilności. Wizje te stworzyły fundament integracji europejskiej.
Istotną rolę w procesie integracji odegrała tzw. deklaracja Schumana, ogłoszona
na konferencji prasowej w Paryżu 9 maja 1950 roku przez Roberta Schumana,
ministra spraw zagranicznych Francji. W deklaracji tej znalazły się trzy ważne
kwestie1:
idea tworzenia wspólnoty europejskiej na podstawie połączenia interesów
•
państw członkowskich, ich obywateli i społeczności, zwłaszcza w sferze eko-
nomicznej,
• propozycja stopniowego jednoczenia Europy na bazie jej kolejnych praktycz-
nych osiągnięć i kształtowania się realnej solidarności między krajami,
• apel o przełamanie tradycyjnej wrogości między Francją i Niemcami oraz wyko-
rzystanie francusko-niemieckiej współpracy jako zaproszenia kolejnych krajów
europejskich do budowy wspólnoty europejskiej.
Urzeczywistnieniem deklaracji Roberta Schumana było podpisanie 18 kwietnia
1951 roku traktatu paryskiego, który dał podwaliny nowej organizacji – Europej-
skiej Wspólnocie Węgla i Stali (EWWiS). Członkami założycielami były: Belgia,
Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy. EWWiS została wyposażona
1 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska – od jednolitego
rynku do unii walutowej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 25–26.
16
w cztery organy: Wysoką Władzę, Radę, Zgromadzenie Parlamentarne i Trybu-
nał. EWWiS była ograniczona rzeczowo do przemysłu surowcowego węgla i sta-
li; przewidywała wspólny rynek jedynie dla obrotu towarowego poprzez redukcję
międzypaństwowych barier gospodarczych2. Ze względu na to, że EWWiS zaspo-
kajała potrzeby gospodarcze rządów europejskich tylko w ograniczonym zakresie,
postanowiono zacieśnić współpracę gospodarczą i objąć nią dodatkowo energetykę
(zwłaszcza atomową), surowce, transport i rolnictwo. Koncepcja ta stworzyła tzw.
plan Beyena, holenderskiego ministra spraw zagranicznych. Plan zakładał inte-
grację horyzontalną, obejmującą całą gospodarkę, nie zaś tylko poszczególne jej
gałęzie. W efekcie, w roku 1955, na konferencji w Mesynie zebrali się ministrowie
spraw zagranicznych sześciu państw tworzących EWWiS i przyjęli tzw. rezolucję
z Mesyny. Zakładała ona:
• merytoryczną rozbudowę wspólnych instytucji europejskich,
•
stopniową fuzję gospodarek narodowych,
•
tworzenie wspólnego rynku,
• harmonizację polityki socjalnej.
Po konferencji mesyńskiej powstała specjalna komisja do opracowania koncep-
cji wspólnoty gospodarczej i współpracy w dziedzinie energii atomowej. W wyniku
jej prac, w roku 1956, powstał tzw. raport Spaaka, stanowiący podstawę trwających
prawie rok rokowań, które doprowadziły do przyjęcia w dniu 25 marca 1957 roku
dwóch traktatów rzymskich. Pierwszy ustanawiał Europejską Wspólnotę Gospo-
darczą (EWG), a drugi Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom).
Traktaty weszły w życie 1 stycznia 1958 roku.
Celem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) była przemiana go-
spodarek narodowych państw członkowskich w sposób etapowy w jeden rynek
wewnętrzny z unią gospodarczą i walutową. Europejska Wspólnota Energii Ato-
mowej (EWEA) stanowiła ponadnarodową organizację dla pokojowego wykorzy-
stania energii atomowej. Celem EWEA było wspieranie, koordynacja i kontrola
badań nuklearnych i przemysłu energetycznego w państwach członkowskich3.
Od 1958 roku Wspólnoty Europejskie miały wspólne niektóre organy
(tj. Zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości). Pełne połączenie
instytucjonalne nastąpiło w 1967 roku, gdy wszedł w życie traktat o fuzji.
W 1985 roku w Schengen uzgodniono utworzenie systemu wspólnej kontroli
granic i zniesienie wizowych granic wewnętrznych w obrębie Hiszpanii, Francji,
Włoch, krajów Beneluksu, Portugalii i Niemiec. W ramach Wspólnot stopniowo
doszło do utworzenia wspólnego jednolitego rynku poprzez likwidację barier cel-
Warszawa 2003, s. 52.
2 W. Brzeziński, A. Górczyński, Encyklopedia Unii Europejskiej, Wydawnictwo Lingwa,
3 Ibidem.
Fundusze Unii Europejskiej w gospodarce turystycznej Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej
17
nych, wprowadzanie wspólnych norm prawnych i technicznych oraz prowadzenie
wspólnej polityki rolnej. Równolegle dochodziło też do zacieśniania więzi politycz-
nych między krajami Wspólnot.
7 lutego 1992 roku w Maastricht został podpisany traktat, na mocy którego
1 listopada 1993 roku powstała Unia Europejska4. W traktacie z Maastricht znacz-
nie rozszerzono zakres wspólnej polityki gospodarczej i opracowano harmonogram
wprowadzenia Unii Gospodarczo-Walutowej (jej efektem było wprowadzanie
wspólnej waluty euro od 1999 roku), formalnie wzmocniono politykę zagraniczną.
Postanowienia traktatowe objęły także politykę bezpieczeństwa (militarnego) oraz
współpracę w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i współpracę administracyjną
państw członkowskich.
W traktacie z Maastricht powołano do życia Unię Europejską (UE), która jest
„parasolem” nad Wspólnotami Europejskimi i obejmuje trzy filary5:
I filar stanowią dziedziny uregulowane traktatami, które ustanowiły Euratom
•
i Wspólnotę Europejską, tj.: unia celna i jednolity rynek, polityka handlowa,
polityka rolna i rybołówstwa, polityka transportowa, reguły konkurencji, unia
gospodarcza i walutowa, polityka społeczna, spójność społeczno-ekonomiczna,
ochrona środowiska, polityka badawczo-rozwojowa, konkurencyjność przemy-
słu, sieci transeuropejskie, ochrona konsumenta i zdrowia, edukacja i kultura,
obywatelstwo Unii, polityka imigracyjna, wizowa i azylowa, współpraca sądow-
nicza w sprawach cywilnych;
II filar to wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, w tym m.in. wspie-
ranie demokracji i ochrona praw człowieka, misje pokojowe, pomoc państwom
trzecim, finansowanie bezpieczeństwa państw UE, rozbrojenie i utrzymanie
pokoju, współpraca militarna w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO;
III filar to współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych, w tym walka
z przestępczością zorganizowaną, zwalczanie rasizmu i ksenofobii, współpraca
w ramach Europolu.
Liczba członków Wspólnoty Europejskiej zwiększyła się sukcesywnie z po-
czątkowo sześciu państw aż do dwudziestu ośmiu. W 1973 roku do Wspólnoty
Europejskiej przyłączyły się: Wielka Brytania, Dania i Irlandia, co zostało nazwane
pierwszą falą przyjęć. Druga fala nastąpiła w latach 80., kiedy do EWG przystą-
piła Grecja (w 1981) oraz Hiszpania i Portugalia (w 1986). Trzecia fala przyjęć
(już do Unii Europejskiej) nastąpiła w 1995 roku, kiedy przyjęto Austrię, Szwecję
i Finlandię. 16 kwietnia 2003 roku przedstawiciele rządów 15 państw członkow-
skich i 10 kandydujących podpisali w Atenach traktat akcesyjny rozszerzający Unię.
•
•
4 http://europa.eu/index_pl.htm (dostęp: 07.12.2012).
5 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 39.
18
1 maja 2004 roku do Unii Europejskiej wstąpiło 10 krajów: Estonia, Łotwa, Litwa,
Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Malta oraz Cypr. 25 kwietnia 2005 roku
Bułgaria i Rumunia podpisały traktat akcesyjny w Luksemburgu otwierający tym
krajom drogę do wejścia do Unii Europejskiej, co nastąpiło 1 stycznia 2007 roku.
Dwudziestym ósmym członkiem UE, od 1 lipca 2013 roku jest Chorwacja.
Współcześnie Unia Europejska jest najważniejszą wspólnotą międzynarodo-
wą zajmującą się większością aspektów życia w Europie, składa się z 28 państw
członkowskich, które zamieszkuje ponad 500 mln mieszkańców, co stanowi 7,5
ludności świata6. Jest więc trzecią po Chinach i Indiach populacją światową. Zgod-
nie z Traktatem o Unii Europejskiej (art. 8), każda osoba posiadająca obywatelstwo
jednego z państw członkowskich jest jednocześnie jej obywatelem.
1.2. Instytucje europejskie (Marta Sidorkiewicz)
System instytucjonalny Unii Europejskiej ma charakter hybrydowy, gdyż
Wspólnoty spełniają funkcje państwa, ale w odróżnieniu od systemu państw za-
chodnich ich organizacja instytucjonalna nie opiera się na klasycznym trójpodziale
władzy, zgodnie z którym władza wykonawcza należy do rządu, legislacyjna do
parlamentu, a sądownicza do niezależnych sądów. W zjednoczonej Europie władza
legislacyjna należy do Rady Unii Europejskiej z istotnym udziałem Komisji Eu-
ropejskiej i Parlamentu Europejskiego, zaś uprawnienia wykonawcze ma Komisja,
ale pod dużą kontrolą Rady UE7.
W procesie stanowienia prawa Unii Europejskiej uczestniczą więc trzy głów-
ne instytucje, czyli Parlament Europejski, który reprezentuje obywateli UE i jest
przez nich bezpośrednio wybierany; Rada Unii Europejskiej, która reprezentuje
rządy państw członkowskich (pracom Rady przewodniczą kolejno poszczególne
kraje UE w ramach tzw. prezydencji) oraz Komisja Europejska, która reprezentuje
interesy całej Unii. Do głównych instytucji Unii Europejskiej zalicza się również
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Trybunał Obrachunkowy Unii
Europejskiej.
Parlament Europejski stanowi reprezentację polityczną narodów państw człon-
kowskich, liczącą 732 parlamentarzystów, w tym 54 z Polski, wybieranych w wy-
borach powszechnych. Podział mandatów odzwierciedla proporcje demograficzne,
a grupy parlamentarne tworzą partie polityczne na szczeblu europejskim. Parla-
ment jest jednoizbowy i wybierany na pięcioletnią kadencję. Parlament uczestniczy
2009, s. 43.
6 J. Walasek, Turystyka w Unii Europejskiej, Wyższa Szkoła Społeczno-Przyrodnicza, Lublin
7 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman..., op. cit., s. 44.
Fundusze Unii Europejskiej w gospodarce turystycznej Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej
19
w procesie stanowienia prawa poprzez wydawanie opinii, procedurę współdecy-
dowania i procedurę współpracy z Radą Unii Europejskiej. Posiada kompetencje
budżetowe i kontrolne – zatwierdza budżet UE i mianowanie członków Komisji,
uchwala wotum nieufności wobec członków Komisji8. Parlament Europejski funk-
cjonuje w trybie sesyjnym w trzech różnych miejscach. W Strasburgu spotyka się
na comiesięcznych sesjach plenarnych, w Brukseli odbywają się sesje nadzwyczajne
i mają swoje siedziby komisje parlamentarne, natomiast sekretariat parlamentu
mieści się w Luksemburgu9.
Parlament pełni trzy podstawowe funkcje10:
• debatuje nad aktami prawa europejskiego i uchwala je wraz z Radą,
sprawuje nadzór nad innymi instytucjami UE, w szczególności nad Komisją,
•
aby upewnić się, że działają w sposób demokratyczny,
• debatuje nad budżetem UE i przyjmuje go wraz z Radą.
Parlament ma 20 stałych Komisji liczących od 28 do 86 członków, których za-
daniem jest opiniowanie propozycji legislacyjnych i decyzji w kwestiach należących
do ich kompetencji11.
Rada Unii Europejskiej jest głównym organem ustawodawczym, stanowiącym
prawo europejskie. W jej skład wchodzi jeden przedstawiciel szczebla ministerial-
nego każdego kraju członkowskiego, który reprezentuje interesy swojego państwa.
Rada podejmuje decyzje na podstawie większości zwykłej, większości kwalifiko-
wanej lub jednomyślności12. Jej przewodnictwo zmienia się rotacyjnie co sześć
miesięcy. Przewodniczący pełni funkcje organizacyjne i reprezentuje Unię Euro-
pejską w stosunkach z państwami trzecimi. Rada spotyka się regularnie w Brukseli
(z wyjątkiem kwietnia, czerwca i października, kiedy obraduje w Luksemburgu)
i omawia ponad dwadzieścia różnych grup zagadnień. Jej skład zmienia się w za-
leżności od rodzaju sprawy13.
Do zadań Rady należy14:
• przyjmowanie aktów ustawodawczych (rozporządzeń, dyrektyw itp.), najczęściej
w trybie współdecyzji z Parlamentem Europejskim,
• uczestnictwo w koordynacji polityk państw członkowskich, np. w dziedzinie
gospodarki,
rynku do unii walutowej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 32.
8 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska – od jednolitego
9 J. Walasek, Turystyka w Unii Europejskiej…, op. cit., s. 44–52.
10 http://europa.eu/about-eu/institutions-bodies/european-parliament/index_pl.htm (dostęp
11 J. Walasek, Turystyka w Unii Europejskiej…, op. cit., s. 44–52.
12 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska…, op. cit., s. 32.
13 J. Walasek, Turystyka w Unii Europejskiej…, op. cit., s. 44–52.
14 http://www.consilium.europa.eu/council?lang=pl (dostęp 5.04.2013).
5.04.2013).
20
rozwijanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa na podstawie ogól-
nych wytycznych Rady Europejskiej,
•
• zawieranie w imieniu Unii umów międzynarodowych,
• uchwalanie wraz z Parlamentem Europejskim budżetu Unii.
Komisja Europejska jest natomiast głównym organem władzy wykonawczej,
pełni rolę „strażnika” traktatów odpowiedzialnego za prowadzenie polityk euro-
pejskich i realizację budżetu. Członkowie Komisji są niezależni w wykonywaniu
swych funkcji, nie mogą przyjmować instrukcji od rządów, działają w interesie
całej Wspólnoty. W skład Komisji wchodzi jeden obywatel z każdego państwa
członkowskiego. Przewodniczącego Komisji mianuje Rada UE, a zatwierdza Par-
lament Europejski15. Komisja Europejska zatrudnia 23 tysiące osób i jest najwięk-
szą z instytucji Unii Europejskiej. Jej siedziba mieści się w Brukseli, a językami
urzędowymi są: angielski, francuski i niemiecki. Co roku podejmuje kilka tysięcy
różnego rodzaju uchwał. Jest swego rodzaju motorem napędowym polityki całej
Unii Europejskiej. Rola i odpowiedzialność Komisji Europejskiej lokuje ją w sa-
mym centrum procesu decyzyjnego Unii Europejskiej16.
Zadaniem Komisji jest reprezentowanie i ochrona interesów całej Unii. Komi-
sja nadzoruje i wdraża politykę UE w poszczególnych obszarach poprzez17:
• przedstawianie wniosków dotyczących nowych aktów prawnych Parlamentowi
• zarządzanie budżetem UE i rozdzielanie środków finansowych,
• egzekwowanie prawa UE (wraz z Trybunałem Sprawiedliwości),
•
i Radzie,
reprezentowanie UE na arenie międzynarodowej, na przykład poprzez nego-
cjowanie umów między UE a innymi krajami.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej czuwa nad poszanowaniem prawa
europejskiego i sprawuje orzecznictwo, tworzy wykładnię traktatów i innych aktów
prawa wspólnotowego, zapewnia rozwój prawa, kontroluje zgodność postępowa-
nia państw członkowskich z zasadami prawa wspólnotowego. W skład Trybunału
wchodzi jeden sędzia z każdego państwa członkowskiego18. Trybunał jest organem
orzekającym, dokonującym interpretacji prawa. Jego funkcje sprowadzają się do
trzech podstawowych obszarów19:
• kontroli stosowania prawa wspólnotowego (pierwotnego i wtórnego),
• dokonywania wykładni prawa wspólnotowego,
rozwoju prawa wspólnotowego – wprowadzania zmian i uzupełnień.
•
15 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska…, op. cit., s. 32.
16 J. Walasek, Turystyka w Unii Europejskiej…, op. cit., s. 44–52.
17 http://europa.eu/about-eu/institutions-bodies/european-commission/index_pl.htm,
18 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska…, op. cit., s. 33.
19 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman..., op. cit., s. 59.
(dostęp 5.04.2013).
Fundusze Unii Europejskiej w gospodarce turystycznej Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej
21
Trybunał Obrachunkowy Unii Europejskiej natomiast, znany również pod na-
zwą Trybunału Rewidentów Księgowych, sprawuje kontrolę rachunków publicz-
nych (dochodów i wydatków) i rozsądnego zarządzania finansami UE. Określany
bywa mianem „finansowego sumienia Unii”. W jego skład wchodzi jeden obywatel
z każdego państwa członkowskiego. Członkowie trybunału są niezależni w wyko-
nywaniu swoich obowiązków20. Organ ten prowadzi audyt księgowy i racjonalność
gospodarowania środkami każdej instytucji. Przygotowuje roczne sprawozdanie,
które jest publikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej oraz raporty
specjalne i stanowiska21.
Do pozostałych instytucji europejskich należą:
• Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny,
• Komitet Regionów,
• Europejski Bank Centralny,
• Europejski Bank Inwestycyjny,
• Europejski Fundusz Inwestycyjny,
• Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich,
• Europejski inspektor ochrony danych.
W tabeli 1.1. przedstawiono zakres działalności wymienionych instytucji.
Tabela 1.1. Zakres działalności pozostałych instytucji europejskich
Nazwa instytucji
1
Europejski Komitet Ekono-
miczno-Społeczny
Komitet Regionów
Europejski Bank Centralny
Europejski Bank Inwestycyjny
Zakres działalności
2
Pełni rolę forum dyskusyjnego w sprawach dotyczących
jednolitego rynku dla przedstawicieli europejskich praco-
dawców, pracowników i innych grup interesu.
Reprezentuje lokalne i regionalne samorządy w Unii Eu-
ropejskiej. Zadaniem KR jest wyrażanie opinii na temat
aktów prawnych UE z perspektywy lokalnej i regionalnej.
Zarządza euro – wspólną walutą UE – i zapewnia ochro-
nę stabilności cen w Unii. EBC odpowiada również za
kształtowanie i wdrażanie polityki gospodarczej i pienięż-
nej UE.
Wspiera projekty w państwach UE oraz inwestuje
w przyszłych państwach członkowskich i w krajach
partnerskich.
20 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska…, op. cit., s. 33.
21 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman..., op. cit., s. 60.
22
1
Europejski Fundusz Inwesty-
cyjny
Europejski Rzecznik Praw
Obywatelskich
Europejski inspektor ochrony
danych
2
Dostarcza kapitał podwyższonego ryzyka małym
i średnim przedsiębiorstwom (MŚP), szczególnie tym
rozpoczynającym działalność i zajmującym się nowymi
technologiami. Wystawia gwarancje kredytowe instytu-
cjom finansowym (takim jak banki) na pożyczki udzielane
MŚP.
Przyjmuje skargi obywateli dotyczące niewłaściwego
funkcjonowania lub administrowania przez instytucje
i organy UE (z wyłączeniem instytucji sądowniczych).
Dba o to, by wszystkie instytucje i organy UE szanowały
prawo obywateli do prywatności przy przetwarzaniu ich
danych osobowych.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://europa.eu/about-eu/institutions-bodies/
interinstitutional-bodies/index_pl.htm (dostęp 5.04.2013).
System instytucjonalny Unii Europejskiej składa się z wielu organów o zróż-
nicowanym charakterze i kompetencjach. Uprawnienia i obowiązki wszystkich
tych elementów systemu określono w traktatach, stanowiących podstawę wszyst-
kich działań UE. W traktatach przedstawiono również zasady i procedury, któ-
rych muszą przestrzegać instytucje UE. Treść traktatów uzgadniają prezydenci
lub premierzy wszystkich państw UE, a ich ratyfikacji dokonują parlamenty kra-
jowe.
1.3. Struktura budżetu i zasady finansowania zadań
w Unii Europejskiej (Marta Sidorkiewicz)
Środki finansowe Unii Europejskiej gromadzone są przez państwa członkow-
skie i przekazywane do unijnego budżetu. Według prawa środki te stanowią zasoby
własne Unii Europejskiej.
Budżet Unii Europejskiej, stanowiący zestawienie przewidywanych dochodów
i wydatków, jest aktem prawnym pozwalającym każdego roku na finansowanie
wszystkich działań wspólnotowych. Poprzez określone przyznawanie środków wy-
raża on przyjęte priorytety Wspólnoty22. Decyzje dotyczące budżetu podejmują
Rada Unii Europejskiej oraz Parlament Europejski. Rada nadzoruje budżet w za-
kresie tzw. wydatków obowiązkowych, natomiast Parlament w zakresie wydatków
22 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman..., op. cit., s. 73.
Fundusze Unii Europejskiej w gospodarce turystycznej Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej
23
nieobowiązkowych. Za projekt i realizację budżetu bierze odpowiedzialność Ko-
misja Europejska23.
Środki w budżecie Unii Europejskiej pochodzą z trzech podstawowych źró-
deł24:
• z ceł pobieranych od towarów importowanych z państw, które nie są członkami
Unii Europejskiej (tzw. tradycyjne zasoby własne Unii);
• z dochodów z VAT (czyli podatku od wartości dodanej) – jest to określony
od setek, który dane państwo ma zapłacić Unii od środków pochodzących z po-
datku VAT;
• ze środków uzależnionych od dochodu narodowego każdego z państw człon-
kowskich (każde państwo płaci 0,73 swojego Produktu Narodowego Brutto
(PNB) do budżetu Unii); jest to obecnie największe źródło środków finanso-
wych Unii Europejskiej.
Oprócz wymienionych wyżej źródeł zasilania budżetu Unii Europejskiej, trzeba
jeszcze wymienić mniej znaczące, takie jak: podatki od wynagrodzeń pracowników
instytucji Unii Europejskiej, składki wpłacane przez państwa spoza Unii Europej-
skiej do niektórych programów unijnych oraz kary finansowe nakładane na przed-
siębiorstwa za łamanie prawa konkurencji i innych przepisów. Środki te stanowią
w przybliżeniu ok. 1 budżetu Unii Europejskiej. Duża część przychodów do
budżetu Unii Europejskiej uzależniona jest od poziomu gospodarczego państw
członkowskich. Oznacza to, że państwa bogatsze wpłacają do Unii Europejskiej
więcej niż kraje biedniejsze, mimo to nie otrzymują więcej dotacji unijnych. Przy-
kładowo, Polska należy do tych krajów, które wpłacają o wiele mniej, niż otrzymują
od Unii Europejskiej25.
Zebrane środki Unia Europejska przeznacza przede wszystkim na realizację
wspólnej polityki rolnej (w tym rybactwa i rybołówstwa), a także polityki spójno-
ści, które mają pomóc w podniesieniu konkurencyjności Unii Europejskiej oraz
wpłynąć pozytywnie na rozwój m.in. rolnictwa, kultury, infrastruktury, szkolnictwa,
wymiaru bezpieczeństwa. Z budżetu finansowane są również koszty administracyj-
ne utrzymania instytucji Unii Europejskiej oraz pomoc humanitarna i rozwojowa
dla krajów spoza Unii Europejskiej. W okresie programowania 2007–2013 po raz
pierwszy w historii Unii Europejskiej zaistniała taka sytuacja, iż środki na wsparcie
konkurencyjności i spójności przewyższają fundusze na rolnictwo i rozwój obsza-
rów wiejskich26.
23 http://www.euroman.gov.pl/15–17/europedia/perspektywa-finansowa/ (dostęp 6.06.2013).
24 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl (dostęp 20.12.2012).
25 Budżet Unii Europejskiej w pigułce. Publikacja Komisji Europejskiej za: http://ec.europa.
26 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/
eu/budget/library/biblio/publications/glance/budget_glance_pl.pdf (dostęp 6.06.2013).
czymsafundusze.aspx (dostęp 11.04. 2013).
24
Budżet UE nie zawiera wydatków Europejskiego Funduszu Rozwoju27, jak też
środków pożyczkowych Wspólnoty28.
Strukturę budżetu Unii Europejskiej można rozpatrywać w dwóch ujęciach,
mianowicie poziomym i pionowym. Struktura pozioma to struktura według insty-
tucji europejskich. Wyróżnia się w niej sekcje zawierające dochody i wydatki takich
instytucji jak: Parlament Europejski, Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska,
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Trybunał Obrachunkowy Unii Eu-
ropejskiej, Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Komitet Regionów, Eu-
ropejski Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Europejski inspektor ochrony danych.
Struktura pionowa jest klasyfikacją przedmiotową (rodzajową). Dochody i wydat-
ki grupowane są w niej według subsekcji, tytułów, rodzajów, artykułów, punktów,
np. badania i rozwój technologii, wspólna polityka zagraniczna, bezpieczeństwo
energetyczne, nuklearne i ochrona środowiska.
W finansowaniu zadań w Unii Europejskiej, podobnie jak to jest w przypadku
finansowania zadań w budżetach krajowych, obowiązują pewne zasady. W sumie
wyróżnia się osiem zasad gospodarki budżetowej Unii Europejskiej29:
1. Zasada jedności formalnej budżetu (wymaga, aby wszystkie dochody i wydatki
budżetu były ujęte w jednym dokumencie w celu zapewnienia efektywnego
monitorowania procesu zarządzania zgromadzonymi środkami);
2. Zasada jedności materialnej budżetu, inaczej zwana zasadą uniwersalizmu (wy-
maga, aby dochody budżetowe stanowiły jedną pulę przeznaczoną na całość
wydatków budżetowych);
3. Zasada sporządzania budżetu na okres jednego roku (pozwala na kontrolę wy-
konania zadań przez instytucje odpowiedzialne za realizację budżetu);
4. Zasada równowagi budżetowej, wymaga, aby dochody i wydatki budżetu były
zrównoważone; zgodnie z tą zasadą, Wspólnoty nie mają prawa korzystać z po-
życzek w celu finansowania swoich wydatków budżetowych);
5. Zasada szczegółowości budżetu, określana też jako zasada specyfikacji wydat-
ków (oznacza, że wszystkie wydatki budżetu muszą być zapisane tak, aby nie
pojawiły się żadne wątpliwości dotyczące sum i kierunków wydatków);
6. Zasada stosowania euro (zakłada, że wszystkie pozycje ujęte w budżecie są
wyrażane we wspólnej walucie europejskiej);
7. Zasada przejrzystości (została ustanowiona w celu zapewnienia jawności two-
rzenia i wdrażania budżetu; budżet jest publikowany w Dzienniku Urzędowym
Unii Europejskiej dwa miesiące po przyjęciu go przez Parlament);
27 Środki z tego funduszu przeznacza się na udzielanie pomocy krajom Afryki, Karaibów
28 W. Brzeziński, A. Górczyński, Encyklopedia Unii Europejskiej…, op. cit., s. 18.
29 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman..., op. cit.,
i Pacyfiku.
s. 75–76.
Fundusze Unii Europejskiej w gospodarce turystycznej Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej
25
8. Zasada stałego zarządzania finansowego (odnosi się do zasad ekonomii, efek-
tywności i wystarczalności – wymaga precyzowania zadań, które będą monito-
rowane za pomocą mierzalnych wskaźników w celu umożliwienia przejścia od
zarządzania zasobami do zarządzania wynikami).
Przy ustalaniu całościowego planu budżetowego współdziałają razem Komi-
sja Europejska, Rada Unii Europejskiej i Parlament Europejski. Rok budżetowy
zaczyna się 1 stycznia, a kończy 31 grudnia każdego roku. Do 1 lipca każdy organ
przedstawia propozycje budżetowe dla swych wydatków. Komisja zestawia te kosz-
torysy w jeden wstępny projekt budżetu unijnego i przedkłada go do 1 września
Radzie UE, która uchwala go kwalifikowaną większością głosów (KWG) i kieru-
je do 5 października do Parlamentu Europejskiego. Parlament może go zmienić
większością głosów, jednakże w odniesieniu do obligatoryjnych wydatków (czyli
ok. 70 budżetu) może przedłożyć jedynie propozycje. Wyrażenie przez Parlament
zgody oznacza, że budżet zostaje ostatecznie ustalony. W innym przypadku projekt
wraca do Rady UE i musi być ponownie uchwalony. Rada może wtedy przyjąć
podjęte przez Parlament zmiany, odrzucić je lub ponownie zmienić. Jeśli Rada nie
wyrazi zgody, wtedy projekt wędruje ponownie do czytania do Parlamentu, który
może zaakceptować lub znowu skorygować. W obydwu przypadkach Parlament
może uchwalić budżet kwalifikowaną większością głosów. Może go także odrzucić
i zażądać przedłożenia nowego projektu30.
Kluczową rolę przy tworzeniu budżetu Unii Europejskiej, zarówno po stro-
nie dochodów, jak i po stronie wydatków, odgrywa tzw. perspektywa finanso-
wa. Obejmuje ona siedem lat i stanowi ramy, w których powinny się mieścić
corocznie uchwalane budżety. Uchwalanie perspektywy finansowej trwa prawie
dwa lata. Jest ona decyzją polityczną państw członkowskich dotyczącą finanso-
wania Wspólnoty. Wszystkie wydatki w perspektywie finansowej są podzielone
na grupy będące odbiciem aktualnych priorytetów politycznych Wspólnot w da-
nym okresie31. W XXI wieku okresy programowania obejmowały lata 2000–2006
(Polska uczestniczyła w nim od momentu wejścia do Unii Europejskiej, realizując
programy na lata 2004–200632), 2007–2013. Kolejna perspektywa obejmuje lata
2014–2020. W tych latach poszczególne kraje UE, w tym Polska, realizują pro-
gramy operacyjne.
30 W . Brzeziński, A. Górczyński, Encyklopedia Unii Europejskiej…, op. cit., s. 18.
31 Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman..., op. cit., s. 80.
32 http://www.euroman.gov.pl/15–17/europedia/perspektywa-finansowa/ (dostęp 6.06.2013).
26
1.4. Instrumenty polityki strukturalnej Unii Europejskiej
(Anna Tokarz-Kocik)
Prowadzona przez Unię Europejską polityka strukturalna33 promuje solidar-
ność pomiędzy narodami i wspólnotami regionalnymi. Jej głównym celem jest
umacnianie spójności ekonomicznej, społecznej i przestrzennej na terytorium Unii.
Polityka strukturalna Unii Europejskiej realizowana jest w oparciu o określone
zasady, a mianowicie34:
• partnerstwa,
• dodatkowości (zwaną również zasadą współfinansowania lub zasadą uzupełnie-
nia),
subsydiarności,
•
• koncentracji,
• programowania,
• koordynacji.
Zasada partnerstwa polega na tym, że zarówno na etapie programowania, jak
i w realizacji, powinni uczestniczyć wszyscy zainteresowani partnerzy społeczni.
Wymaga to współpracy pomiędzy Komisją Europejską a odpowiednimi władza-
mi publicznymi danego państwa na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym,
a także współpracy z partnerami gospodarczymi i społecznymi.
Zasada dodatkowości (uzupełnienia) oznacza, że fundusze Unii Europejskiej
powinny tylko uzupełniać środki finansowe poszczególnych państw członkowskich,
a nie je zastępować. Działania Unii Europejskiej nie powinny wypierać i zastępo-
wać działań na szczeblu krajowym i regionalnym, lecz je wzbogacać i wzmacniać.
Zasada subsydiarności oznacza, że wszelkie działania powinny być podejmowa-
ne na możliwie najniższym szczeblu, który jest zdolny do ich realizacji w obrębie
regionu lub państwa członkowskiego. Instytucje Unii Europejskiej mogą realizo-
wać określone zadania tylko wtedy, jeżeli nie mogą być one skutecznie wykonane
samodzielnie przez regiony lub kraje członkowskie.
Zasada koncentracji polega na ograniczeniu wsparcia ze środków unijnych
jedynie do tych typów działań, które mają podstawowe znaczenie dla spójności
społeczno-gospodarczej Unii. Chodzi tu na przykład o wsparcie regionów znajdu-
jących się w najtrudniejszej sytuacji. Zasada ta oznacza także, że interwencja fun-
duszy, aby przyniosła efekt, nie powinna być rozproszona, lecz skoncentrowana na
33 Około 90 środków przeznaczonych przez Unię Europejską na politykę strukturalną
jest adresowane regionalnie, dlatego bardzo często pojęcia „polityka strukturalna” i „polityka
rozwoju regionalnego” są używane zamiennie. Zob. D. Mazur, M. Mazur, Europejski Bank Cen-
tralny a rozszerzenie Unii Europejskiej, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2007, s. 143.
34 W. Brzeziński, A. Górczyński, Encyklopedia Unii Europejskiej…, op. cit., s. 64.
Fundusze Unii Europejskiej w gospodarce turystycznej Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej
27
niewielu precyzyjnie określonych celach, wobec tego pomoc finansowa Unii Euro-
pejskiej ukierunkowana jest na niewielką liczbę precyzyjnie określonych projektów.
Zasada programowania oznacza, że instytucje Unii Europejskiej kontrolują
i monitorują wykorzystanie środków i zapewniają, by proces ten był zgodny ze
szczegółowymi wytycznymi Komisji Europejskiej. Zgodnie z tą zasadą wypraco-
wane muszą być formalne procedury uzgodnień między władzami regionalnymi
w celu zdefiniowania i wcielenia regionalnych strategii rozwoju. Celem polityki
regionalnej jest trwałe rozwiązywanie problemów danego regionu, a nie realizacja
pojedynczych krótkotrwałych programów.
Zasada koordynacji reguluje działanie funduszy strukturalnych. Jej celem jest
dążenie do skupiania działań i środków polityki regionalnej na priorytetach, które
mają podstawowe znaczenie dla spójności społeczno-gospodarczej Unii Europej-
skiej. Przejawem tej zasady są działania Komisji zmierzające do przeznaczenia
środków z funduszy strukturalnych na ograniczoną liczbę, wyselekcjonowania re-
gionów dotkniętych najpoważniejszymi problemami na podstawie odpowiednio
dobranych kryteriów.
Instrumentami finansowymi polityki strukturalnej Unii Europejskiej są fundu-
sze strukturalne. Do 2007 roku składały się na nie35:
1. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego36,
2. Europejski Fundusz Społeczny37,
3. Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolniczej38,
4. Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa39.
W okresie programowania 2007–2013 dwa z tych funduszy przestały istnieć.
Europejski Fundusz Gwarancji i Orientacji dla Rolnictwa zastąpiony został przez
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, który stanowi
instrument wdrażania Wspólnej Polityki Rolnej, a Finansowy Instrument Orien-
tacji Rybołówstwa przez Europejski Fundusz Rybacki, będący instrumentem wdra-
żania Wspólnej Polityki Rybołówstwa40.
35 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska..., op. cit., s. 213.
36 Rozporządzenie (WE) Nr 1783/1999 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca
1999 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Dz.Urz. WE Nr L 213
z 13.08.1999 r.
37 Rozporządzenie (WE) Nr 1784/1999 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca
1999 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego, Dz.Urz. WE Nr L 213 z 13.08.1999 r.
38 Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia
rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR)
oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia, Dz.Urz. WE Nr L 160 z 26.06.1999 r.
39 Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1263/99 z dnia 21 czerwca 1999 r. w sprawie Instrumentu
Finansowego Wspierania Rybołówstwa, Dz.Urz. WE Nr L 161 z 26.06.1999 r.
40 J. Walasek, Turystyka w Unii Europejskiej…, op. cit., s. 58.
28
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (utworzony w 1975 roku) jest
administrowany przez Komisję Europejską. Jego zadaniem jest wyrównywanie
dysproporcji regionalnych, uczestniczenie w rozwoju i przekształcaniu regionów
oraz przyczynianie się do rozwoju i tworzenia stałych miejsc pracy. Ze środków
funduszu współfinansowane są następujące przedsięwzięcia:
•
•
inwestycje produkcyjne w zakresie tworzenia i zabezpieczania miejsc pracy,
inwestycje w infrastrukturę przyczyniające się do wzrostu potencjału gospodar-
czego, rozwoju, dostosowania strukturalnego i tworzenia lub utrzymania stałych
miejsc pracy,
inwestycje w środki pomocy technicznej41,
•
• zapewnienie właściwej infrastruktury dla lokalnego rozwoju i polityki zatrud-
nienia,
• badania naukowe i rozwój technologiczny,
rozwój turystyki oraz inwestycji w dziedzinie kultury,
•
•
rozwój społeczeństwa informacyjnego42.
Europejski Fundusz Społeczny (utworzony w 1958 roku) jest instrumentem
wspierającym europejską strategię zatrudnienia. Ze środków tego funduszu finan-
sowane są działania mające na celu43:
rozwijanie i promowanie aktywnej polityki rynku pracy mającej na celu zapo-
•
bieganie bezrobociu, przeciwdziałanie zjawisku długotrwałego bezrobocia, uła-
twianie ponownej integracji długotrwale bezrobotnych z rynkiem pracy, a także
wspieranie integracji zawodowej ludzi młodych oraz osób powracających na
rynek pracy po okresie nieobecności na nim,
• promowanie równości szans dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wyklu-
czeniem społecznym,
• promocję i doskonalenie szkoleń zawodowych i kształcenie ustawiczne,
• promocję wykwalifikowanej, przeszkolonej i zdolnej do adaptacji do zmien-
nych warunków rynku pracy kadry pracowniczej, popieranie innowacyjności
i potencjału adaptacyjnego w zakresie organizacji pracy, rozwijanie przedsię-
biorczości oraz warunków sprzyjających tworzeniu miejsc pracy i podwyż-
szaniu kwalifikacji, rozwój potencjału ludzkiego w sferze badań, nauki i tech-
nologii,
• prowadzenie działań zorientowanych na zwiększenie dostępu i uczestnictwa
kobiet w rynku pracy, włącznie z możliwością rozwijania kariery zawodowej,
41 W. Brzeziński, A. Górczyński, Encyklopedia Unii Europejskiej…, op. cit., s. 57.
42 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/OrganizacjaFunduszyEuropejskich/Strony/
43 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska..., op. cit., s. 216.
czymsafundusze.aspx (dostęp 5.04.2013).
Fundusze Unii Europejskiej w gospodarce turystycznej Rozdział 1. Geneza, stuktura i funkcjonowanie Unii Europejskiej
29
zwiększenie dostępu kobiet do nowych miejsc pracy, pomoc w uruchamianiu
działalności gospodarczej44.
Oprócz funduszy strukturalnych, ważnym instrumentem polityki strukturalnej
Unii Europejskiej jest Fundusz Spójności45. Powstał on w 1994 roku jako tymcza-
sowy instrument pomocy strukturalnej dla najbiedniejszych krajów członkowskich
przygotowujących się do Unii Gospodarczej i Walutowej.
Fundusz ten, mimo zachowania formalnej odrębności, w nowym zreformo-
wanym kształcie w perspektywie finansowej 2007–2013 może być nazywany
quasi-funduszem strukturalnym. Świadczy o tym m.in. fakt, iż Unia Europejska
przedstawiła bardzo zbliżone ramy funkcjonowania wszystkich funduszy w jednym
rozporządzeniu. Na poziomie krajowym wydatki Funduszu Spójności są ustalane
razem z wydatkami funduszy strukturalnych w ramach tych samych wieloletnich
programów operacyjnych, stanowiących system wdrażania jednolitych Narodowych
Strategicznych Ram Odniesienia.
Fundusz Spójności ma przede wszystkim pomóc tym krajom członkowskim,
które mają największe trudności w spełnieniu makroekonomicznych kryteriów
konwergencji przyjętych w traktacie z Maastricht. Obejmuje swoim zasięgiem
kraje członkowskie, w których PKB na jednego mieszkańca jest niższy od 90
średniej unijnej.
Głównymi odbiorcami pomocy w ramach Funduszu Spójności są jednostki
samorządu terytorialnego, tworzone przez nie związki gmin lub inne podmio-
ty publiczne, np. przedsiębiorstwa komunalne będące własnością gminy. Fundusz
Spójności współfinansuje realizację dużych (tj. wartych co najmniej 10 mln euro)
projektów inwestycyjnych dotyczących środowiska naturalnego lub rozwoju in-
frastruktury transportu46. Z Funduszu Spójności mogą być finansowane projekty,
mające na celu:
• poprawę jakości wód powierzchniowych,
• polepszenie jakości i dystrybucji wody przeznaczonej do picia,
•
• poprawę jakości powietrza,
• zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego,
• zapewnienie spójności sieci komunikacyjnej kraju i poszczególnych regionów
•
z innymi krajami Europy,
rozwój bezpiecznej infrastruktury drogowej.
racjonalizację gospodarki odpadami i ochronę powierzchni Ziemi,
44 W . Brzeziński, A. Górczyński, Encyklopedia Unii Europejskiej…, op. cit., s. 57.
45 Rozporządzenie Rady Nr 1164 z dnia 16 maja 1996 r. ustanawiające Fundusz Spójności,
46 K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska..., op. cit., s. 220.
Dz.U. WE Nr OJ L 188 z 1996 r.
30
Fundusze strukturalne i Fundusz Spójności w swojej istocie realizują wszystkie
funkcje, jakie powinny spełniać unijne środki pomocowe. Promowanie rozwoju,
strukturalne dopasowanie regionów
Pobierz darmowy fragment (pdf)
