Darmowy fragment publikacji:
9
WPROWADZENIE
Autor postawił sŚbie za cel śrze(cid:339)ledzenie rŚli,
jak(cid:266) Śdgrywa funkcjŚnalnŚ(cid:339)ć w kŚnstruŚwaniu
i ewolucji idei politycznych. SkŚncentrŚwanŚ si(cid:281)
na dwóch okresach – zdaniem autora – kluczo-
wych dla rŚzwŚju nŚwŚ(cid:367)ytnych idei śŚlitycznych.
Pierwszym — powstanie w Śkresie O(cid:339)wiecenia
w miar(cid:281) jednŚlitegŚ i śŚwszechnegŚ publicznego
obrazu zjawisk politycznych oraz drugim — kiedy po
II wŚjnie (cid:339)wiatŚwej dŚszłŚ dŚ rŚzwŚju teŚrii cha-
Śsu, która śŚdwa(cid:367)yła Ś(cid:339)wieceniŚwe aksjomaty
stanŚwi(cid:266)ce podstawy dotychczasowych idei poli-
tycznych. Te dwa Śkresy s(cid:266) śrzełŚmŚwe, cŚ zo-
stanie śŚni(cid:367)ej śrzedstawione, dla zrozumienia
i śŚznania zachŚdz(cid:266)cy zmian, a tak(cid:367)e zrŚzumienia
ich wewn(cid:281)trznej lŚgiki w Śbr(cid:281)bie idei śŚlitycz-
nych.
Pytanie Ś lŚgik(cid:281) zachŚdz(cid:266)cych zmian jest wła-
(cid:339)ciwie śytaniem Ś funkcjŚnalnŚ(cid:339)ć. Czy drŚga, jak(cid:266)
przebywa ludzkŚ(cid:339)ć i twŚrzŚne śrzez ni(cid:266) sśŚłe-
cze(cid:318)stwa s(cid:266) zdeterminŚwane z góry, czy mŚ(cid:367)e s(cid:266)
Śna efektem Śkre(cid:339)lŚnegŚ ła(cid:318)cucha śrzyczynowo-
skutkowego? A wtedy, czy mamy do czynienia
z ewŚlucj(cid:266) ukierunkŚwan(cid:266)? DŚkŚnanŚ tutaj śróby
uchwycenia przyczyn dwóch śrzełŚmów w my(cid:339)le-
niu człŚwieka w Śdniesieniu dŚ lŚgiki rŚzwŚju
10
kultury, a zwłaszcza jej sśecyficznegŚ twŚru, jakim
jest sśŚłecze(cid:318)stwŚ i śrzestrze(cid:318) idei śŚlitycznych.
Zdaniem autŚra nale(cid:367)y tak(cid:367)e wyra(cid:365)nie zazna-
czyć, (cid:367)e śrzedmiŚtem niniejszej śracy jest zjawi-
sko funkcjonalno(cid:339)ci i jegŚ rŚla w śŚwstawaniu
i ewolucji idei politycznych, a nie naukowa kon-
ceścja funkcjŚnalizmu, która jest wykŚrzystywana
dŚ kŚnstruŚwania niektórych dŚktryn śŚlitycz-
nych (śŚwrócimy dŚ tegŚ w(cid:266)tku w rozdziale: „Sta-
bilna” niestabilnŚ(cid:339)ć systemów śŚlitycznych i jej kŚnsekwen-
cje dla idei sśŚłecznych, s. 136 ).
ich wśływŚwi na śŚwstawanie
Na śublikacj(cid:281) składaj(cid:266) si(cid:281) trzy eseje, które chŚć
s(cid:266) ze sŚb(cid:266) śŚwi(cid:266)zane, tŚ mŚ(cid:367)na czytać Śddzielnie.
Esej pierwszy (IDEA) jest śŚ(cid:339)wi(cid:281)cŚny ograni-
czeniom i uwarunkowaniom ludzkiego poznania,
a tak(cid:367)e
idei.
Zwłaszcza w Śbr(cid:281)bie (cid:367)ycia sśŚłeczno-politycz-
nego. W konsekwencji trzeba zadać śytanie o rol(cid:281)
funkcjŚnalnŚ(cid:339)ci,
jakŚ elementu weryfikuj(cid:266)cegŚ
śŚszczególne idee w śrzestrzeni śraktyki śŚlitycz-
nej. Esej kŚ(cid:318)czy si(cid:281) śrób(cid:266) dŚkładnegŚ zdefinio-
wania funkcjŚnalnŚ(cid:339)ci, a przede wszystkim jej roli
w powstawaniu i ewolucji idei politycznych.
Drugi esej (FUNKCJONALNO(cid:338)Ć) przedstawia
pierwszy „śrzełŚm” — Ś(cid:339)wieceniŚwe zwyci(cid:281)stwŚ
wiary w rŚzwój nauki, zwi(cid:266)zane z rŚzwŚjem no-
wŚ(cid:367)ytnych nauk śrzyrŚdniczych, które zacz(cid:281)ły
formułŚwać śrawa funkcjŚnŚwania (cid:339)wiata Śtacza-
j(cid:266)cegŚ człŚwieka w j(cid:281)zyku matematyki. PrŚces ten
11
rozpocz(cid:281)li KŚśernik i Galileusz, matematyzuj(cid:266)c
astrŚnŚmi(cid:281) (ŚddzielŚn(cid:266) Śd tej chwili Śd astrŚlo-
gii). Pó(cid:365)niej śrzyszła kŚlej na fizyk(cid:281) i inne nauki
empiryczne. Dzi(cid:281)ki zastosowaniu matematyki
wszelkie zjawiska zacz(cid:281)tŚ rŚzśatrywać w katego-
riach ilo(cid:339)ciŚwych, stŚsuj(cid:266)c śŚwszechnie metŚdy
statystyczne.1
W ten sśŚsób narŚdził si(cid:281) redukcjŚnizm —
podstawowe stanowisko naukowe obŚwi(cid:266)zuj(cid:266)ce
dŚ dzisiaj w śrzyrŚdŚznawstwie. U (cid:365)ródeł reduk-
cjŚnizmu le(cid:367)y śrzekŚnanie, (cid:367)e istnienie i wła(cid:339)ci-
wŚ(cid:339)ci Śbiektów złŚ(cid:367)Śnych s(cid:266) redukŚwalne i s(cid:266)
Śdzwierciedleniem wła(cid:339)ciwŚ(cid:339)ci ich cz(cid:281)(cid:339)ci. Na
podstawie takiego rozumowania napotkany obiekt
zŚstaje rŚzłŚ(cid:367)Śny na śŚszczególne cz(cid:281)(cid:339)ci składo-
we. PŚ rŚzśŚznaniu cz(cid:281)(cid:339)ci śŚdstawŚwych Śdbu-
dŚwuje si(cid:281) Śbraz całŚ(cid:339)ci jakŚ śŚchŚdnej elemen-
tów śierwŚtnych. Przez Śstatnie trzysta lat takie
śŚdej(cid:339)cie ŚdnŚsiłŚ sukcesy. (cid:364)ródłem triumfu jest
wła(cid:339)nie funkcjŚnalnŚ(cid:339)ć takiegŚ śŚdej(cid:339)cia, śŚzwo-
liłŚ ŚnŚ bŚwiem w zadŚwalaj(cid:266)cy sśŚsób Śdśo-
wiedzieć na stawiane śytania. Nie mŚ(cid:367)e wi(cid:281)c dzi-
wić szybkie zaadŚśtŚwanie tej metŚdy dŚ nauk
1 M. Tempczyk, Teoria chaosu a filozofia, Warszawa 1998, s. 162.
2 Tam(cid:367)e, s. 198.
3 I. Prigogine, I. Stengers, Z chaŚsu ku śŚrz(cid:266)dkŚwi. NŚwy dialŚg
12
sśŚłecznych, a nawet dŚ śŚszukiwania rŚzwi(cid:266)za-
nia śŚdstawŚwych zagadnie(cid:318) filŚzŚficznych.2
O(cid:339)wiecenie wśrŚwadza nauk(cid:281) w dziedzin(cid:281) na-
uk sśŚłecznych i śŚszukuj(cid:281) naukŚwej kŚnstrukcji
(cid:367)ycia śŚlitycznegŚ.
Sama nauka tak(cid:367)e si(cid:281) jednak zmienia. Do tego
stŚśnia, i(cid:367) w śewnym mŚmencie wydawałŚ si(cid:281), (cid:367)e
wszelkie nierozwi(cid:266)zywalne
trudnŚ(cid:339)ci wynikaj(cid:266)
z niedŚkładnŚ(cid:339)ci śŚmiarów, z niedŚkładnŚ(cid:339)ci,
któr(cid:266) uda si(cid:281) w kŚ(cid:318)cu rŚzwi(cid:266)zać lub zminimali-
zŚwać. DŚminŚwałŚ śrze(cid:339)wiadczenie, (cid:367)e w kŚ(cid:318)cu
uda si(cid:281) stwŚrzyć mŚdele zjawisk tak skŚmśliko-
wanych, jak sśŚłecznŚ(cid:339)ć ludzka. DŚskŚnały śrzy-
kład takiegŚ rŚzumŚwania śrzytacza Ilya PrigŚgi-
ne:
„PanŚwałŚ śrzekŚnanie, (cid:367)e układy całkŚwalne,
czyli układy redukŚwalne dŚ cz(cid:266)stek swŚbŚdnych
s(cid:266) śrŚtŚtyśem układów dynamicznych. PŚkŚlenia
fizyków i matematyków usilnie starały si(cid:281) znale(cid:365)ć
dla ka(cid:367)degŚ tyśu układu «wła(cid:339)ciwe» zmienne,
które śŚzwŚliłyby wyeliminŚwać Śddziaływania.
Jednym z takich szerŚkŚ badanych śrzykładów
byłŚ zagadnienie trzech ciał — najwa(cid:367)niejszy
mŚ(cid:367)e śrŚblem w histŚrii dynamiki. JegŚ ilustracj(cid:266)
jest ruch Ksi(cid:281)(cid:367)yca, na który wśływ ma zarównŚ
Ziemia, jak i SłŚ(cid:318)ce. CzyniŚnŚ niezliczŚne śróby,
2 Tam(cid:367)e, s. 198.
13
by wyrazić ten śrŚblem w śŚstaci układu całko-
walnegŚ, dŚ czasu, gdy śrzy kŚ(cid:318)cu dziewi(cid:281)tnaste-
gŚ stulecia Bruns i PŚincaré wykazali, (cid:367)e jest tŚ
niemŚ(cid:367)liwe. (...) Śddziaływa(cid:318) nieśŚdŚbna wyeli-
minŚwać. (...) PrzyrŚda — ewŚlucja ró(cid:367)nŚrŚdna,
interaktywna — Śśiera si(cid:281) śróbŚm zredukŚwania
jej dŚ bezczasŚwegŚ, uniwersalnegŚ schematu.”3
RŚla funkcjŚnalnŚ(cid:339)ci w śróbach naukŚwegŚ
śŚdej(cid:339)cia dŚ śrŚblemów sśŚłecznych s(cid:266) przed-
stawione na śrzykładzie trzech my(cid:339)licieli i teŚrety-
ków sśŚłecznych w rŚzdziale TeŚretycy Ś(cid:339)wieceniŚwegŚ
spŚłecze(cid:318)stwa i śŚlityki.
Ostatni esej (CHAOS) jest śŚ(cid:339)wi(cid:281)cŚny mŚ(cid:367)li-
wo(cid:339)ci(cid:266) rŚzwi(cid:266)zania Śgranicze(cid:318) redukcjŚnizmu
odkrytych wraz z pojawieniem si(cid:281) teŚrii chaŚsu,
która w czasach nam wsśółczesnych wyśiera śo-
wŚli, jeszcze niedawnŚ wszechŚbŚwi(cid:266)zuj(cid:266)cy, re-
dukcjonizm. Jest tŚ tak(cid:367)e śróba śrzedstawienia,
w jaki sśŚsób ŚgraniczŚnŚ(cid:339)ć dŚtychczasŚwegŚ
podej(cid:339)cia zrŚdziła śŚtrzeb(cid:281) wyj(cid:339)cia śŚza uwarun-
kowania, z jakich si(cid:281) zrŚdziła. ZgŚdnie z nŚwŚ
powstałym śŚdej(cid:339)ciem zŚstaje jednak utrzymana
rŚla (cid:339)wiadŚmŚ(cid:339)ci Śgranicze(cid:318), która prowokuje
poszukiwania badacza. W śełnych śasji słŚwach
opisuje to Jantsch:
3 I. Prigogine, I. Stengers, Z chaŚsu ku śŚrz(cid:266)dkŚwi. NŚwy dialŚg
człŚwieka z śrzyrŚd(cid:266), Warszawa 1990, s. 86.
14
„Jednak w
twŚrzeniu nŚwych śŚrz(cid:266)dków
w (cid:339)wiecie idei istŚtn(cid:266) rŚl(cid:281) Śdgrywaj(cid:266) równie(cid:367) rela-
cje i autokataliczne reakcje, o pozajednostkowym,
a wi(cid:281)c równie(cid:367)
i pozamentalnym charakterze.
DlategŚ [mówimy]4 o „ekŚlŚgii idei”. TwŚrz(cid:266) si(cid:281)
zwi(cid:266)zki śŚmi(cid:281)dzy śierwŚtnie mentalnymi struktu-
rami. Nast(cid:281)śnie zwi(cid:266)zki te twŚrz(cid:266) wi(cid:281)ksze kŚm-
pleksy: «idee. Plany, (cid:339)wiatŚśŚgl(cid:266)dy i ideŚlŚgie zawieraj(cid:266)ce
wartŚ(cid:339)ci, czy całe systemy wartŚ(cid:339)ci mŚg(cid:266) teraz wchŚdzić
w śrŚcesy wymiany. WśrŚwadzaj(cid:266) [przez to] do gry wiele
elementów nŚwŚ(cid:339)ci.» WchŚdz(cid:266)c w te zwi(cid:266)zki śierwŚt-
ne mentalne struktury uniezale(cid:367)niaj(cid:266) si(cid:281) Śd śŚd-
miŚtu, staj(cid:266) si(cid:281) «wyemancypowanymi strukturami men-
talnymi». PrŚcesy te maj(cid:266) równie(cid:367) samŚŚrganizuj(cid:266)-
cy si(cid:281) charakter. Ich śrzebieg jest w istŚtnej mierze
niezdeterminowany poziomem mentalnym. Po-
wi(cid:281)ksza tŚ niezdeterminŚwanie, tj. wŚlnŚ(cid:339)ć idei,
które ju(cid:367) jakŚ struktury mentalne s(cid:266) w śewnym
stŚśniu wŚlne, s(cid:266) śrzecie(cid:367) efektem wŚlnych aktów
osoby: «nasze struktury mentalne mŚg(cid:266), z zasady,
uczestniczyć w dalekŚ wi(cid:281)kszej wŚlnŚ(cid:339)ci w tej ekŚlŚgii idei.»
Zatem śŚwstaj(cid:266)ce ekŚsystemy idei maj(cid:266) samŚŚr-
ganizuj(cid:266)cy charakter. Przykładem takich kŚmślek-
4 W kwadratowych nawiasach umieszczono komentarze
M. BŚgusza, je(cid:339)li jest inaczej jest tŚ zaznaczŚne ŚdśŚwiednim
przypisem.
15
sów symbŚlicznych na du(cid:367)(cid:266) skal(cid:281) [s(cid:266)] «makrostruk-
tury religii i ideologii».”5
Paradoksalnie, szeroko prowadzone badania
statystyczne dŚśrŚwadziły dŚ zakwestiŚnŚwania
podstaw samej statystyki.
Obecnie mŚ(cid:367)na badać i śrzewidywać działanie
układów Ś skŚmślikŚwanej dynamice. MŚdele
takie śrzestaj(cid:266) być jednak jednŚznaczne, mimŚ (cid:367)e
śŚdaj(cid:266) wiele infŚrmacji Ś analizŚwanych układach.
Z innej strŚny, nauka ma Ś wiele wi(cid:281)ksze mŚ(cid:367)li-
wŚ(cid:339)ci wynajdywania regularnŚ(cid:339)ci w śŚszczegól-
nych grupach danych i dzi(cid:281)ki temu tŚ, czegŚ do-
wiadujemy si(cid:281) z teŚrii (intuicji), i tŚ, cŚ mŚ(cid:367)na
wykryć Śbserwacyjnie (naukowo), uśŚdŚbnia si(cid:281)
dŚ siebie. MŚdel, jakŚ taki, śrzestaje być niezast(cid:266)-
śiŚnym narz(cid:281)dziem naukŚwegŚ śŚznania. W śo-
wszechnie wyst(cid:281)śuj(cid:266)cych układach niestabilnych
i nieliniowych mŚdel
si(cid:281) nieśŚtrzebny
w mŚmencie, kiedy dane uzyskane za jegŚ śŚmŚc(cid:266)
s(cid:266) zgodne z wynikami uzyskanymi bez potrzeby
znajŚmŚ(cid:339)ci mechanizmów
ich działania, śrzy
czym cz(cid:281)stŚ sam ten mechanizm jest niemŚ(cid:367)liwy
staje
5 E. Jantsch, The self-Organizing Universe. Scientific and Human
Implication of the Emerging Parading of Evolution, Oxford 1989.
[za:] A. Nobis, Melanezyjska wymiana Kula. Ewolucja kultury i jej
teorii, WrŚcław 1993, s. 188.
16
dŚ zrŚzumienia lub istŚt(cid:266) jegŚ działania jest cha-
ŚtycznŚ(cid:339)ć.6
W tej pracy wykorzystano wiele informacji
i schematów zaczerśni(cid:281)tych z prac spoza dziedzi-
ny śŚlitŚlŚgii, ale autŚr zawsze miał w śami(cid:281)ci
(cid:339)wiadŚmŚ(cid:339)ć, (cid:367)e musi tŚ być śraca śŚlitŚlŚgiczna.
Je(cid:367)eli nawet czasami wywód mŚ(cid:367)e si(cid:281) Śddalać Śd
zagadnie(cid:318) śŚjmŚwanych tradycyjnie za śŚlitŚlo-
giczne, to zawsze jest to podyktowane przez logi-
k(cid:281) wywŚdu, maj(cid:266)c(cid:266) na celu stwŚrzenie wniŚsków
ŚdnŚsz(cid:266)cych si(cid:281) dŚ śrzedmiŚtu śŚlitŚlŚgii.
Takie śŚst(cid:281)śŚwanie jest śŚdyktŚwane śra-
gnieniem unikni(cid:281)cia śułaśki sśecjalizacji (i zwi(cid:266)-
zanych z ni(cid:266) Śgranicze(cid:318)), tak cz(cid:281)stej we wsśółcze-
snej nauce, scharakteryzowanej przez Murraya
Gell-Manna:
„(...) ludzie musz(cid:266) śŚrzucić śrzekŚnanie, (cid:367)e
śŚwa(cid:367)na śraca śŚlega wył(cid:266)cznie na śilnŚwaniu
dŚbrze Śkre(cid:339)lŚnych śrŚblemów w w(cid:266)skiej sśecjal-
nŚ(cid:339)ci, natŚmiast rŚzwa(cid:367)ania na temat całŚ(cid:339)ci nale-
(cid:367)y śrŚwadzić wył(cid:266)cznie na śrzyj(cid:281)ciach. Praca nad
integracj(cid:266) nie cieszy si(cid:281) dŚstatecznym szacunkiem
w (cid:367)yciu akademickim i w Śśinii biurŚkratów.”7
6 [Za:] Tempczyk, opr. cyt., s. 174.
7 M. Gell-Mann, Kwark i jaguar, Warszawa 1995. [za:]
P. Coveney, R. Higfield, Granice złŚ(cid:367)ŚnŚ(cid:339)ci. PŚszukiwania po-
rz(cid:266)dku w chaŚtycznym (cid:339)wiecie, Warszawa 1997, s. 28.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
