W 1930 r. w „Gazecie Warszawskiej' Józef Hłasko opublikował pierwszą część swoich wspomnień Przed pół wiekiem. Następnie na łamach „Gazety' ukazały się kolejne części, które zatytułował Ze wspomnień szkolnych, publikowane w 1931 r. oraz Wspomnienia z pobytu w Petersburgu, które również ukazały się w 1931 r. W roku 1932 Hłasko opublikował ostatnią i najdłuższą część zatytułowaną W redakcji „Głosu”. Podstawą niniejszej edycji stały się zebrane pod wspólnym tytułem Wspomnienia - cztery oddzielne części, w których autor zawarł opowieść dotyczącą lat 1856-1894. Hłasko sięga w swojej opowieści do lat młodzieńczych, okresu spędzonego w domu rodzinnym. Cezurę końcową stanowi udział w tzw. kilińszczyźnie i rozwiązanie tygodnika „Głos”. Chronologia wspomnień została podporządkowana kolejności publikowania na łamach „Gazety Warszawskiej', a nie treści zawartych w odpowiednich fragmentach .
Darmowy fragment publikacji:
Marta Sikorska-Kowalska – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny
Katedra Historii Polski XIX w., 90-219 Łódź, ul. Kamińskiego 27a
RECENZENT
Małgorzata Dajnowicz
REDAKTOR INICJUJĄCY
Iwona Gos
KOREKTA TECHNICZNA
Leonora Wojciechowska
SKŁAD I ŁAMANIE
Munda – Maciej Torz
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie na okładce: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=281644 from=publication
(data dostępu: 16.02.2017)
Publikacja bez opracowania redakcyjnego w Wydawnictwie UŁ
© Copyright by Marta Sikorska-Kowalska, Łódź 2016
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07597.16.0.M
Ark. wyd. 8,8; ark. druk. 8,625
ISBN 978-83-8088-349-9
e-ISBN 978-83-8088-350-5
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
SPIS TREŚCI
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PRZED PÓŁ WIEKIEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ZE WSPOMNIEŃ SZKOLNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WSPOMNIENIA Z POBYTU W PETERSBURGU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W REDAKCJI „GŁOSU” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
INDEKS OSOBOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
27
43
67
85
133
WSTĘP
Józef Hłasko był dziennikarzem, publicystą i działaczem Narodowej De-
mokracji. Swoja karierę rozpoczynał w szeregach socjalistów polskich,
z którymi zetknął się jako student w Petersburgu. Odegrał ważną rolę
w organizowaniu redakcji gazety „Głos”, a w niepodległej Polsce zajmował
się współtworzeniem redakcji endeckich czasopism, w tym „Gazety War-
szawskiej”. Na łamach tej właśnie gazety ukazały się wspomnienia Hła-
ski z lat młodości, z czasów petersburskich i redagowania warszawskiego
„Głosu”. Hłasko znał wielu polskich socjalistów, z którymi zetknął się pod-
czas studiów. Wszyscy członkowie redakcji „Głosu” kontaktowali się z nim
w sprawach organizacyjnych. Hłasko pozostawił ciekawe charakterystyki
obu środowisk. Mają one dodatkową wartość dlatego, że już pod koniec lat
80. wieku XIX całkowicie odciął się od poglądów socjalistycznych, przecho-
dząc do obozu narodowego.
Józef Hłasko urodził się w 1860 r. we wsi Przesiemieńce w guberni wi-
tebskiej, w majątku rodzinnym, do którego należało również przedmieście
newelskie Połocka, był synem Józefa i Marii z Targońskich. Początkowo po-
bierał edukację w domu, ale rodzina podjęła decyzję o wysłaniu go do War-
szawy w celu dopełnienia edukacji. Ukończył w Warszawie III gimnazjum
męskie, a w 1876 r. rozpoczął studia na Akademii Medyczno-Chirurgicznej
w Petersburgu1. Okres gimnazjalny uważał Hłasko za niezwykle ważny i in-
spirujący. Był to czas rozwijającego się pozytywizmu warszawskiego, rozwoju
prasy warszawskiej. Zjawiska te odegrały ważną rolę w kształtowaniu mło-
dego pokolenia, które czytało „Przegląd Tygodniowy”, „Prawdę” i „Niwę”.
Hłasko wyjechał do Petersburga, by kontynuować naukę, bowiem za-
interesowany był fermentem intelektualnym i społecznym panującym pod
koniec lat 70. XIX w. w stolicy cesarstwa. Polacy podejmowali studia na
licznych petersburskich uczelniach, oprócz Akademii Medyczno-Chirur-
gicznej, studiowali w Instytucie Technologicznym, Instytucie Górniczym,
kobiety zaś na Wyższych Kursach Żeńskich, tzw. Bestużewskich. W Peters-
burgu liczne grono polskiej młodzieży stykało się z najnowszymi trendami
ideologicznymi zarówno rosyjskimi, jak i napływającymi z Europy.
1 A. Lewak, Józef Hłasko, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 1, Warszawa 1935,
s. 547–549; A. Pacholczykowa, Józef Marian Hłasko, [w:] Słownik działaczy polskiego ruchu
robotniczego, t. 1, Warszawa 1967, s. 529–531.
8
Wyjazd na studia do Petersburga oznaczał dla J. Hłaski, zetknięcie się
z radykalnymi grupami polskiej i rosyjskiej młodzieży, przepojonej ideolo-
gią narodnicką i socjalistyczną. Na kartach wspomnień z tego okresu zano-
tował Hłasko znamienne słowa, jasną deklarację: „My młodzi socjaliści”2.
Choć jego poglądy ulegać będą zmianie w latach 70. XIX w. czuł się mocno
związany z socjalistami, z którymi zetknął się już w rodzinnym domu
w czasach gimnazjalnych. Kuzyn Józefa, Jan Hłasko należał do pierwszego
pokolenia socjalistów polskich. Był zesłańcem syberyjskim i w licznych
wspomnieniach zachowały się opisy jego śmierci, która nastąpiła na Sybe-
rii, podczas powitania kolejnego transportu zesłańców. Miał on znaczący
wpływ na kształtowanie się poglądów młodego gimnazjalisty, który pod-
czas studiów weterynaryjnych w Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Pe-
tersburgu od razu związał się z socjalistami. Jan i Józef wyjeżdżali wspólnie
do Kijowa i Moskwy, by organizować kółka socjalistyczne na tamtejszych
uniwersytetach. W czasie tych socjalistycznych peregrynacji Hłasko poznał
w Londynie Walerego Wróblewskiego i nawiązał kontakt z Międzynarodo-
wym Stowarzyszeniem Robotniczym. We Lwowie odwiedził Bolesława Li-
manowskiego, a w Lublinie ks. Piotra Ściegiennego, odwiedził Warszawę
a następnie Kijów. Latem 1878 r. podczas swego pobytu w guberni wi-
tebskiej spotkał się z Ludwikiem Waryńskim, który proponował mu roz-
wijanie działalności socjalistycznej w Warszawie. Jako student prowadził
bardzo aktywną działalność polityczną, w grudniu 1878 r. brał udział w wy-
stąpieniach studenckich przeciwko nowemu regulaminowi studiów.
Swój pobyt w stolicy cesarstwa rozpoczął od zamieszkania u Jana Hła-
ski, gdzie od razu poznał Aleksandra Więckowskiego.
Aleksander Więckowski był postacią fascynującą całe pokolenie so-
cjalistów polskich przebywających w Petersburgu pod koniec lat 70. XIX.
„Więckowski był człowiekiem niepospolitych zdolności, niezwykłego ta-
lentu krasomówczego i uniwersalnej, rzec można, wiedzy. Po ukończeniu
Instytutu Technologicznego w Petersburgu, a poza studiami uniwersytec-
kimi zapoznał się gruntownie z literaturą socjalistyczną i ekonomiczną.
[…] Więckowski odegrał w zaraniu ruchu socjalistycznego w Rosji rolę
wybitniejszą niż u nas. Znany szeroko w kołach socjalistycznych rosyj-
skich pod nazwą „Pana” (takie miano mu nadano ze względu na dystynk-
cję w ruchach i zachowaniu), był on niejako łącznikiem pomiędzy polskim
a rosyjskim ruchem socjalistycznym. [...] Zasadniczym rysem charakteru
Więckowskiego był pewien hamletyzm, który sprawił, że ten świetny
umysł nie dał tych owoców, jakich można było się po nim spodziewać.
Niewyczerpany w pomysłach naukowych i koncepcjach politycznych,
Więckowski, o którym ktoś powiedział, że mógłby zapłodnić głowy kil-
2 Józef Hłasko. Wspomnienia, zebr., oprac. M. Sikorska-Kowalska, Łódź 2016, s. 71–72.
~ Wstęp ~ 9
kunastu profesorów niemieckich, zastępujących metodą naukową i pra-
cowitością brak samodzielnej twórczości naukowej – sam żadnego ze
swych oryginalnych pomysłów nie doprowadził do końca. Niejednokrot-
nie niszczył on rękopisy, będące rezultatem kilkuletniej pracy, niezado-
wolony – czy to z pomysłu, czy też z formy, w jaką go oblekł. Zacięty ten
polemista najbardziej nieubłaganie polemizował ze sobą samym. Ten sam
rys przejawił się w pierwszych latach „Głosu”, którego Więckowski był
współredaktorem. Nieliczne jego artykuły nie byłyby się nigdy na łamach
pisma pojawiły, gdybyśmy mu ich nie wydzierali, zanim w przystępie nie-
zadowolenia zdążył rzucić je do pieca”3. Ten fragment bardzo obszernej
charakterystyki Więckowskiego, znalazł odbicie w innych pamiętnikach,
także we wspomnieniach J. Hłaski. Postać Aleksandra Więckowskiego
należy do jednych z najważniejszych, najbardziej docenianych działaczy
społecznych i politycznych omawianego okresu. Także Hłasko uważał
Więckowskiego za postać wybitną, człowieka o wyjątkowej inteligencji
i nieograniczonych możliwościach. I podobnie jak inni widział w nim
człowieka, który nie zrealizował wielu swoich życiowych i politycznych
pomysłów. A. Więckowskiemu, poświęcił Hłasko oddzielną część swoich
wspomnień, na karatach których pisał o nim wielokrotnie, m.in.: „Naj-
wybitniejszym uczestnikiem, a raczej kierownikiem naszych zebrań socja-
listycznych w pierwszych latach mego pobytu w Petersburgu był student
inst. technologicznego, Aleksander Więckowski”4. Nawet Roman Dmow-
ski w okolicznościowym wspomnieniu poświęconym Józefowi Hłasce, do-
dał charakterystykę Więckowskiego5.
W Petersburgu związał się Hłasko z Gminą Socjalistów Polskich, sym-
patyzował z rosyjskimi narodnikami i nihilistami, był pod wielkim wra-
żeniem skuteczności ich działań. Fascynowały go poglądy M. Bakunina
i P. Ławrowa oraz działalność rosyjskich rewolucjonistów z organizacji
„Czornyj Pieriedieł”. Hłasko był łącznikiem między Gminą Socjalistów Pol-
skich a Narodną Wolą, był w stałym kontakcie z Ignacym Hryniewieckim.
Współpracował z socjalistami w Warszawie i w Moskwie. W tym czasie jego
poglądy zaczęły ewoluować, poznał Zygmunta Balickiego i z socjalisty o in-
ternacjonalistycznych zapatrywaniach, zaczął się skłaniać ku socjalizmowi
narodowemu. Współpraca z Balickim zaowocowała tym, że postanowił na
nowo sformułować program gminy petersburskiej.
Józef Hłasko należał, jak większość polskiej młodzieży studiującej
w Petersburgu do kręgu „uczniów Czernyszewskiego i Ławrowa”. Narod-
3 Z. Heryng, Socjalizm przed pół wiekiem (1875–1880) w Rosji i w Polsce. Przeżycia
i rozważania, oprac. M. Sikorska-Kowalska, Łódź 2007, s. 134–135.
4 Józef Hłasko. Wspomnienia…, s. 95–96.
5 Jubileusz Józefa Hłaski, „Gazeta Warszawska” 1927, nr 343 (14 XII).
~ Wstęp ~ 10
nicka myśl społeczna i filozoficzna wywierała znaczący wpływ na polską
młodzież skłaniającą się ku socjalizmowi6. Rosyjscy pisarze stawali się
nauczycielami i propagatorami nowatorskich myśli. Polacy studiujący
w carskich uniwersytetach stykali się z pracami rosyjskich myślicieli i spo-
łeczników. Refleksja nad literaturą powstającą w kręgach rosyjskich demo-
kratów i rewolucjonistów kształtowała i fascynowała polskich socjalistów,
na jej kanwie rodziły się rozważania nad rozwojem ruchu rewolucyjnego
i powstawały definicje rewolucyjnych zjawisk. W polskich pracach pojawiły
się również próby zdefiniowania narodnictwa, które dla Józefa Hłaski stało
się ważnym prądem ideowym, kształtującym jego postawę i określającym
charakter jego działalności w latach młodości. Prace dotyczące rosyjskiego
„narodniczestawa” wywarły na niego ogromny wpływ, podobnie jak na
większość polskich studentów tego okresu.
L. Kulczycki zauważał, że narodnictwo czerpało swoje źródła w kry-
tycznym podejściu rewolucyjnie nastawionej rosyjskiej inteligencji do
wszechpotęgi rozumu i nauki. Odwrócenie się od tego kierunku intelek-
tualnego, spowodowało zwrócenie się ku instynktowi mas i założeniu,
że ich tradycje i przyzwyczajenie, stać się mogły podstawą do budowania
przyszłości. „Narodniczestwo” w okresie od 1870 do 1879 r. dochodzi do
szczytu ostatnich swych konsekwencji. Wytwarza silną tendencję do pro-
stactwa wśród inteligencji rewolucyjnej. Niektóre jej odłamy uprawiają bał-
wochwalczy kult chłopa”7. Jednak polscy socjaliści XIX w. odwoływali się
do narodnickiej myśli społecznej w szerokim kontekście – od Czernyszew-
skiego, przez Dobrolubowa, Pisariewa, po Ławrowa, Tkaczowa i Michaj-
łowskiego. Dlatego definicja uznająca za ruch narodnicki wyłącznie okres
„wędrówki w lud” z połowy lat 70. XIX w. wydaje się być dla tych poglą-
dów zbyt wąska. Przyjmowali oni szeroką definicję narodnictwa, w której
mieściły się wszystkie rosyjskie ideologie demokratyczne, zarówno rewolu-
cyjne, jak i reformistyczne8.
W XIX-wiecznej literaturze rosyjskiej nie brakowało autorów o radykal-
nym nastawieniu, socjalistów, którzy opisywali Rosję oraz torowali drogę
ideom socjalistycznym, należeli do nich Mikołaj Czernyszewski, Mikołaj
Dobrolubow, Dymitr Pisariew, Mikołaj Michajłowski oraz Piotr Ławrow.
Wśród najważniejszych lektur adeptów socjalizmu znalazły się m.in. Li-
6 M. Sikorska-Kowalska, Uczniowie Czernyszewskiego i Ławrowa. Recepcja rosyjskiej
myśli narodnickiej wśród polskich socjalistów, [w:] Historia – mentalność – tożsamość. Ro-
sja i Europa Zachodnia w polskiej i ukraińskiej historiografii XIX i XX wieku, red. E. Koko,
M. Nowak, L. Zaszkilniaka, Gdańsk 2013, s. 450–463.
7 L. Kulczycki, Rewolucja rosyjska. Od wędrówki w lud do upadku „Narodnej Woli”
8 A. Walicki, Rosyjska filozofia i myśl społeczna od Oświecenia do marksizmu, War-
1870–1886, cz. 2, Lwów 1911, s. 56.
szawa 1973, s. 328–329.
~ Wstęp ~ 11
sty historyczne i Historia myśli ludzkiej Ławrowa oraz Czernyszewskiego
Szkice według Milla, które budziły zainteresowanie ze względu na ich eko-
nomiczną wymowę. Lektura Ławrowa i Czernyszewskiego stawała się bodź-
cem do przestudiowania Kapitału Marksa9. Zainteresowanie pisarstwem
i poglądami rosyjskiej grupy raznoczyńców, nazywanych w literaturze
marksistowskiej mianem „oświecielstwa”, było typową drogą kształtowa-
nia światopoglądu socjalistycznego. Drogę taką przebyła większość polskich
socjalistów, choć rozmaite wyciągali oni wnioski z owej lektury.
Prace autorów z kręgu „Sowriemiennika” należały do kanonu lek-
tur polskiej młodzieży sympatyzującej z różnymi kręgami politycznymi.
O walorach tej literatury i publicystyki szeroko w swoich pracach pisali
polscy intelektualiści związani z ruchem socjalistycznym: Bolesław Lima-
nowski, Bronisław Białobłocki, Stanisław Brzozowski, Ludwik Krzywicki,
Ludwik Kulczycki, Wacław Sieroszewski, Zygmunt Heryng. Reflek-
sja dotycząca tych pisarzy znalazła się także m.in. w pracach Mariana
Zdziechowskiego, czy Jana Kucharzewskiego10. W kręgu sympatyków
i wyznawców tych prądów intelektualnych znalazł się również w okresie
petersburskim Józef Hłasko.
Wielkie walory odnajdywali także polscy socjaliści w poezji Michała
Niekrasowa, która zyskała miano poezji obywatelskiej, ukazującej nie-
dolę rosyjskiego ludu. Niekrasow był postacią niezwykle kontrowersyjną
w Rosji, uważany za poetę „ludowej zemsty i żalu”, tworzył buntowni-
czą, realistyczną, rzewną poezję. Jednocześnie żyjący według potępianych
przez siebie wzorów – szuler, sybaryta, prowadzący nieczyste interesy, czę-
sto bezwzględny wobec innych. Niekrasow był również redaktorem opi-
niotwórczych rosyjskich pism społeczno-politycznych „Sowriemiennik”,
a następnie „Otiecziestweinnyje Zapiski”11. Niekrasow opisywał w swoich
utworach lud z jego słabościami i zaletami, charakteryzował umysłowość
rosyjskiego chłopa. Poemat Komu na Rusi się dobrze dzieje, to epopeja
ludowa, której poświęcił czternaście lat swojego życia i pozostała nie-
ukończona. Niekrasow sławił w niej socjalistów-wizjonerów, oni bowiem
dostrzegali możliwość poprawy losu rosyjskiego narodu. Twórczość Nie-
krasowa porównywana bywa do poezji Puszkina i Lermontowa, wpisywała
się ona w narodnicką tradycję12. „Najżywszy oddźwięk w mym sercu spo-
wodowały ustępy, malujące krzywdy społeczne. Do dziś dnia nie mogę bez
9 Z. Heryng, Socjalizm przed pół wiekiem (1875–1880) w Rosji i w Polsce. Przeżycia
i rozważania, oprac M. Sikorska-Kowalska, Łódź 2007, s. 34–35.
10 J. Offenberg, Z dziejów organizacji polskiej młodzieży szkolnej na Kresach, Warsza-
wa 1992, s. 130–131; J. Trochimiak, Pisarze rosyjscy a Polska. A. Hercen, I. Turgieniew,
M. Czernyszewski, M. Dobrolubow, Siedlce 2006, s. 124–140.
11 S. Cat-Mackiewicz, Dostojewski, Bielsko-Biała 1997, s. 233–242.
12 Istoria Russkoj Litieratury XIX wieka, red. S. M. Pietrow, Moskwa 1963, s. 170.
~ Wstęp ~ 12
wzruszenia przypomnieć sobie niektórych z poznanych w owym okresie
życia ustępów poezji Niekrasowa”13, pisał we wspomnieniach J. Hłasko.
Wiele uwagi poświęcono na rozważania dotyczące rosyjskich wpływów
intelektualnych, które oddziaływały na cale pokolenie polskiej młodzieży,
która wzięła aktywny udział w walce o niepodległość i w budowaniu nowego
państwa. Hłasko należał do tej grupy i przyznawał się do tych inspiracji.
W czterdzieści lat po wydarzeniach petersburskich, jako jeden z głównych or-
ganizatorów ruchu narodowego, na łamach endeckiej „Gazety Warszawskiej”,
programowo zwalczajacej socjalistów, opublikował wspomnienia, w których
dał świadectwo socjalistycznych korzeni i związków z rosyjskimi wpływami.
Jak większość polskich socjalistów, Hłasko został za działalność poli-
tyczną aresztowany i zesłany administracyjnie. Po raz pierwszy był areszto-
wany w grudniu 1878 r. w Petersburgu, jako uczestnik wystąpień studenckich
przeciwko nowemu regulaminowi studiów. Ponownie aresztowano go w nocy
z 14 na 15 kwietnia 1879 r. Zesłaniem zakończyło się trzecie aresztowanie
12 kwietnia 1881 r., do którego doszło w wyniku denuncjacji A. Rodziewicza.
Skazany w procesie członków gminy Warszawskiej, Petersburskiej i Wileń-
skiej 26 stycznia 1882 r. otrzymał wyrok administarcyjnego zesłania na lat
pięć do Syberii Wschodniej. Z Petersburga poprzez więzienie etapowe w Mo-
skwie został zesłany do Jenisejska. Czas spędzony na zesłaniu spożytkował
na naukę języków oraz studiowanie nauk społecznych. Brał udział w dysku-
sjach prowadzonych przez zesłańców oraz prowadził dla nich bibliotekę.
Z zesłania wrócił do Warszawy i dzięki Zygmuntowi Heryngowi, który
był działaczem socjalistycznymi i kolegą z lat petersburskich został Hłasko
członkiem redakcji „Głosu”. W styczniu 1887 r. mógł powrócić z Syberii,
ale otrzymał zakaz przebywania w Królestwie Polskim. Zignorował posta-
nowienia sądu i skorzystał z zaproszenia przyjazdu do Warszawy.
1 października 1886 r. na warszawskim rynku wydawniczym pojawiło
się nowe pismo tygodnik literacko-społeczno-polityczny „Głos”, którego
właścicielem był Władysław Kiersz. 28 marca 1887 r. tytuł został zaku-
piony przez Józefa Karola Potockiego, który od początku istnienia związany
był z „Głosem”. Znane są liczne publikacje, które szeroko omawiają charak-
ter i program nowego pisma, wiele miejsca poświęcają sprawom redakcji,
organizacji i współtwórcom „Głosu”14. Wśród rozważań dotyczących tygo-
13 Józef Hłasko. Wspomnienia…, s. 28.
14 L. Zdybel, Władysław Jabłonowski wobec idei narodowej literatury „z tezą” – wcze-
sna publicystyka krytycznoliteracka (okres „Głosu” i „Przeglądu Narodowego”), [w:] Prasa
Narodowej Demokracji. Publicyści, t. 3, red. E. Maj, A. Dawidowicz, Lublin 2012, s. 28–31;
tenże, „Głos” 1886–1899 – narodziny idei narodowego demokratyzmu, [w:] Prasa Narodo-
wej Demokracji 1886–1939, red. A. Dawidowicz, E. Maj, Lublin 2010, s. 23–47; W. Hen-
dzel, „Głos” (1886–1894). Literatura – krytyka – teatr, Opole 2000, s. 15–31; T. Kulak, Jan
Ludwik Popławski. Biografia polityczna, Wrocław 1994; S. Kozicki, Historia Ligi Narodowej,
~ Wstęp ~ 13
dnika na uwagę zasługuje także informacja dotycząca tego, iż w „Głosie”
spotkali się ludzie o bardzo różnych poglądach. Zainteresowanie nowym
tytułem, który pojawił się na rynku wydawniczym było ogromne – anali-
zowano zapowiedzi programowe zawarte w „Prospekcie”, omawiano skład
redakcji. Komentatorzy piszący o nowym piśmie na łamach innych tytu-
łów prasowych, czy później pamiętnikarze podkreślali, że w redakcji znala-
zło się również miejsce dla wyznawców socjalizmu. Zygmunt Wasilewski
pisał: „Z wyjątkiem Popławskiego wszyscy założyciele i współpracownicy
„Głosu” byli w swoim czasie socjalistami”15.
Jedną z najciekawszych charakterystyk programu i redakcji „Głosu”
dał w swoich pamiętnikach Stanisław Grabski: „Było wśród ówczesnych
współpracowników „Głosu” kilka ustalonych tez, a więc że praca organiczna
sama przez się nie doprowadzi nas do wyzwolenia spod rządów państw za-
borczych, że zgubna jest wszelka polityka ugodowa, zarówno propagowana
przez wydawany w Petersburgu „Kraj”, redagowany przez znakomitego,
sławnego w całym cesarstwie adwokata – Spasowicza wraz z doskonałym
publicystą – Piltzem, jak i prowadzona w zaborze pruskim przez jednego
z najwybitniejszych w owym czasie parlamentarzystów polskich, Kościel-
skiego, a w zaborze austriackim przez konserwatystów krakowskich, tzw.
Stańczyków; że nieodzownym warunkiem skutecznej walki o wyzwolenie
Ojczyzny jest pozyskanie dla niej mas ludowych, szczególnie włościań-
skich. Poza tym jednak w redakcji „Głosu” ścierały się rozmaite poglądy:
Bohusza, szukającego wraz z Hłaską syntezy patriotyzmu z socjalizmem,
Więckowskiego i Herynga – bardziej społeczno-radykalne, Popławskiego –
narodowo-ludowe, różne zarówno od socjalizmu, jak i zachowawczego pa-
triotyzmu. Byli to wszystko ludzie nieprzeciętni”16.
„Głos” miał również zawziętych krytyków. Ludwik Kulczycki w 1909 r.
nie szczędził ostrych komentarzy całej endecji, w tym również środowisku
„Głosu”, w którym znajdowały się korzenie ugrupowania. Bezpośrednio ata-
Londyn 1964, s. 23–33; J. Żurawicka, „Głos” wobec kwestii robotniczej (1886–1900), [w:]
Studia z dziejów myśli społecznej i kwestii robotniczej w XIX wieku, Warszawa 1964; Taż,
Zespół redakcji „Głosu” 1886–1894, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa, t. 2, 1962;
Taż, Lud w ideologii „Głosu” (1886–1894), „Kwartalnik Historyczny” 1956, z. 4–5; B. Krzy-
wobłocka, Wokół „Głosu”. (Na marginesie I serii „Głosu” 1886–1894), „Kwartalnik Pra-
soznawczy” 1956, nr 2, s. 11–29; M. Stokowa, Uwagi wstępne, [w:] „Głos” 1886–1899. Bi-
bliografia zawartości, oprac. M. Stokowa, Warszawa 1955; W. Pobóg-Malinowski, Narodowa
Demokracja 1887–1918. Fakty i dokumenty, Warszawa 1933, s. 31–32.
15 L. Wasilewski, Informator. Stronnictwa polityczne w Królestwie Polskim, Kraków
1904, s. 171; S. Grabski, Pamiętniki, t. 1, Warszawa 1989, s. 32–38; L. Krzywicki, Wspo-
mnienia, t. 3, Warszawa 1969, s. 74–75; Z. Balicki, Nowe Pismo, [w:] „Przegląd Społeczny”
1886–1887, oprac. K. Dunin-Wąsowicz, J. Czachowska, Wrocław 1955, s. 141–146.
16 S. Grabski, Pamiętniki..., s. 37–38; B. Cywiński, Rodowody niepokornych, Warszawa
1996, s. 343–346.
~ Wstęp ~ 14
kował również Hłaskę. „Głos” nie miał określonych poglądów politycznych.
Opierał się na zasadach „narodniczestwa”, którego z socjalizmem pogodzić
się nie dało. „Głos ówczesny odegrał niezawodnie ważną rolę w życiu inte-
lektualnym społeczeństwa Polskiego i poruszył wiele spraw żywotnych. Dla
ludzi jednak ściśle myślących już wówczas jasną było rzeczą, że p. p. Po-
pławscy, Hłaskowie i inni nie mieli żadnych ściśle określonych poglądów
społeczno-politycznych. […] Pan Hłasko, objąwszy po Aleksandrze Więc-
kowskim rubrykę „Z obcego świata”, zamieszczał w niej tandecką przeróbkę
wybornych korespondencji zagranicznych „Russkich Wiedomostiej”17.
Pisząc o nowym periodyku, obszernie omawiano główne hasła progra-
mowe, a w szczególności pojęcie „lud”, któremu wiele miejsca w swoich
artykułach poświęcał przede wszystkim Popławski, ale także Więckowski18.
Popławski pisał o ludzie, jako „zbiorowości klas pracujących”, a Więckow-
ski rozwijał to zagadnienie zaliczając do ludu różne grupy społeczne: na-
jemników fabrycznych, robotników wiejskich, rzemieślników, drobnych
właścicieli wiejskich19. Interpretacja jednego z najważniejszych haseł pro-
gramowych wskazywała na szeroką platformę pisma, na której mogli się
skupić ludzie o różnych poglądach. Istotnie w 1886 r. wśród założycieli
pisma znaleźli się ludzie o różnorakich doświadczeniach politycznych, oso-
bistych, jak i publicystycznych. Kiedy spojrzymy na pierwszą fotografię re-
dakcji „Głosu” to obok J. L. Popławskiego i J. K. Potockiego znajdujemy
także Aleksandra Więckowskiego, Wacława Nałkowskiego, Zygmunta He-
rynga i in. Nurt programowy pismu przez wiele lat bez wątpienia nadawali
J. L. Popławski i J. K. Potocki, ale podczas jego organizowania niemałą rolę
odegrał A. Więckowski. Ludwik Krzywicki, który również niebawem roz-
począł współpracę z „Głosem” uważał A. Więckowskiego za osobę, dzięki
której redakcja, która nie miała jednolitych poglądów mogła ze sobą spraw-
nie współdziałać20.
Józef Hłasko odegrał bardzo ważną rolę w redakcji tygodnika „Głos”,
mimo że jego artykuł wstępny nie ukazał się w Prospekcie „Głosu”. W re-
dakcji „Głosu” pojawił się dość późno, po powrocie z zesłania w 1888 r.
i bardzo szybko zaczął odgrywać najważniejszą w niej rolę. Był dobrym or-
ganizatorem, potrafił zarządzać finansami i administracją. Jego działalność
w „Głosie” nie ograniczała się jednak tylko do prac związanych z zarządza-
niem. Na łamach „Głosu” rozpoczął również karierę publicysty, drukując
17 L. Kulczycki, Narodowa Demokracja, Lwów 1907, s. 5–6.
18 J. L. Popławski, Lud i naród, „Głos” 1888, nr 19; A. Więckowski, Lud w programach
demokratycznych, „Głos” 1890, nr 23.
19 N. Bończa-Tomaszewski, Demokratyczna geneza nacjonalizmu intelektualne
korzenie ruchu narodowo-demokratycznego, Warszawa 2001, s. 80–82.
20 L. Krzywicki, Wspomnienia…, s. 40–42.
~ Wstęp ~ 15
cotygodniową kronikę. Doświadczenia zdobyte w redakcji „Głosu” zostały
przez niego spożytkowane w niepodległej Polsce. Dziennikarstwo stało się
jego zawodem. Dziennikarstwo uprawiane przez Hłaskę miało podwójny
wymiar. Należał on bowiem, obok Jana Ludwika Popławskiego, Zygmunta
Balickiego i Romana Dmowskiego, do grupy ideologów ruchu narodowego.
Będąc dziennikarzem angażował się bezpośrednio w proces komunikowa-
nia społecznego, był przekazicielem ideologii oraz organizatorem endeckiej
prasy. Z wyróżnionych pięciu pokoleń narodowców, należał do pierwszego,
nazywanego generacją „niepokornych”, czy też „pokoleniem przełomu”21.
Fot. 1. Założyciele „Głosu”: od lewej siedzą: Edward Paszkowski, Jan Ludwik Popławski,
Józef Karol Potocki, Aleksander Więckowski, Mieczysław Brzeziński, Aleksander Łętowski;
od lewej stoją: Antoni Wiśniewski, Zygmunt Heryng, Wacław Nałkowski, Józef Hłasko,
Tadeusz Kozerski. „Niepodległość” 1931, t. 5
W tygodniku „Głos” objął po A. Więckowskim stałą rubrykę „Z obcego
świata”, którą redagował w latach 1888–1893. W dziale tym publikował
materiały dotyczące bieżących problemów społecznych i politycznych w Eu-
ropie i na świecie. Podejmował problematykę robotniczą, narodowościową
oraz kwestie społeczno-ekonomiczne. W tym okresie ukazywały się rów-
nież artykuły pióra Hłaski publikowane poza rubryką „Z obcego świata”.
Podejmował w nich tematykę społeczno-polityczną, dokonywał omówień
ważnych zagranicznych artykułów i książek, m.in. Edwarda Bellamy’go,
Franza Brentano, Heinricha Hernknera, Gerharda von Schulze-Gäver-
21 E. Maj, Komunikowanie polityczne Narodowej Deomkracji 1918–1939, Lublin,
2010, s. 29–30.
~ Wstęp ~
Pobierz darmowy fragment (pdf)
