Darmowy fragment publikacji:
URSZULA BĘCZKOWSKA
KAROL KREMER
I KRAKOWSKI
URZĄD BUDOWNICTWA
W LATACH 1837-1860
universitas
ARS VETUS ET NOVA
KAROL KREMER
I KRAKOWSKI
URZĄD BUDOWNICTWA
W LATACH 1837-1860
INSTYTUT HISTORII SZTUKI
UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
ARS VETUS ET NOVA
REDAKTOR SERII
Wojciech Bałus
TOM XXXI
URSZULA BĘCZKOWSKA
KAROL KREMER
I KRAKOWSKI
URZĄD BUDOWNICTWA
W LATACH 1837-1860
Kraków
© Copyright by Urszula Bęczkowska and Towarzystwo Autorów i Wydawców
Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2010
ISBN 97883-242-1474-7
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
WANDA LOHMAN
Projekt okładki
STUDIO U
Na okładce
Collegium Maius, fragment elewacji wschodniej po kremerowskiej restauracji
(fot. I. Krieger). Oryg. MUJ, nr 07 dr.
Publikacja dofinansowana przez
WYDZIAŁ HISTORYCZNY UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
Publikacja dofinansowana przez
MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO
Projekt zrealizowano przy udziale finansowym
GMINY MIEJSKIEJ KRAKÓW
SPIS TREŚCI
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Rozdział I. ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ KAROLA KREMERA . . . . . . . . . . . . . . . . 125
1. LATA EDUKACJI I PODRÓŻY STUDYJNYCH PO EUROPIE . . . . . . . . . . . . . 125
2. POCZĄTKI PRACY ZAWODOWEJ ARCHITEKTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
3. ZWIERZCHNICTWO KAROLA KREMERA
NAD KRAKOWSKIM URZĘDEM BUDOWNICTWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
4. DZIAŁALNOŚĆ ARCHITEKTA W OSTATNICH LATACH ŻYCIA . . . . . . . . . 173
Rozdział II. KRAKOWSKI URZĄD BUDOWNICTWA
W LATACH 1815–1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
1. POCZĄTKI INSTYTUCJONALNEGO NADZORU
NAD BUDOWNICTWEM KRAKOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
2. KRAKOWSKA ADMINISTRACJA BUDOWLANA W LATACH 1819–1841:
URZĄD BUDOWNICZY WOLNEGO MIASTA KRAKOWA . . . . . . . . . . . . . . . 190
3. KRAKOWSKIE SŁUŻBY BUDOWLANE POD ZARZĄDEM
KAROLA KREMERA: 1842–1846 – ODDZIAŁ BUDOWNICTWA;
1848–1854 – C.K. BUDOWNICTWO KRAJOWE
(KRAKOWSKI URZĄD BUDOWNICTWA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
4. RZĄDOWA ADMINISTRACJA BUDOWLANA W OKRESIE
PANOWANIA AUSTRIACKIEGO: 1854–1860
– C.K. DYREKCJA BUDOWNICTWA KRAJOWEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
6
SPIS TREŚCI
Rozdział III. DZIAŁALNOŚĆ KAROLA KREMERA
W TOWARZYSTWIE NAUKOWYM KRAKOWSKIM
(prace naukowo-badawcze oraz wkład w stworzenie
instytucjonalnych podstaw opieki nad zabytkami) . . . . . . . . . . . . . . 145
1. UDZIAŁ KREMERA W PRACACH TNK W LATACH 1848–1852 . . . . . . . . . . . 145
2. DZIAŁALNOŚĆ ARCHITEKTA W TNK W LATACH 1856–1860 . . . . . . . . . . . . 177
3. PUBLIKACJE KAROLA KREMERA NA ŁAMACH
„ROCZNIKA TOWARZYSTWA NAUKOWEGO KRAKOWSKIEGO” . . . . . . . . 194
Rozdział IV. PRZEGLĄD DZIEŁ KAROLA KREMERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
1. UWAGI OGÓLNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
2. PRACE Z ZAKRESU RESTAURACJI ZABYTKÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
A. RESTAURACJA ZABYTKÓW ŚWIECKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Kolegium Jagiellońskie (Collegium Maius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Barbakan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Pałac Wielopolskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Sukiennice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
B. RESTAURACJA ZABYTKÓW SAKRALNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Kościół Franciszkanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Kościół Dominikanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Kościół Św. Katarzyny (Augustianów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Ołtarz Wita Stwosza i witraże w kościele Mariackim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
3. PRACE ARCHITEKTONICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
Klinika uniwersytecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
Teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Kościół w Mukarowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
4. PRACE NIESŁUSZNIE PRZYPISANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Rozplanowanie Cmentarza Rakowickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
Sienie, klatka schodowa oraz wyposażenie gabinetu mineralogicznego
w Collegium Physicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Restauracja Bramy Floriańskiej i budowa przylegającej
do niej kordegardy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484
SPIS TREŚCI
7
Rozdział V. KAROL KREMER A ARCHITEKTURA KRAKOWA
I LOKALNE ŚRODOWISKO ARCHITEKTONICZNE
OKOŁO POŁOWY XIX WIEKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
1. ARCHITEKTURA URZĘDOWA LAT 40. XIX WIEKU
– „LABORATORIUM” NOWYCH FORM STYLOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
2. BUDOWNICTWO PRYWATNE DO KOŃCA LAT 40. XIX WIEKU . . . . . . . . 508
3. ARCHITEKTURA KRAKOWA PO ROKU 1850 –
OSTATECZNE PRZEJŚCIE KU HISTORYZMOWI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617
Indeks topograficzno-rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652
WSTĘP
Z każdą niemal czynnością tyczącą się zabytków przeszłości, […] przez
całe ubiegłe ćwierć wieku, wiązało się w Krakowie jego zasłużone imię – pisał
o Karolu Kremerze przyjaciel Józef Łepkowski1. Był to człowiek, który strzegł
i podpierał mury starego Krakowa, wtórował Łepkowskiemu dziennikarz
„Kuriera Wileńskiego”2, a Józef Mączyński dodawał, że Kremer z tej pięknej
powinności wywiązał się krajowi [...] z niepospolitą znajomością rzeczy i gorli-
wością3. Tak apologetyczne oceny dorobku zawodowego architekta formu-
łowane przez jego współczesnych4, wkrótce zastąpione zostały krytycznymi
cenzurkami, wystawionymi przez następne pokolenie: zdeklarowanych
pozytywistów, zwolenników konserwatorskiej doktryny Viollet-le-Duca
1 J. Łepkowski, Wspomnienie o św. p. Karolu Kremerze – budowniczym krakowskim,
„Tygodnik Ilustrowany” 1864, nr 263, s. 374.
2 „Kurier Wileński” 1860, nr 10 z 2 II, s. 81.
3 J. Mączyński, Pamiątka z Krakowa. Opis tego miasta i jego okolic, Kraków 1845,
cz. III, s. 113–114.
4 Zob. też inne opinie z epoki: „Czas” 1860, nr 25, z 1 II, s. 3; „Gazeta Warszaw-
ska” 1860, nr 41 z 13 II, s. 1; „Dziennik Literacki” 1860, nr 12 z 10 II, s. 96; „Kółko
Rodzinne” 1860, nr 1 z 6 III, s. 16; Ostatnia mowa F. Wężyka na posiedzeniu publicznym
C.K. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego wygłoszona, „Rocznik Towarzystwa Nauko-
wego Krakowskiego” 1860, t. 27, s. 10–11; F.M. Sobieszczański, Kremer (Karol), „En-
cyklopedia Powszechna Orgelbranda” t. 16, Warszawa 1864, s. 45–46; „Biblioteka
Ossolińskich. Pismo historii, literaturze, umiejętnościom i rzeczom narodowym poświę-
cone”, poczet nowy, t. IV, 1864, s. 372 [wzmianki o zmarłych mężach zasłużonych na
polu literatury narodowej]; Karol Kremer, w: C. v. Wurzbach, Biographisches Lexikon des
Kaiserthums Österreich enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche
1750 bis 1850 im Kaiserstaate und in seinen Kronländern gelebt haben, t. 13, Wien 1865,
s. 195–196; L.T. Rycharski, Literatura polska w historyczno-krytycznym zarysie. Podług
gruntownych badań, T. 2 (Dzieje literatury od czasów Stanisława Konarskiego do naszych
dni), Kraków 1868, s. 321.
10
WSTĘP
i rozwiązań formalnych właściwych dojrzałemu historyzmowi. Władysław
Łuszczkiewicz na przykład, o ile jeszcze w swych pierwszych publikacjach
wyrażał pogląd, że Karol Kremer rozpoczyna w Krakowie rozumny kierunek
restauracji gmachów, a efekty prac architekta świadczą o szczególnej jego zna-
jomości średniowiecznych stylów i talencie wtajemniczenia się w myśl pierwot-
ną budowy5, o tyle parę lat później, wraz z ewolucją własnych poglądów,
badacz zaliczał już Kremera do „starej szkoły” konserwatorskiej, działającej
na oślep, bez zrozumienia właściwości stylu restaurować się mającego budynku
[…], sprowadzającej w jedno dzieło różnorodne motywa, zapożyczone z tysiąca
zagranicznych pomników gotycyzmu6. W podobnie krytycznym tonie Jan Kac-
per Wdowiszewski wypowiadał się o twórczości architektonicznej Kremera,
dyskredytując wraz z artystą całą współczesną mu generację: owi maluczcy
budowniczowie nie rościli sobie pretensji do miary architektów, a i owszem od-
znaczali się ewangeliczną skromnością wobec wyższych zadań prawdziwej sztu-
ki7. Przełom wieków, ze swoimi neoromantycznymi sentymentami, estetyką
malowniczości, ewolucyjnym traktowaniem historii i akceptacją obecności
sztuki współczesnej w procesie restauracji zabytków, na chwilę zrehabili-
tował Kremera. Konstanty Maria Górski przekonywał, że nazwisko archi-
tekta będzie na zawsze złączone z dziejami umysłowego odświeżenia Krakowa,
z dziejami pierwszego powiewu zachodniej kultury na martwe wówczas miasto8,
a według Stanisława Tomkowicza Kremer nie tylko był fachowo wykształcony
i biegły w sprawach stylów architektonicznych, ale miał osobny zmysł i znawstwo
konserwatorskie, a był zamiłowanym w zabytkach naszej przeszłości9. Kolejną
zmianę w ocenie działalności Kremera przyniósł modernizm, ze swoją nie-
chęcią do historyzmu i dziewiętnastowiecznych „niszczycielskich” praktyk
restauratorskich. Z tych pozycji realizacje architektoniczne Kremera uznano
za pozbawione artystycznej wartości, natomiast jego prace w zakresie ochro-
ny zabytków stały się wyrazem „wandalizmu” godnego najwyższego potępie-
nia. Szczególnie ostro osądził Kremera Karol Estreicher, pisząc, że ze swym
operowym uwielbieniem średniowiecza [...] nie był [on] wybitną indywidual-
5 W. Łuszczkiewicz, Zabytki sztuk pięknych Krakowa, cz. I: Pomniki architektury od
XI do XVII wieku ze stanowiska historii sztuki, Kraków 1872, s. 94.
6 Tenże, Restauracja kościoła katedralnego na Wawelu, Kraków 1888, s. 13.
7 Katylina [J.K. Wdowiszewski], Dlaczego Kraków nie ma architektury?, „Sztuka” 1,
1887/1888, nr 6, s. 8.
8 K.M. Górski, Architektura XIX wieku, „Rocznik Krakowski” t. 6, 1904, s. 146.
9 S. Tomkowicz, Gmach Biblioteki Jagiellońskiej. Historya i opis, „Rocznik Krakowski”
t. 4, 1900, s. 157. Zob. też podobne opinie Stryjeńskiego, Archiwum PAN w Warszawie,
Archiwum Tadeusza Stryjeńskiego (dalej: APANwW, ATS), sygn. III–135, Vol. 5, fol. 6,
s. 2.
WSTĘP
11
nością na polu architektury [...], należąc do [tych], którzy przebudowę uważają
za konserwację, tzn. że w praktyce po prostu burzą rzekomo zniszczone budow-
le, nazywając je bezstylowymi10. Począwszy od końca lat 70. XX stulecia, na
fali nowego podejścia do sztuki dziewiętnastego wieku, reputacja Kremera
została ponownie oczyszczona. Tym razem odkryto w nim prekursora no-
woczesnego myślenia konserwatorskiego, zwrócono uwagę na szersze wyko-
rzystanie przezeń inspiracji rodzimą architekturą, dostrzeżono związki jego
dzieł z wybitnymi, współczesnymi mu realizacjami architektonicznymi11.
Jak widać ewaluacja dzieł Kremera pozostawała w wyraźnej zależności
od orientacji estetycznej autorów wygłaszających swoje sądy, a przeobraże-
nia, którym podlegała, stanowiły bezpośrednie odzwierciedlenie przemian
zachodzących w sposobie widzenia architektury wczesnego historyzmu.
Dlatego odwołując się do źródeł i literatury przedmiotu nie można zapomi-
nać o kontekście, w jakim formułowano opinie o oeuvre Kremera. Co jed-
nak istotne, mimo zmieniającej się oceny aktywności artystycznej budow-
niczego, zawsze był on uznawany za najważniejszą postać krakowskiego
ośrodka architektonicznego połowy XIX wieku, w pełni reprezentatywną
tak dla swojego „matecznika”, jak i czasów, w których tworzył.
W dotychczasowej literaturze przedmiotu dość dużo uwagi poświęco-
no badaniom biograficznym nad Kremerem oraz próbom skonstruowania
pełnego katalogu jego dzieł. Spośród not biograficznych najważniejsze zna-
czenie mają hasła słownikowe autorstwa Stanisława Łozy oraz Celiny Bąk-
-Koczarskiej12, które, choć niekompletne, stały się podstawą dla wszystkich
10 K. Estreicher, Collegium Maius. Dzieje Gmachu, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace
z Historii Sztuki” CLXX, z. 6, Kraków 1968, s. 213; tenże, Odnowienie Collegium Ma-
ius, „Ochrona Zabytków” 6, 1953, nr 1, s. 9–29; tenże, Dziennik wypadków, t. 2 (1946–
1960), Kraków 2001, s. 52, 170, 185, 187–188, 195, 201, 237–238, 277, 279, 326,
594, 687. Zob. też T. Szydłowski, O Wita Stwosza Ołtarzu Mariackim i jego pierwotnym
wyglądzie, „Prace Komisji Historii Sztuki” t. II, 1922, s. 5, 10–12; M. Abramowicz, Ka-
rol Kremer. Jego stosunek do starożytnictwa i udział w zakresie restauracji zabytków (praca
mag.), Toruń 1957, s. 43–44, 76.
11 J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–
1918, Warszawa 1975, s. 93–105; P. Krakowski, Styl arkadowy w architekturze dziewięt-
nastowiecznego Krakowa, w: Symbolae Historiae Artium, Warszawa 1986, s. 460–461;
Z.J. Białkiewicz, Przemiany architektury krakowskiej w połowie XIX wieku, Kraków
1994, s. 69–72; T. Jakimowicz, Konserwatorstwo i konserwatorzy w Wielkopolsce w la-
tach 1793–1918, w: Dzieje historii sztuki w Polsce. Kształtowanie się instytucji naukowych
w XIX i XX w., red. A. Labuda, Poznań 1996, s. 111; K. Stefański, Architektura XIX
wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005, s. 99–101.
12 S. Łoza, Architekci i Budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 159; C. Bąk-Ko-
czarska, Karol Roman Kremer, w: PSB, t. XV/2, Ossolineum 1970, s. 270–272. Zob. też
12
WSTĘP
późniejszych publikacji: zarówno opracowań syntetycznych dotyczących
życia i twórczości architekta, jak i szczegółowych studiów nad różnymi
aspektami jego działalności. W tekstach tych przede wszystkim akcento-
wano zaangażowanie Kremera w inicjatywy Towarzystwa Naukowego Kra-
kowskiego podejmowane na rzecz ochrony zabytków13 oraz eksponowano
największe przedsięwzięcia architektoniczne i konserwatorskie budowni-
czego (jak wzniesienie teatru przy placu Szczepańskim, czy odnowa Col-
legium Maius, Barbakanu i krakowskich kościołów dotkniętych pożarem
1850 roku)14. Niemal zupełnie nie uwzględniano natomiast najistotniejszej,
jak się wydaje, perspektywy spojrzenia na architekta, tj. przez pryzmat jego
pracy w krakowskich służbach budowlanych15, choć do przyjęcia takiej op-
inne biogramy, np. F.M. Sobieszczański, Kremer (Karol), w: Encyklopedia…, s. 45–46;
Karol Kremer, w: C. v. Würzbach, Biographisches Lexikon…, s. 195–196; J. Heppen,
Kremer Karol Roman, w: Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, seria I, t. 40,
Warszawa 1905, s. 858; Kremer Karol Roman, w: Ilustrowana encyklopedia Trzaski, Everta
i Michalskiego, t. 2, Warszawa 1929, szp. 1126; R. Wagner-Rieger, Kremer Karol Ro-
man, w: Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950, t. 4, Wien–Köln–Graz 1969,
s. 254–255.
13 Zob. np. M. Abramowicz, Karol Kremer...., s. 52–75; J. Dużyk, A. Treiderowa,
Zagadnienie opieki nad zabytkami w działalności Towarzystwa Naukowego Krakowskiego,
„Rocznik Biblioteki PAN” 3, 1957, s. 201–273; W. Ślesiński, Starożytnictwo małopol-
skie w latach 1800–1863, „Sztuka i Krytyka. Materiały do studiów i dyskusji z zakresu
teorii i historii sztuki krytyki artystycznej oraz badań nad sztuką”, R. 7: 1956, nr 1–2,
s. 268–281.
14 Zob. m.in. M. Borowiejska-Birkenmajerowa, J. Demel, Działalność urbanistyczna
i architektoniczna Senatu Wolnego Miasta Krakowa w latach 1815–1846, Warszawa 1963
(=Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki, t. 4), s. 112–113,
120–121, 125–127, 134; W. Ślesiński, Problemy konserwatorskie Krakowa w pierwszej
połowie XIX wieku, „Ochrona Zabytków”, R. 16: 1963, nr 1, s. 6, 8, 12; K. Estreicher,
Collegium Maius..., s. 208–249; K. Nowacki, Architektura Teatru Starego w Krakowie w
XIX wieku, „Pamiętnik Teatralny” 1967, z. 1, s. 109–130; M. Borowiejska-Birkenma-
jerowa, Barbakan Krakowski, Kraków 1979, s. 120–121; ta, Odbudowa kościołów Św.
Trójcy i Św. Franciszka w Krakowie w drugiej połowie w. XIX – koncepcje i realizacja,
„Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 12, 1985,
s. 26, 32–36; Z.J. Białkiewicz, Przemiany architektury..., s. 54–55, 57, 69–70, 73–75; W.
Bałus, Architektura sakralna w Krakowie i Podgórzu, w: W. Bałus, E. Mikołajska, ks. J.
Urban, J. Wolańska, Sztuka sakralna Krakowa w wieku XIX, cz. I, Kraków 2004, s. 102–
112; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Kraków, Warszawa 2007, s. 443.
15 Wyjątek w tym względzie stanowi passus, jaki Izabela Röskau-Rydel skreśliła na
temat architekta w artykule dotyczącym rodziny Kremerów, zawartym w księdze jubi-
leuszowej poświęconej Józefowi Kremerowi. Röskau-Rydel, bazując na moim nieopub-
likowanym jeszcze tekście (który w bardzo skróconej formie znalazł się w tym samym
tomie, w przypisie do krytycznego wydania autobiografii Józefa Kremera), uwzględniła
WSTĘP
13
tyki prowokował zarówno opublikowany przez Jacka Purchlę rękopis An-
toniego Stacherskiego (1861), w którym wyraźnie podkreślono wspomnia-
ny aspekt działalności Kremera16, jak i szereg innych wzmianek z epoki17.
A przecież w przypadku architekta, który jak Kremer całe swoje zawodowe
życie związał z urzędem budownictwa i kierował nim przez kilkanaście lat,
dopiero takie poszerzenie pola badawczego może dostarczyć klucza do
trafnego i w miarę pełnego rozpoznania twórczości. Badania nad urzędniczą
karierą Kremera stanowią wstępny warunek nie tylko dla uporządkowania
oeuvre budowniczego (poprzez oddzielenie projektów „własnych” architek-
ta, od przygotowanych pod jego kierunkiem i nadzorem przez pracowni-
ków urzędu), ale także dla ukazania pozaartystycznych uwarunkowań jego
pracy twórczej i trafnego usytuowania stworzonych przezeń dzieł na tle zja-
wisk znamiennych dla lokalnego budownictwa tamtych czasów.
Podjęcie wspomnianego zagadnienia wymaga szerszych studiów nad
organizacją i sposobem funkcjonowania krakowskiego urzędu budowni-
ctwa w I połowie XIX wieku. Wobec niewielkiej ilości zachowanych źródeł,
które bezpośrednio dokumentowałyby pracę tego urzędu, analizie poddać
należy przede wszystkim regulacje normatywne definiujące jego kształt
prawny. Dotychczas pozostawały one na marginesie zainteresowań bada-
czy, tak prawników, historyków, jak i historyków sztuki, którzy w kontek-
ście architektury zajmowali się głównie przepisami budowlanymi (m.in. ich
wpływem na zmianę skali i form przestrzennych budynków, kompozycję
elewacji, układ zabudowy miejskiej etc.)18. Krótkie wzmianki na temat za-
całokształt osiągnięć budowniczego. I. Röskau-Rydel nie powołała się jednak na moje
badania, jako na źródło swoich informacji, lecz zamiast tego przytoczyła w przypisie
starszą literaturę, w której nie sposób znaleźć części wprowadzonych przez nią danych
biograficznych, jak choćby sprostowań dotyczących edukacji Karola Kremera, czy szcze-
gółów odnoszących się do studiów jego syna Jana. Zob. I. Röskau-Rydel, Rodzina Kreme-
rów, w: Józef Kremer (1806–1875), red. J. Maj, Kraków 2007, s. 25–26. Por. J. Kremer,
Autobiografia (oprac. U. Bęczkowska, J. Maj, P. Plichta), w: Józef Kremer..., s. 4, przyp.
7. Zob. też rozdz. I niniejszej książki (gdzie odsyłam do źródeł stanowiących podstawę
informacji biograficznych zamieszczonych przez Röskau-Rydel).
16 A Stacherski, Nowocześni budowniczowie krakowscy i postawione przez nich budow-
le, w: J. Purchla, O architekturze krakowskiej połowy XIX wieku, „Rocznik Krakowski”
53, 1987, s. 124, 130.
17 Zob. np. J. Łepkowski, Wspomnienie..., s. 373–374.
18 Zob. przede wszystkim Cz. Krawczak, Prawo budowlane na ziemiach polskich od
połowy XVIII wieku do 1939 roku, Poznań 1975, s. 86–99. Ponadto problematykę tę
odnośnie do Krakowa analizowali Białkiewicz, (tenże, Przemiany architektury..., s. 20–
22) oraz Demel i Borowiejska-Birkenmajerowa (ci sami, Działalność urbanistyczna...,
s. 101–105), a dla okresu nieco późniejszego Purchla (tenże, Jan Zawiejski. Architekt
14
WSTĘP
sad działania miejscowych służb budowlanych, ale ograniczone wyłącznie
do pierwszych lat istnienia Wolnego Miasta Krakowa, zamieścili w swych
publikacjach Szczęsny Wachholz19 i Wojciech Bartel20. Większe aspiracje
wykazali Juliusz Demel i Maria Borowiejska-Birkenmajerowa21, Tadeusz
Żychiewicz22 oraz Zbigniew Dyrdoń23, którzy próbowali szerzej scharakte-
ryzować politykę budowlaną krakowskiego urzędu budownictwa w czasach
Wolnego Miasta Krakowa. Przyjmując jednak, że ustrój tej instytucji pozo-
stał niezmieniony przez cały czas jej funkcjonowania, jak również wyprowa-
dzając wnioski, nie tyle w oparciu o akty normatywne, co o własną interpre-
tację projektów architektonicznych i wybiórczo zachowanych dokumentów
pozostałych po urzędzie, dopuścili się oni wielu błędów i uproszczeń. Po-
dobny bilans pozostawił Jan Zbigniew Białkiewicz dokonując opisu admi-
nistracji budowlanej okresu przedautonomicznego24.
W związku z niezadowalającym poziomem refleksji nad organizacją
miejscowych służb budowlanych dotychczas nie wykorzystano perspektyw,
jakie dogłębne rozpoznanie tego problemu stwarza dla badań nad biogra-
fiami poszczególnych budowniczych krakowskich (m.in. jako szansa na
doprecyzowanie ich oeuvre), a przede wszystkim dla zrozumienia proce-
połowy XIX i XX wieku, Warszawa 1986, s. 350–351). Jeśli chodzi o inne środki ar-
chitektoniczne, wagę problemu podnosili np. M. Rudowska, Warszawskie konkursy
architektoniczne w latach 1864–1898, Warszawa 1972 (=Studia i Materiały do Teorii
i Historii Architektury i Urbanistyki, t. 10), s. 13; J. Roguska, Wpływ przepisów budow-
lanych na kształtowanie zabudowy Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki” 25, 1980, s. 275–298; J. Żywicki, Architektura neogotycka na
Lubelszczyźnie, Lublin 1998, s. 23–31; A. Tomaszewicz, Wpływ przepisów budowlanych
na sposób kształtowania wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej w dziewiętnastowiecznym
Wrocławiu, „Architectus” 2000, nr 2 (8), s. 32–42.
19 S. Wachholz, Rzeczpospolita Krakowska (okres od 1815 do 1830), Warszawa 1957,
20 W. Bartel, Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa 1815–1846, Kraków 1976, BK
21 M. Borowiejska-Birkenmajerowa, J. Demel, Działalność urbanistyczna..., s. 46–48,
s. 279–285.
116, s. 65–66.
51, 80, 89–91.
22 T. Żychiewicz, Architektura klasycystyczna Kazimierza i Stradomia w Krakowie,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1, 1956, s. 302–309.
23 Z. Dyrdoń, Działalność kartograficzna krakowskich władz miejskich w okresie zabo-
rów, „Teki Krakowskie” X, 1999, 23–24. Por. też tenże, Przegląd planów architektonicz-
nych i dokumentacji technicznej w zespołach i zbiorach Oddziału Dokumentacji Technicznej
i Materiałów Kartograficznych Archiwum Państwowego w Krakowie, „Teki Krakowskie”
XIII, 2001, s. 71–79.
24 Z.J. Białkiewicz, Przemiany architektury..., s. 22–27.
WSTĘP
15
sów zachodzących w architekturze Krakowa około roku 185025. Studia nad
strukturami ówczesnej administracji budowlanej okazują się mieć bowiem
w tym zakresie niebagatelne znaczenie, co łatwo sobie uświadomić, jeśli
weźmiemy pod uwagę, że większość krakowskich architektów połowy XIX
wieku była pracownikami urzędu budownictwa, a pozostali, chcąc uzyskać
pełnię uprawnień zawodowych, musieli odbyć w nim kilkuletnią aplika-
cję. W tym kontekście badania nad urzędem pozwalają zrekonstruować
ramy prawne, w jakich funkcjonowali lokalni twórcy, w dalszej zaś kolejno-
ści otwierają możliwość spojrzenia na krąg budowniczych zatrudnionych
w urzędzie, jako na środowisko architektoniczne26. Przy tym „środowisko”
rozumiane jest tu nie tylko w sposób topograficzny27, ale przede wszystkim
artystyczny28. W tym znaczeniu o „środowisku” można mówić wtedy, gdy
w dziełach twórców aktywnych w danym czasie na określonym obszarze,
ponad właściwościami ich indywidualnego języka, wyróżnia się pewien
zespół cech specyficznych dla całego ośrodka (czasem widoczny dopiero
w zestawieniu ze sztuką innych rejonów)29. O odrębności tak pojętego
„środowiska” stanowić mogą nie tylko samodzielnie wypracowane w nim,
„twórcze” rozwiązania stylowe (gdyż na takie potrafią się zdobyć jedynie
25 Jedynie Wojciech Bałus zasygnalizował rolę krakowskiego urzędu budownictwa,
pojętego jako funkcjonalna całość, w procesie powstawania projektów sakralnych w cza-
sach Wolnego Miasta Krakowa. Zob. tenże, Architektura sakralna..., s. 100–101.
26 O tym, że wyznaczony kierunek naukowej refleksji przynieść może ciekawe re-
zultaty, przekonują zwłaszcza doświadczenia badaczy niemieckich. Zob. np. A. Kübler,
Chronik Bau und Raum. Geschichte und Vorgeschichte des Bundesamtes für Bauwesen und
Raumordnung, Berlin 2007; Ch. Löser, Karl Friedrich Schinkel bei der Oberbaudeputa-
tion. Zur Bauverwaltung unter Friedrich Wilhelm III, Berlin 2002; R. Strecke, Anfänge
und Innovation der preußischen Bauverwaltung. Von David Gilly zu Karl Friedrich Schin-
kel, Köln–Weimar–Wien 2000. Por. E. Börsch-Supan, Berliner Baukunst nach Schinkel
1840–1870, München 1977, s. 12–19.
27 Ów topograficzny sposób pojmowania „środowiska”, jako grupy artystów two-
rzących na danym terytorium, wyróżnionym w oparciu o kryteria pozaartystyczne (geo-
graficzne, polityczne etc.) dominuje w polskiej literaturze, zob. np. A. Wallis, Artyści
plastycy. Zawód i środowisko, Warszawa 1964; J. Roguska, Środowisko architektoniczne
Warszawy na przełomie XIX i XX wieku (1890–1914), „Kwartalnik Architektury i Urba-
nistyki” 19, 1974, z. 3, s. 219–228; T. Kostyrko, Problemy środowisk artystycznych, w:
Kultura polska w dekadzie przemian, red. T. Kostyrko, Warszawa 1999.
28 Zob. A.S. Labuda, Środowisko artystyczne i artysta w badaniach nad sztuką późno-
średniowieczną – spostrzeżenia i refleksje, w: Tessera. Sztuka jako przedmiot badań, Kraków
1981, s. 125–141.
29 Tamże, s. 126–127. Zob. też cenny artykuł J.S. Kębłowskiego, Kilka uwag na temat
badań tzw. geografii sztuki, w: Sztuka Pograniczy Rzeczpospolitej w okresie nowożytnym od
XVI do XVIII wieku, Warszawa 1998, s. 25–41 (tam bogata literatura problemu).
16
WSTĘP
najsilniejsze ośrodki), ale i wspólna skłonność do przejmowania, bądź od-
rzucania określonych impulsów czy wzorów obcych, a także specyficzny
sposób ich rozumienia i interpretacji. Elementami „środowiskotwórczymi”
bywają najczęściej wybitne indywidualności, wokół których krystalizuje
grupa artystów, choć nie bez znaczenia dla tego procesu pozostają także
społeczne, polityczne i gospodarcze uwarunkowania pracy twórczej, wspól-
na płaszczyzna wymiany poglądów i doświadczeń zawodowych, system
kształcenia, lokalna tradycja, wpływ zleceniodawców etc30. W dotychcza-
sowych badaniach nad krakowskimi architektami I połowy XIX wieku jeśli
nawet posługiwano się terminem „środowisko”, to pojmowano go w kate-
goriach wyłącznie topograficznych31. Odmawiano więc lokalnemu ośrod-
kowi odrębności artystycznej, powołując się na jego słabość i zależność od
rozwiązań zachodnioeuropejskich. Początki formowania się w Krakowie
środowiska architektonicznego w znaczeniu artystycznym dostrzegano do-
piero w latach 50. XIX wieku (łącząc je z odbudową po wielkim pożarze)32,
lub 60. i 70. (ich przyczyn upatrując w zmianie ogólnej sytuacji i stosunku
rządu austriackiego do spraw miasta)33, a nawet na przełomie lat 70. i 80.
tego stulecia (odczytując je jako następstwo rozwoju ekonomicznego i rosną-
cej koniunktury budowlanej oraz pojawienia się w Krakowie wykształconych
na zachodzie architektów nowego typu, posiadających solidne wykształcenie
techniczne i artystyczne)34. Tymczasem, mimo niewielkiej ilości zachowanych
materiałów źródłowych (tak pisanych, jak i ikonograficznych), już wstępne
studia nad urzędem budownictwa przekonują, że zindywidualizowane śro-
dowisko, operujące „własnym” językiem formalnym, wyodrębniło się w mie-
ście w latach 40. XIX stulecia, a stworzone zostało wokół Karola Kremera
właśnie przez pracowników i aplikantów lokalnych służb budowlanych.
W nawiązaniu do zarysowanego powyżej stanu badań, jako cel książ-
ki obrano całościowe przedstawienie działalności architektonicznej i kon-
serwatorskiej Karola Kremera, w tym zwłaszcza uchwycenie specyfiki jego
twórczości, określenie rodowodu artystycznego, uwypuklenie roli w po-
pularyzowaniu na gruncie krakowskim współczesnej mu, zachodnioeuro-
30 Tamże, s. 27–29.
31 J. Purchla, O architekturze..., s. 98–100; tenże, Formowanie się środowiska architek-
tów krakowskich w drugiej połowie XIX wieku, „Rocznik Krakowski” t. 54, 1988, s. 117–
136; Z.J. Białkiewicz, Przemiany architektury..., s. 34–39; W. Komorowski, Pałace miejskie
Krakowa pierwszej połowy XIX w., „Teki Krakowskie” XII, 2001, s. 105; W. Bałus, Archi-
tektura sakralna..., s. 112, 114.
32 W. Bałus, Architektura sakralna..., s. 102, 108–113.
33 Z.J. Białkiewicz, Przemiany architektury..., s. 34, 39.
34 J. Purchla, Formowanie się środowiska..., s. 117–118.
WSTĘP
17
pejskiej myśli teoretycznej, pokazanie wpływu architekta na kształtowanie
postaw twórczych jego długoletnich współpracowników, wreszcie ukazanie
jego wkładu w konsolidację i aktywizację środowiska skupionego wokół
miejscowego urzędu budownictwa.
Realizacji tak sformułowanego zadania podporządkowano konstruk-
cję książki. Podzielona ona została na pięć rozdziałów. Rozdział pierwszy
poświęcono prezentacji biografii Karola Kremera (1812–1860), wskazując
przede wszystkim na charakter jego edukacji, kształtowanie się i rozwój
zainteresowań artystycznych, okoliczności związane z awansem na kolejne
szczeble kariery urzędniczej, wreszcie przenikanie się i uzupełnianie róż-
nych pól jego zawodowej aktywności. Krótko zasygnalizowano tu także
działalność naukową i społeczną architekta, wymieniono wszystkie jego
dzieła oraz nakreślono obraz jego najbliższych relacji: rodzinnych, towa-
rzyskich i zawodowych. Przedmiotem rozważań w rozdziale drugim stał się
kształt administracji budowlanej funkcjonującej w czasach Wolnego Miasta
Krakowa oraz w okresie przedautonomicznym. Zarysowano proces formo-
wania się jej struktur, odtworzono zakres kompetencji oraz obowiązujące
w jej ramach zasady wewnętrznego podziału pracy, pokazano wzajemne re-
lacje zawodowe zatrudnionych w niej architektów, a także pozaartystyczne
uwarunkowania ich działalności. Przede wszystkim jednak rozpoznano rolę
dyrektora krakowskiego urzędu budownictwa, dookreślono jego uprawnie-
nia i obowiązki oraz przybliżono jego udział w procedurze powstawania
projektów przygotowywanych w kierowanej przezeń jednostce. W rozdzia-
le trzecim znalazła się analiza publikacji Kremera z dziedziny szeroko ro-
zumianej historii sztuki oraz prezentacja wkładu budowniczego w prace
prowadzone przez Towarzystwo Naukowe Krakowskie na rzecz opieki nad
zabytkami. Przedstawiono tu m.in. sformułowany przez architekta program
konserwacji dzieł sztuki dawnej, jego zaangażowanie w działalność Komisji
Restauracji Pomników Pogorzałych, jak również podjęte przez niego ini-
cjatywy zmierzające do powołania Muzeum Starożytności Krajowych oraz
objęcia rodzimych zabytków akcją inwentaryzacyjną i systematycznymi ba-
daniami. W rozdziale czwartym szczegółowo omówiono te dzieła „własne”
Kremera, którym przysługuje walor kreacji artystycznych i które można
było poddać analizie formalnej, dzięki zadowalającemu stanowi zachowa-
nia lub dostępności źródeł pozwalających na rekonstrukcję ich pierwotnego
kształtu35. Wyróżniono pomiędzy nimi prace architektoniczne (do których
zaliczono także gruntowne przebudowy gmachów XVIII- i XIX-wiecznych,
35 Odnośnie do pozostałych prac ograniczono się do wzmianek zamieszczonych
w rozdz. I.
18
WSTĘP
nie definiowanych przez Kremera jako zabytki, lecz traktowanych czysto
utylitarnie) oraz prace konserwatorskie. Te ostatnie podzielono z kolei na
świeckie i sakralne, z uwagi na odrębności zaznaczające się w podejściu bu-
downiczego do ich restauracji. W ramach każdej z wydzielonych kategorii
dzieł dokonano ich przeglądu w porządku chronologicznym. W rozdziale
tym przedstawiono stan badań nad poszczególnymi obiektami i zarysowa-
no historyczny kontekst ich powstania, weryfikując szereg błędnych danych
faktograficznych wprowadzonych do literatury przez wcześniejszych bada-
czy36. Ponadto pokazano źródła pomysłów architekta, określając stopień
ich zależności od miejscowej tradycji budowlanej i eksponując związki
z poszczególnymi nurtami zachodnioeuropejskiej myśli architektonicz-
nej i konserwatorskiej. Zasygnalizowano też korelację między artystyczną
formą kremerowskich realizacji, a wynikami badań prowadzonych przez
budowniczego nad dziejami rodzimej sztuki. Jednocześnie podjęto tu pró-
bę odczytania programów ikonograficznych zapisanych w strukturze i de-
koracji budowli wzniesionych przez Kremera, a także wydobycia zespołu
cech stanowiących o specyfice twórczości architekta. W rozdziale ostatnim
usiłowano określić wpływ Kremera na obraz architektury Krakowa około
roku 1850. Przedstawiono tu najważniejsze koncepcje projektowe opra-
cowane w kierowanym przez budowniczego urzędzie, by w odwołaniu do
wniosków wynikających z wcześniejszych rozdziałów, pokazać artystyczną
relację pomiędzy tymi przedsięwzięciami, a dziełami „własnymi” Kremera.
Konsekwencją zrekonstruowanych uprzednio zasad funkcjonowania lokal-
nych służb budowlanych stało się również sprostowanie dotychczasowych
ustaleń dotyczących autorstwa niektórych planów powstałych w urzędzie
oraz spojrzenie na część z nich, jako na element szerszej, wspólnie przygo-
towanej koncepcji, nie zaś jak na indywidualne, oderwane od siebie kreacje
poszczególnych architektów. Dla podkreślenia dostrzegalnej od lat 40. XIX
wieku zmiany form architektury urzędowej Krakowa, w rozdziale tym skró-
towo zarysowano jej ewolucję, widzianą w perspektywie całej I połowy stu-
lecia. Ponadto prześledzono tu recepcję rozwiązań wypracowanych w ra-
mach działania urzędu, jaka dokonała się w omawianym czasie na gruncie
architektury prywatnej.
Stosunkowo niewiele miejsca poświęcono w książce urbanistyce Kra-
kowa, gdyż w czasie, kiedy podlegała ona urzędowi kierowanemu przez
36 Rozważania historyczne zajmują dużo miejsca w strukturze tekstu, gdyż w przy-
padku większości prac Kremera rekonstrukcja okoliczności ich powstania nie została
dotąd przeprowadzona, lub dokonano jej nierzetelnie. Tymczasem bez poprawnych
ustaleń faktograficznych niemożliwe było prawidłowe odczytanie i interpretacja dzieł.
WSTĘP
19
Kremera (1842–1848) nie zainicjowano żadnych znaczących rozwiązań
regulacyjnych (z wyjątkiem niezrealizowanego, znanego jedynie z opisów,
projektu upięknienia Kazimierza)37. Najbardziej „zapalne” problemy urba-
nistyczne miasta rozstrzygnięto wcześniej, w latach 20. i 30. XIX wieku,
przede wszystkim w Ogólnym planie upięknienia, uchwalonym przez Senat
w roku 1833, a także w opracowanych na jego podstawie planach szcze-
gółowych. Gdy zaś po roku 1848, na skutek zmiany kontekstu geopoli-
tycznego, przyszło modyfikować wspomniane wizje przestrzenne Krakowa,
kompetencje w zakresie kształtowania jego urbanistyki nie należały już do
Kremera. Przekazane zostały nowo utworzonym miejskim służbom budow-
lanym, podczas gdy Kremer związał się z pionem służb rządowych.
Ramy chronologiczne wyznaczone z tytule książki odpowiadają okresowi
zatrudnienia Kremera w strukturach administracji budowlanej i wyznaczają
zasadnicze pole badawcze pracy. Zostały one rozszerzone w części dotyczą-
cej organizacji krakowskich służb budowlanych, dla całościowego ukazania
pewnego etapu ich rozwoju, zamkniętego datami 1815–1860. Kilkukrotne
zmiany nazwy urzędu zatrudniającego Kremera sprawiły, że w tytule zrezyg-
nowano z użycia którejkolwiek z nich (Urząd Budowniczy WMK, Oddział
Budownictwa WMK, Krakowski Urząd Budownictwa, Dyrekcja Budowni-
ctwa Krakowskiego, C.K. Budownictwo Krajowe, C.K. Dyrekcja Budowni-
ctwa Krajowego) na rzecz określenia ogólnego, wskazującego na charakter
tej instytucji i terytorialno-przedmiotowy zakres jej działania.
Wyjaśnienia wymaga jeszcze kilka kwestii terminologicznych. W pra-
cy nie przeprowadzono rozróżnienia pomiędzy „budowniczym” i „archi-
tektem”. Dystynkcja ta, jakkolwiek doczekała się szerokiego omówienia
w zachodniej literaturze przedmiotu38, nie wydaje się być użytecznym na-
37 Plan został zatwierdzony przez Senat 17 II 1845 roku, jednak upadek Rzeczpo-
spolitej Krakowskiej wstrzymał jego urzeczywistnienie. W roku 1846 okazało się z ko-
lei, że akta dokumentujące prace komisji przygotowującej wytyczne projektu chwilowo
zaginęły. Po roku 1848, gdy Kremer nie miał już bezpośredniego wpływu na urbanisty-
kę Krakowa, ale pozostawał wciąż zainteresowany uregulowaniem sytuacji Kazimierza,
apelował do Rady Administracyjnej, by ta zawezwała Radę Miejską do przeprowadzenia
upięknienia dzielnicy według planu wypracowanego w czasach Wolnego Miasta Krakowa.
Zob. więcej na ten temat APKr, WMK V – 76a, s. 451–457, s. 467–478, 487, 495–96.
38 The Architekt. Chapters in the History of the Professions, red. S. Kostoff, New York
1977; H. Ricken, Der Architekt. Geschichte eines Berufs, Berlin 1977; Architekt und In-
genieur. Baumeister in Krieg und Frieden, Wolfenbüttel 1984; A. Jacques, La Carrière de
l’architecte au XIXe siècle (kat. wystawy), Paris 1986; E.E. Bolenz, Vom Baubeamten
zum freiberuflichen Architekten. Technische Berufe im Bauwesen (Preußen/Deutschland,
1799–1931), Frankfurt 1991; In urbe architectus: modelli, disegni, misure. La professione
dell’architetto a Roma 1680–1750, red. B. Contardi, G. Curcio, Roma 1991.
20
WSTĘP
rzędziem badawczo-klasyfikującym w przypadku studiów nad architekturą
Krakowa I połowy XIX wieku. W tym czasie w lokalnej nomenklaturze
dość dowolnie bowiem używano obu określeń, nie wiążąc z nimi precy-
zyjnie zdefiniowanych uprawnień i zobowiązań. Pojęcia te same w sobie
niewiele mówiły też o rzeczywistym poziomie umiejętności zawodowych
osób, wobec których je stosowano39. Okresowo pojawiały się wprawdzie
inicjatywy zmierzające do uporządkowania terminologii w tym zakresie
i ujednolicenia zasad dopuszczania do praktykowania w zawodzie40, ale
w związku z częstymi zmianami sytuacji politycznej i prawnej Krakowa,
miały one charakter efemeryczny. Jeśliby więc chcieć posługiwać się oboma
pojęciami w sposób uwzględniający różnicę między ich desygnatami, nale-
żałoby za każdym razem, gdy odnajdziemy w źródłach termin „architekt”
lub „budowniczy”, podejmować próbę ustalenia ich rzeczywistego, aktual-
nego w danym przypadku, pola semantycznego, co nie tylko naznaczone
byłoby niebezpieczeństwem błędnej interpretacji, ale i mijałoby się z celem,
nie przybliżając nas do opisu badanych zjawisk. W książce tej określenia
„architekt” i „budowniczy” stosowano zatem wymiennie, a tam, gdzie uży-
to ich jako składnika nazwy odnoszącej się do stanowiska urzędniczego
funkcjonującego w ramach struktur administracji budowlanej (a więc gdzie
39 Problem ten w odniesieniu do środowiska dziewiętnastowiecznej Warszawy omó-
wiła M. Omilanowska (taż, O wykształceniu i organizacji pracy warszawskich architektów
w XIX wieku. Kilka uwag, w: Architekt, budowniczy, murator. Materiały z sesji nauko-
wej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa 24–25 listopada 2004 roku, red. H. Faryna-Pasz-
kiewicz, M. Omilanowska, J. Sito, Warszawa 2007, s. 93–100). O swobodnym, często
wręcz wymiennym stosowania terminów: „architekt” i „budowniczy” (a także „mura-
tor”, „inżynier”, „geometra” etc.) w szesnastowiecznych źródłach z terenu Polski pisał
R.M. Kunkel (tenże, Zawód architekta w Polsce XVI wieku. Na marginesie przygotowywa-
nego „Słownika architektów polskich i w Polsce działających”, w: Architekt – Budowniczy
– Mistrz Murarski…, s. 18), na temat trudności związanych z precyzyjnym określeniem
zakresu kompetencji zawodowych architekta i budowniczego w wiekach XVII i XVIII
zob. Z. Bania, Od fundatora do wykonawcy. Twórcy architektury XVII–XVIII wieku
w Polsce, w: Architekt – Budowniczy – Mistrz Murarski…, s. 53.
40 Por. zawarte w rozdz. II rozważania na temat obowiązujących w latach 1841–1853
warunków uzyskania tytułu budowniczego prywatnego. Zob. też Archiwum Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego (dalej: AUJ), S I 607, Urządzenie w jakiej formie ma być odbywany
egzamin ściślejszy dla uczniów którzy Instytut Techniczny ukończyli, a chcą być architektami
egzaminowanymi i inżynierami egzaminowanymi, oraz jak swego rodzaju świadectwa wyda-
wane być powinny (11 IV 1842), czy Obwieszczenie C.K. Komisji Gubernialnej tyczące się
urządzenia rzemiosł budów dotyczących z marca 1854 roku („Dodatek” do „Czasu” 1854,
nr 99 z 30 IV, s. 6), w którym czytamy m.in.: Architekci należą do kategorii wyzwolonych
artystów i jako tacy prawa do prowadzenia budów nie mają.
WSTĘP
21
przywiązano do nich konkretne znaczenia), zapisano je wielką literą (np.
Budowniczy Akademicki).
W książce nie dochowano także wierności specjalistycznej terminolo-
gii stosowanej obecnie na określenie działań z zakresu szeroko rozumianej
ochrony zabytków. Nomenklatura ta (poza bardzo pojemnym pojęciem
„restauracja”) pozostaje bowiem nieadekwatna do przedsięwzięć prze-
prowadzanych w Krakowie w czasach objętych chronologicznymi ramami
dysertacji. Zrealizowane wówczas prace najczęściej łączyły w sobie różne
rodzaje czynności, dziś precyzyjnie oddzielanych i grupowanych w ramach
definicji poszczególnych terminów. W niniejszej książce działania podjęte
przez Kremera i jego współczesnych na rzecz zachowania zabytków dawnej
sztuki, z konieczności charakteryzowano więc w sposób opisowy, a wyrażeń
takich jak „konserwacja”, „restauracja”, „odnowa”, „renowacja”, „repera-
cja”, czy „naprawa” używano jako synonimów, bez uwzględnienia zasadni-
czych różnic, które akcentuje się pomiędzy nimi w literaturze poświęconej
zagadnieniom konserwatorskim41.
Warsztat naukowy wykorzystany w trakcie studiów nad tematem, od-
zwierciedlając podwójne wykształcenie autorki, łączył tradycyjne metody
badawcze stosowane w historii sztuki (analiza stylistyczno-porównawcza
oraz ikonograficzna projektów i realizacji architektonicznych, poparta
krytyczną lekturą źródeł pisanych) z metodologią nauk prawnych (analiza
i interpretacja tekstów normatywnych).
Niniejszą pracę oparto przede wszystkim na materiałach źródłowych,
które skonfrontowano z polską i zachodnioeuropejską literaturą przed-
miotu. Przeprowadzono kwerendy w archiwach, muzeach i bibliotekach
(krajowych oraz zagranicznych), wykorzystano materiały rozproszone po
zbiorach rodzin krakowskich, sięgnięto do korespondencji, pamiętników
oraz zapisków osób związanych z Kremerem i jego środowiskiem, przestu-
diowano dziewiętnastowieczne ustawodawstwo administracyjno-budowla-
ne42, wreszcie prześledzono prasę z epoki – codzienną i fachową43. Źródła
pisane okazały się przy tym niemal tak ważne, jak ikonograficzne. Poza
dostarczeniem wiadomości faktograficznych, stały się one punktem wyj-
ścia dla zrekonstruowania panujących w dziewiętnastowiecznym Krakowie
41 Stosowne definicje, wraz z kontrowersjami, jakie budzą w literaturze przedmiotu,
omówił P. Dettloff, Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce 1918–1939.
Teoria i praktyka, Kraków 2006, s. 10–13.
42 Tytuły dziewiętnastowiecznych publikatorów ustaw podano w ich literalnym
brzmieniu. A więc nawet w sytuacji, gdy na przestrzeni kilku lat następowała wielokrot-
na zmiana nazwy publikatora, podążano za rytmem tych zmian.
43 Spis wykorzystanych źródeł zamieszczony został na końcu książki.
22
WSTĘP
poglądów na temat stylów dawnych (ich periodyzacji, genezy, cech charak-
terystycznych, wartości semantycznych etc.) i opinii o nurtach współczes-
nej architektury. Ponadto pozwoliły na odtworzenie ówczesnych sposobów
rozumienia podstawowych kategorii estetycznych określających dzieło ar-
chitektury44. Uwzględnienie tej „dziewiętnastowiecznej” optyki wydawało
się niezwykle istotne dla właściwego odczytania kremerowskich realizacji
i zrozumienia stojącej za nimi formacji kulturowej, zwłaszcza, że w wielu
przypadkach formułowane w tamtej epoce sądy (będące podstawą podej-
mowanych wówczas decyzji artystycznych) odbiegają od ustaleń dzisiejszej
historii sztuki. Dzięki tak szerokiemu odwołaniu do źródeł możliwe sta-
ło się zweryfikowanie wielu powtarzanych od lat przekonań, znajdujących
oparcie raczej w „sile tradycji” niż w faktach i logicznej argumentacji.
***
W tym miejscu chciałabym wyrazić wdzięczność wszystkim osobom i in-
stytucjom, które przyczyniły się do powstania niniejszej książki. W pierw-
szej kolejności podziękowania należą się Panu Prof. dr. hab. Wojciechowi
Bałusowi za inspirację do podjęcia tematu, cenne uwagi przekazywane na
wszystkich etapach prowadzonych badań i w czasie pracy nad tekstem,
a także za zaangażowanie w publikację książki. Istotne dla jej ostateczne-
go kształtu były też opinie pierwszych czytelników: Pani Prof. Małgorza-
ty Omilanowskiej, Pani Prof. Agnieszki Zabłockiej-Kos, Pana Prof. Jacka
Purchli i Pana Prof. Marka Zgórniaka. Ponadto za wszelkie wskazówki
i sugestie oraz za koleżeńską pomoc okazaną w trakcie gromadzenia róż-
nego rodzaju informacji i materiałów wdzięczna jestem Dr. Tomkowi Szy-
bistemu, Dr. hab. Wojciechowi Krawczukowi, Magdalenie Sokołowskiej,
Dr. Rafałowi Quirini-Popławskiemu, Dr Kamili Podniesińskiej, Karolinie
Białek, Joli Kozubek, Tadeuszowi Zatorskiemu, Rafałowi Ochęduszce, Jo-
annie Dziewulskiej (Brzózce), Sylvii Kulish, Prof. Markowi Walczakowi,
Dr. Wojciechowi Walanusowi, Adamowi Czerwieniowi, a zwłaszcza Mariu-
szowi Bęczkowskiemu, Michałowi Gaikowi i Zofii Starzyk.
44 W tym zakresie szczególną pomocą służyły monumentalne syntezy dziejów sztuki
autorstwa brata Karola Kremera – Józefa. O tym, że wspomniane publikacje można trak-
tować jako wykładnik stanu świadomości krakowskiego środowiska architektonicznego
połowy XIX stulecia szerzej U. Bęczkowska, Karol Kremer a Józef Kremer: o obecności
koncepcji estetycznych autora »Listów z Krakowa« w praktyce architektonicznej i konserwa-
torskiej krakowskich budowniczych połowy XIX wieku, w: Józef Kremer..., s. 321–342.
WSTĘP
23
Życzliwości i pomocy doświadczyłam również ze strony pracowników
Archiwum Państwowego w Krakowie, Pracowni Ikonografii Krakowa,
Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Towarzystwa Przyjaciół Sztuk
Pięknych w Krakowie.
Zasadnicze znaczenie dla badań, których wyniki znalazły się w niniejszej
książce, miało stypendium doktoranckie w Instytucie Historii Sztuki UJ,
grant promotorski Komitetu Badań Naukowych oraz stypendia: Fundacji
Lanckorońskich, Fundacji im. Florentyny Kogutowskiej, Gybson Sykora
Foundation i The Tokio Foundation (Ryoichi Sasakawa Young Leaders Fel-
lowship Fund). Umożliwiły mi one zgromadzenie niezbędnych materiałów
rozproszonych po archiwach i bibliotekach zarówno w Polsce, jak i w Au-
strii, Czechach, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i na Ukrainie.
Książkę tę dedykuję moim Rodzicom, z podziękowaniami
za nieustające wsparcie.
ROZDZIAŁ I
ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ KAROLA KREMERA
1. LATA EDUKACJI I PODRÓŻY STUDYJNYCH PO EUROPIE
Karol Roman Kremer urodził się w Krakowie 22 stycznia 1812 roku1,
w spolonizowanej rodzinie kupieckiej niemieckiego pochodzenia. Jego
ojciec, Józef Kremer (1769–1848), był krawcem przybyłym do Krakowa
z Opawy w 1796 roku2. Z biegiem lat zasymilował się całkowicie i doro-
bił pokaźnego majątku, czego wyrazem stało się nabycie dwóch kamienic
w mieście3 oraz domu z ogrodem przy ulicy Łobzowskiej4. Spośród jego
1 Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej: APKr), Akta urodzin. Parafia NMP
2 I. Röskau-Rydel, Rodzina Kremerów, w: Józef Kremer (1806–1875), red. J. Maj,
w Krakowie, 1809–1812, s. 132.
Kraków 2007, s. 17–19.
3 Należały do niego dwa sąsiadujące ze sobą domy: przy Rynku 41 i narożny przy ul.
św. Jana 2/4. Zob. W. Komorowski, A. Sudacka, Rynek Główny w Krakowie, Ossolineum
2008, s. 333. Por. J. Louis, Przechadzka kronikarza po Rynku Krakowskim, Kraków 1890,
s. 181–182.
4 W ogrodzie, przeznaczonym przez Kremerów do użytku publicznego, znajdował
się staw z łódkami oraz letni domek z salą bilardową, restauracją i pokojami gościnnymi
na piętrze. Ogród ten odgrywał ważną rolę w życiu kulturalnym ówczesnego Krakowa,
stając się miejscem wystawiania sztuk teatralnych, organizowania bali, koncertów i po-
26
ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ KAROLA KREMERA
dwanaściorga dzieci, kilkoro umarło we wczesnym dzieciństwie5, czworo
zaś odegrało ważną rolę w ówczesnym życiu naukowym i artystycznym
Krakowa. Poza Karolem należeli do nich: Józef – wybitny estetyk, filozof,
pierwszy nauczyciel historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim i w kra-
kowskiej Szkole Sztuk Pięknych6, Aleksander – chirurg, założyciel krakow-
skiego Towarzystwa Lekarskiego7 oraz Teresa – matka znanego rzeźbiarza
i konserwatora zabytków Edwarda Stehlika8. Intelektualny profil zainte-
resowań rodzeństwa Kremerów określiła matka – Anna z Erbów (1769–
1828), pochodząca z zamożnej, karlsbadzkiej rodziny mieszczańskiej. Była
ona osobą dobrze wykształconą, posiadającą bogatą bibliotekę i chociaż
sama nie mówiła po polsku9, wraz z mężem dbała o wszechstronną eduka-
cję językową swoich dzieci oraz wychowanie ich w duchu polskości10.
Karol Kremer pierwsze nauki pobierał pod kierunkiem prywatnych gu-
wernerów oraz starszego brata Józefa11. Po tym wstępnym etapie kształcenia,
kontynuował je w Liceum Św. Anny, gdzie uczęszczał w latach 1822/23–
1827/2812. Obowiązujący wówczas program obejmował język polski, niemie-
kazów sztucznych ogni. K. Bąkowski, Kronika Krakowska 1796–1848, cz. II, BK nr 30,
Kraków 1906, s. 143; cz. III, BK nr 42, Kraków 1910, s. 17. Zob. też W. Bałus, Krakau
zwischen Traditionen und Wegen in die Moderne, Stuttgart 2003, s. 84–86; I. Röskau-Ry-
del, Rodzina Kremerów..., s. 19; U. Bęczkowska, Architektura klasztoru ss. karmelitanek
bosych przy ulicy Łobzowskiej w Krakowie, „Modus. Prace z Historii Sztuki” V, 2004,
s. 63, przyp. 16.
5 I. Röskau-Rydel, Rodzina Kremerów..., s. 18.
6 W 1844 roku Kremerowie spowinowacili się z Mączyńskimi, poprzez ślub Józe-
fa Kremera z Marią Mączyńską. W 1858 roku bratanica Marii Mączyńskiej, Ludwika,
poślubiła jednego z najzdolniejszych krakowskich architektów młodej generacji, Filipa
Pokutyńskiego. Warto także zauważyć, że zięciem Józefa Kremera był wybitny historyk
Stanisław Smolka, wnukiem zaś poeta Lucjan Rydel. Zob. J. Dużyk, Józef Kremer, w:
Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. XV/2, 1970, s. 269; Z.J. Białkiewicz, Filip
Pokutyński, w: PSB, t. XXVII/2, 1982, s. 251.
7 J. Skowrońska, Aleksander Kremer, w: PSB, t. XV/2, 1970, s. 265–267.
8 R. Róg, Edward Stehlik, w: PSB, t. XLIII/2, 2005, s. 279.
9 I. Röskau-Rydel, Rodzina Kremerów..., s. 18.
10 A. Grabowski, „Goliat”: Wspomnienia z ostatnich lat mojego życia i wypadki, które
w tym czasie w Krakowie zaszły od r. 1832 do r. 1854 (dalej: Goliat), Biblioteka Zakła-
du Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej: Oss.) rkps 12156, s. 602–605,
1145; J. Skowrońska, Aleksander Kremer…, s. 265. Inaczej I. Röskau-Rydel, Rodzina
Kremerów..., s. 18.
11 J. Łepkowski, Wspomnienie o św. p. Karolu Kremerze – budowniczym krakowskim,
„Tygodnik Ilustrowany” 1864, nr 263, s. 373.
12 Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego (dalej: AUJ), S I 657, Spisy uczniów Li-
ceum Św. Anny, 1822/23, poz. 41; AUJ, S I 664, Lista uczniów klasy szóstej Liceum Św.
1. LATA EDUKACJI I PODRÓŻY STUDYJNYCH PO EUROPIE
27
27
cki, francuski, grekę, łacinę, historię powszechną i historię Polski, arytme-
tykę, geometrię, fizykę, historię naturalną, geografię, religię oraz kaligrafię
i rysunek13. Ten ostatni przedmiot, prowadzony przez Antoniego Gizińskie-
go, chociaż dawał jedynie ogólne podstawy edukacji plastycznej, okazał się
dla Kremera bardzo istotny z punktu widzenia jego przyszłego wykształcenia
zawodowego. Antoni Giziński, udzielając lekcji w wymiarze trzech godzin
tygodniowo zimą i sześciu latem, w trzech niższych klasach [...] wprawiał ucz-
niów do rysowania od ręki, tj. bez pomocy linii i cyrkla, różnych figur bryło-
watych, jako to: sześcianów, walców, ostrosłupów, ostrokręgów, wież okrągłych
w kształcie cylindra, graniastych itd. Uczył ich cieniować figury takowe stosow-
nie do ich kształtu, położenia, z objaśnieniami, z której strony światło pada, co
jest cień, półcień i odbicie światła. Początkującym dawał do rysowania części
głowy, postępującym całe głowy w konturach podług podziału na części teorią
sztuki wskazanych. Dawał też do rysowania początki landszaftów tj. pojedyncze
drzewa, zamki, kościoły, domy itd. W wyższych trzech klasach wprawiał uczniów
do rysowania w różnej proporcji głów cieniowanych i figur nagich lub w odzie-
ży, w różnych charakterach i postawach. Z prospektów dawał rozmaite widoki
okolic miejskich i wiejskich, przyczem objaśniał uczniom prawidła perspektywy
linearnej w skracaniu się linij widzianych przedmiotów w miarę ich odległości
i perspektywy powietrznej w stopniowaniu światła i cieniów. Z topografii uczył
rysować sytuacje tj. okolice Saxonii podług dzieła Lehmana. Z architektury da-
wał do rysowania plany domów podług podziałki na cale i łokcie wymierzonej14.
Anny stawiających się na popis w dn. 22 lipca 1828 roku, poz. 25. Wpisywany jako Krämer
lub Kroemer.
13 Więcej na temat programu nauki i obowiązujących podręczników zob. AUJ, S I
652, Programy nauki w Liceum Św. Anny i Św. Barbary, 1818–1848. Nauczycielami Ka-
rola Kremera byli: Franciszek Słoniński, Teodor Orłowski, Tomasz Wysocki, Ludwik
Kosicki, Augustyn Frączkiewicz, Michał Łuszczkiewicz, Andrzej Merle, Franciszek
Bogucki, Piotr Wyszkowski i Antoni Giziński. Zob. J. Leniek, Książka pamiątkowa za-
łożenia Gimnazjum Św. Anny, Kraków 1888, s. CCLXXIII–CCLXXIV; AUJ, S I 655,
Profesorowie liceum Św. Anny, 1826–1833. Bardzo barwnego i dowcipnego opisu szkoły
oraz pracujących w niej profesorów dostarcza pamiętnik Józefa Dropsego, przyjaciela
Aleksandra Kremera. Zob. J. Dropsy, Wspomnienia z czasów Rzeczypospolitej Krakow-
skiej, Warszawa 1914, s. 9–12.
14 AUJ, S I 664, Program przedmiotów naukowych wykładanych w Liceum Krakow-
skim Św. Anny w r. s. 1821/22. Więcej na temat Antoniego Gizińskiego zob. K. Piwocki,
Rozwój badań nad sztuką narodową i zagadnienie starożytnictwa, w: Materiały Dyskusyjne
Komisji Naukowej Obchodu Roku Mickiewicza PAN, Sekcja Historia Sztuki, Warszawa
1955, s. 15. W późniejszych latach miejsce Gizińskiego zajął Jan Nepomucen Głowacki
(1828–40), a następnie Leon Nowacki (1844–55) i Aleksander Płonczyński (1847–58).
Dopiero ten ostatni rozszerzył program nauki rysunków w sposób, który uczynił prowa-
dzony przez niego kurs etapem szerszego przygotowania do dalszej edukacji architekto-
28
ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ KAROLA KREMERA
W szkicu biograficznym poświęconym Karolowi Kremerowi, jego brat Józef
wspominał po latach także prof. Augustyna Frączkiewicza jako osobę, któ-
ra zdecydowała o ukształtowaniu zainteresowań przyszłego budowniczego.
Wpływowi, jaki ten znakomity nauczyciel wywierał zwykle na najzdolniejszych
uczniów swoich – pisał Józef Kremer – przypisać należy wczesną skłonność
Karola do umiejętności matematycznych i do nauk z nią w związku będących.
Karol jeszcze nie był ukończył gimnazjum, a już sam ze sobą był w zgodzie, co do
przyszłego powołania swojego. Bo owe upodobanie w umiejętnościach matema-
tycznych połączone (co jest rzadkością!) z fantazją a usposobieniem artystycznym,
było powodem iż Karol wybrał sobie architekturę za zawód życia swojego15. O ile
zachowane materiały archiwalne poświadczają, że Karol Kremer jako licea-
lista był uczniem dobrym, ale niewybijającym się16, o tyle tradycja rodzinna
przechowała bardziej wyidealizowany obraz: w szóstej klasie chłopiec miał
być laureatem nagrody przewidzianej dla szkolnych prymusów, a egzamin
dojrzałości zdać miał, w roku 1828, z postępkiem celującym17.
Gdy po maturze Karol Kremer wstąpił na Uniwersytet Jagielloński,
zmierzając w jednym, ściśle oznaczonym kierunku18, wybrał dla dalszych stu-
diów Oddział Matematyczno-Fizyczny na Wydziale Filozoficznym19. Tam
poznał swojego późniejszego, długoletniego współpracownika Tomasza
Majewskiego i prawdopodobnie już wówczas nawiązał z nim serdeczną
przyjaźń20. Sposobiąc się do przyszłego zawodu [Karol] bynajmniej nie zanie-
dbywał ogólnego kształcenia21. W ciągu dwóch pierwszych lat nauki był słu-
nicznej. W planie na rok 1848/49 pisał m.in.: celem obeznania uczniów [...] z rysunkiem
graficznym i sposobem lawowania nauczyciel przedstawiać im będzie wzory wszelkich ozdób
architektonicznych i wprawiać w umiejętność wykonania tego rodzaju rysunków, nader roz-
legły użytek i zastosowanie mających. AUJ, S I 652, Programma Nauk Wykładanych w C.K.
Liceum Krakowskim Św. Anny w r.s. 1848/49. Zob. też AUJ, S I 652, Programmata Nauk
Wykładanych w Liceum Św. Anny w 1-szym i 2-gim półroczu r. 1839/40.
15 J. Kremer, Szczegóły do żywota Karola Romana Kremera, Biblioteka Jagiellońska
w Krakowie (dalej: BJ), rkps 9979, poszyt 8: Papiery drobne Józefa Kremera, s. 148.
16 AUJ, S I 664.
17 J. Kremer, Szczegóły do żywota…, s. 147.
18 Tamże, s. 149.
19 AUJ, WF I 60, 1828/29 poz. 27, s. 2; 1829/30 poz. 34, s. 12; 1830/31 poz. 4, s. 18;
1831/32 poz. 9, s. 24. Zob. też. WF I 57, 1828/29 poz. 18, s. 76. Wszędzie wpisany był
jako Karol Krämer. Więcej na temat organizacji nauczania w tym czasie na Uniwersy-
tecie, oraz podziale Wydziału Filozoficznego na dwa oddziały: matematyczno-fizyczny
i filozoficzno-literacki zob. Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1850, red.
K. Opałka, t. II, Kraków 1965, s. 150–187.
20 J. Kremer, Szczegóły do żywota…, s. 149, 163.
21 Tamże, s. 149.
1. LATA EDUKACJI I PODRÓŻY STUDYJNYCH PO EUROPIE
29
29
chaczem przedmiotów o profilu wyłącznie matematyczno-fizycznym: mate-
matyki niższej (prof. Franciszek Szopowicz) i wyższej (prof. Karol Hube),
geometrii wykreślnej i mechaniki (prof. Franciszek Sapalski) oraz fizyki (dr
Roman Markiewicz). W każdej z tych dziedzin uzyskiwał bardzo wysokie
noty, ale wyjątkowe zdolności wykazywał w zakresie fizyki. Dość powie-
dzieć, że surowy zazwyczaj dr Markiewicz oceniał jego postępy jako „celu-
jące”, a „władze umysłowe” określał jako „wyborne”, podczas gdy podobny-
mi wynikami mogło się pochwalić zaledwie czterech spośród pięćdziesięciu
ośmiu uczniów uczęszczających w 1829 roku na jego zajęcia. W kolejnych
latach Kremer zgłębiał dodatkowo astronomię (prof. Maksymilian Weisse),
mineralogię i chemię (prof. Ludwik Zeischner) oraz zoologię i botanikę
(prof. Alojzy Estreicher)22.
Dopiero na ostatnim roku studiów, w 1832 roku, rozpoczął Kremer
kurs architektury cywilnej oraz budownictwa hydraulicznego. Prowadzący
ten przedmiot Feliks Radwański23 opierał swój program przede wszystkim
na klasycznej teorii architektury (m.in. Witruwiusz, Serlio, Vignola, Mili-
zia, Blondel, Sierakowski), usiłując jednak wzbogacić ją elementami nowo-
czesnej myśli francuskiej (Durand, Rondelet)24. Osią, wokół której budo-
wał wywód, były trzy witruwiańskie kategorie: piękna, wygody i trwałości,
stanowiące dla niego podstawę dobrej architektury. Tropem Witruwiusza
podążał także definiując piękno i uznając dekorację za jego immanentny
składnik. Jako zdeklarowany zwolennik estetyki klasycznej, Radwański
szczegółowo analizował pięć porządków architektonicznych, prezentował
wzory budownictwa antycznego oraz najwybitniejsze przykłady adaptacji
22 AUJ, WF I 68, 1828/29: raport dziekana poz. 40, matematyka niższa poz. 18,
fizyka poz. 22; 1829/30: raport dziekana poz. 48, matematyka wyższa poz. 4; 1830/31:
raport dziekana poz. 21, astronomia poz.1, geometria wykreślna poz. 3, mineralogia
poz. 4, chemia poz. 6; 1831/32: raport dziekana poz. 58, mechanika poz. 1, zoologia
poz. 34, botanika poz. 1.
23 Feliks
Pobierz darmowy fragment (pdf)
