Natury nie da się ujarzmić. Mimo że od wieków człowiek próbuje okiełznać przyrodę, ona od czasu do czasu demonstruje swoją siłę. Wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi, lawiny, huragany, tornada, sztormy, burze to tylko niektóre z przejawów drzemiącej w naturze potęgi. Książka omawia naturalne katastrowy w wodzie i na lądzie, a także te, które nadchodzą z powietrza. Zgromadzone fotografie dają obraz siły, jaką dysponuje matka natura.
Darmowy fragment publikacji:
Sławomir Kobojek
E k s t r E m a l n E z j a w i s k a p r z y r o d n i c z E
Katastrofy
naturalne
Katastrofy
naturalne
WproWadzenie
W głębinach ziemi
Z wnętrza Ziemi na powierzchnię
Ujarzmić wulkany
Gdy Ziemia drży
Śmiercionośne fale tsunami
na poWierzchni
ziemi
Wędrujące góry
Krasowe pułapki
zagrożenia
z poWietrza
Kosmiczne zagrożenia –
wędrujące kamienie
Dynamiczne procesy
w atmosferze ziemskiej
Burze i gradobicia
poWodzie
i klęski suszy
Globalne ocieplenie i jego skutki
Powodzie
Powódź powszechna – potop
Potop wydarzył się w Ameryce
Katastrofalne powodzie
Susze i katastrofalne pożary
zakończenie
4
7
9
21
22
30
37
39
59
65
66
73
94
101
103
104
108
110
113
118
126
WproWadzenie
ziemskie żywioły
Od początku swego istnienia człowiek zmagał się z siłami natury.
Starając się zabezpieczyć od wpływu niekorzystnych zjawisk,
tworzył bezpieczne schroniska w jaskiniach, a później budował
domy. Przyroda dawała człowiekowi z jednej strony wszystko,
czego potrzebował do życia – żywność i schronienie, lecz
z drugiej strony burze, wichry i powodzie stwarzały realne za
grożenie dla jego egzystencji. Przez tysiąclecia dziejów w spo
łecznościach zamieszkujących Ziemię wytworzył się ambiwa
lentny stosunek do natury. Przyroda była czczona jako matka
żywicielka, ale równocześnie groźne siły w niej drzemiące
budziły strach i przerażenie. Ten swoisty szacunek, wynikają
cy z obawy przed żywiołami ziemskimi i wdzięczności za dary
umożliwiające egzystencję, dobrze widoczny jest między innymi
w wierzeniach i postawach ludów pierwotnych Ameryki. W kul
turze Indian Ameryki Północnej znamienny jest silnie rozwi
nięty kult sił przyrody. U Indian z rodziny Algonquin istnieje
wiara w tajemniczą kosmiczną potęgę, która według nich prze
nika całą przyrodę. Jest to siła nieosobowa – duch, a jej związek
z przedmiotami bardzo nieokreślony i dziwny. Ta tajemnicza
potęga jest nazywana Manitou lub Orenda.
W kręgu kultury europejskiej w starożytnej Grecji powstało
pojęcie przyrody jako odrębnego bytu obejmującego różnorod
ne zjawiska zachodzące w otaczającym człowieka świecie. W mi
tologicznej kosmologii pojawiły się cztery zasadnicze pierwiastki
budujące świat, nazwane żywiołami ziemskimi: ziemia, powie
trze, woda i ogień. Początkowo wymieszane, stanowiące bez
kształtny chaos, zostały uporządkowane przez Boga. Te cztery
elementy budujące wszechświat są esencją sił przyrody. Stano
wią niezbędne do życia dobro powszechne, a jednocześnie są
w najwyższym stopniu groźne.
Płaskorzeźby przedstawiające ośmiu bogów wiatru czczonych przez starożytnych Greków (Wieża Wiatrów, Ateny, Grecja)
przepełniającej grunt, w czasie opadów deszczu lub roztopów.
Katastrofalne procesy kojarzą się powszechnie także z gwał
townymi erupcjami wulkanicznymi, trzęsieniami ziemi oraz
niszczycielskimi oceanicznymi falami – tsunami. Wszystkie
gwałtowne zjawiska zachodzące w atmosferze, na powierzchni
Ziemi lub mające źródło we wnętrzu skorupy ziemskiej są obec
ne w naturze od milionów lat, odkąd istnieje Ziemia. Nie są
zatem czymś niezwykłym, jednak ze względu na ogromne skut
ki, jakie ze sobą niosą, odbierane są przez człowieka jako coś
wyjątkowego i bardzo groźnego. Niektóre dawne zjawiska ka
tastrofalne tak silnie zapadły w zbiorową pamięć społeczeństw,
że stały się podstawą na poły mitycznych przekazów. Przykładem
może być biblijny potop, którego sugestywny opis spowodował,
że wybitni geolodzy w XVIII i XIX wieku szukali jego śladów.
Na kanwie legendy o potopie angielski geolog sir Charles Lyell
wysunął teorię tłumaczącą występowanie w Europie Środko
wej wielkich głazów pochodzących ze Skandynawii, które ja
koby wytopiły się z ogromnych gór lodowych dryfujących po
zatopionym kontynencie.
Klęski żywiołowe są wynikiem naturalnych zjawisk zacho
dzących na styku atmosfery, powierzchni Ziemi oraz litosfery.
Prowadzą do negatywnych następstw i są przyczyną śmierci wie
lu ludzi oraz powodują ogromne zniszczenia materialne. Mimo
że od wielu stuleci prowadzone są badania nad ekstremalnymi
zjawiskami zachodzącymi w przyrodzie i mamy coraz większą
wiedzę o nich, to natura ciągle nas zaskakuje.
Wysychające Jezioro Aralskie – skutek nieodpowiedzalnej gospodarki wodnej
Szacunek dla przyrody nie jest, niestety, postawą powszechną.
Natura traktowana bywa często w sposób utylitarny, ze znacz
nie mniejszą atencją. Taka postawa miała, a niekiedy jeszcze do
tej pory ma, negatywne następstwa. Dominujący konsumpcyjny
stosunek do przyrody spowodował wiele niekorzystnych zmian
w środowisku i stał się niejednokrotnie przyczyną uruchomie
nia groźnych zjawisk w skali globalnej. Przykładem tego jest
chociażby ocieplenie klimatu na kuli ziemskiej, które pociąga za
sobą szereg kolejnych negatywnych następstw. Najlepszym tego
dowodem jest obserwowana zwiększona częstotliwość ekstre
malnych zjawisk pogodowych. Na szczęście w ostatnich latach
wzrasta świadomość ekologiczna społeczeństw, co skutkuje
odpowiedzialnymi decyzjami w zakresie ochrony i zagospoda
rowania środowiska.
zjawiska ekstremalne i zdarzenia katastrofalne
W badaniach zjawisk przyrodniczych powszechnie stosowane
są określenia „procesy” lub „zdarzenia ekstremalne i katastro
falne”, często utożsamiane z klęskami żywiołowymi. W ten
sposób określono odznaczające się bardzo dużym natężeniem
opady atmosferyczne, połączone niejednokrotnie z wyładowa
niami atmosferycznymi, gradobiciem i huraganowym wiatrem.
Tego typu zjawiska obejmują także osunięcia i spływy ziemi na
górskich stokach pod wpływem grawitacji i z udziałem wody
Erupcja wulkanu Mauna Loa (Hawaje, 1984 r.)
KATASTrOfy NATUrALNE | WproWadzenie
5
i
W
g
ł
ę
b
n
a
c
h
z
i
e
m
i
Krajobraz wulkaniczny niecałe 200 lat po ostatnich erupcjach (Lanzarote, Wyspy Kanaryjskie)
Boczne kratery stratowulkanu Etna na Sycylii (Włochy)
W głębinach
ziemi
M imo ogromnego postępu naukowego i technicznego, najwięk
cierzysta planeta, będąca areną działania niezwykle złożonych
szą zagadką dla człowieka pozostaje nadal Ziemia – nasza ma
15 głównych płyt litosferycznych Ziemi
przyrodniczych procesów. Najbardziej tajemniczym elementem przyrody
jest wnętrze ziemskiego globu. Postęp nauk geologicznych dostarcza coraz
więcej wiedzy na temat budowy Ziemi. Ustalono między innymi, że skorupa
ziemska na obszarze kontynentów i den oceanów zbudowana jest z odręb
nych elementów, przemieszczających się względem sie
bie, zwanych płytami litosferycznymi. Na ich granicach
działa szereg procesów geologicznych, skutkujących fał
dowaniem skał osadowych i powstaniem gór, erupcjami
wulkanicznymi, a także trzęsieniami ziemi.
z wnętrza ziemi na powierzchnię
Z wnętrza Ziemi na powierzchnię wydobywa się w wie
lu miejscach roztopiona materia nazywana magmą.
Jej temperatura sięga nawet 1500°C. Pióropusz dymu
nad smukłym, wysokim stożkiem wulkanicznym zapowiada kolejną erupcję.
Ludność żyjąca w pobliżu z niepokojem spogląda na przebudzającego się
olbrzyma. Procesy wulkaniczne dowodzą, że wnętrze Ziemi jest gorące.
Ciepło groźne dla człowieka udaje się niekiedy ujarzmić i wykorzystać.
Wnętrze Ziemi aż do głębokości 2900 km ma konsystencję ciała stałego,
a roztopiona materia, która wydobywa się w trakcie wybuchu wulkanu znaj
duje się stosunkowo płytko, w lokalnych zbiornikach magmowych. Obecność
płynnej materii może być związana ze spadkiem ciśnienia wewnętrznego.
Prawie 10 ludności świata (około 500–600 mln) żyje obecnie w strefach
wulkanicznych, gdzie występuje potencjalna możliwość gwałtownych erup
cji, które wraz ze zjawiskami towarzyszącymi stanowią realne zagrożenie
Dym nad stożkiem wulkanicznym (Kostaryka)
KATASTrOfy NATUrALNE | W głębinach ziemi
9
dla życia i mienia ludzi. Podczas wybuchu na powierzchnię wydostaje się
gorąca lawa. Strumienie gorącej materii płyną z góry wulkanicznej, paląc
wszystko, co napotkają na drodze. Z krateru wydostają się także gorące
gazy: siarkowodór, para wodna, dwutlenek węgla, chlor oraz tlenki siarki.
Wraz z gazami wulkanicznymi w powietrze wzbijają się tony pyłu, piasku
i różnej wielkości kamieni. Wszystkie produkty wybuchu mogą być groźne
dla ludności mieszkającej w cieniu wulkanów. Mimo to od tysiącleci w pobli
żu tych śmiercionośnych olbrzymów żyją ludzie. Na pyłach wulkanicznych
powstają bowiem niezwykle żyzne i urodzajne gleby zwane andosolami.
Występowanie wulkanów na Ziemi związane jest z aktywnymi tekto
nicznie strefami krawędzi płyt litosferycznych oraz z rozmieszczonymi nie
regularnie w litosferze tak zwanymi gorącymi plamami. Najbardziej znane
plamy gorąca umiejscowione są pod parkiem narodowym yellowsto-
ne, na islandii i pod dnem oceanicznym w rejonie archipelagu hawajów.
Według niektórych źródeł na Ziemi
rozpoznanych jest obecnie około 1500
wulkanów, z których 627 wykazywało
aktywność w ciągu ostatnich 10 tys. lat.
rokrocznie rejestruje się około 60 erupcji.
Najbardziej wulkanicznymi obszarami świa
ta są: Islandia, południowa Europa, Afryka
Wschodnia (zwłaszcza obszary Kamerunu
i Zairu), Indonezja, wschodnia Azja, w tym
Kamczatka i Wyspy Japońskie, Środkowe
Krater wulkanu fudżi (Japonia)
i Południowe Kordyliery w Ameryce Północnej, na terytorium USA, Mek
syku i Kostaryki, oraz Nowa Zelandia i Hawaje na Oceanie Spokojnym.
Wulkany ziejące ogniem i wyrzucające z wnętrza tony popiołów i tru
jących oparów bywają dla okolicznej ludności śmiertelnym zagrożeniem.
W czasach historycznych wiele erupcji przyniosło zniszczenie i zagładę
miast, osad i wsi. O niektórych zdarzeniach wiemy z na poły legendar
nych przekazów potwierdzonych badaniami geologicznymi. Znany jest po
wszechnie mit o Atlantydzie – pradawnym lądzie pochłoniętym przez fale
morskie i trzęsienie ziemi. Niektórzy uczeni uważają, że lądem tym były te
reny wysp istniejących niegdyś na Morzu Egejskim, które zniszczyła potężna
erupcja wulkanu na wyspie Santoryn, nazywanej w starożytności Therą.
Lawa wypływająca z krateru podczas erupcji (wyspa reunion)
10
KATASTrOfy NATUrALNE | W głębinach ziemi
Wulkan Popocatépetl (Meksyk)
Park Narodowy yellowstone – Grand Prismatic Spring (USA)
Islandia – gejzer Strokkur tuż przed wybuchem
Archipelag Santoryn – ogromna kaldera powstała po wybuchu ok. 25 tys. lat temu (Grecja)
Krater Wezuwiusza (Włochy)
Pobierz darmowy fragment (pdf)