Darmowy fragment publikacji:
R E DA KC J A N AU KOWA:
Barbara Lubas
Dominik Hryszkiewicz
Małgorzata Borowik
KIERUNKI DOSKONALENIA
KONCEPCJI ZARZĄDZANIA
ORGANIZACJĄ PUBLICZNĄ
TEORIA I PRAKTYKA
Szczytno 2016
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzent
prof. dr hab. Arkadiusz Letkiewicz
Redakcja Wydawcy
Justyna Zaryczna
Robert Ocipiński
Projekt okładki
Agnieszka Kamińska
© Wszelkie prawa zastrzeżone — WSPol Szczytno 2016
ISBN
e-ISBN
978-83-7462-514-2
978-83-7462-515-9
Druk i oprawa:
Dział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
12-100 Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111
tel. 89 621 51 02, fax 89 621 54 48
e-mail: wwip@wspol.edu.pl
Objętość: 14,23 ark. wyd. (1 ark. wyd. = 40 tys. znaków typograficznych)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Barbara Lubas, Dominik Hryszkiewicz, Małgorzata Borowik
Wstęp....................................................................................................................
Introduction
7
Informacje o autorach ...................................................................................... 11
Informations about authors
CZĘŚĆ PIERWSZA
ROLA INSTYTUCJI PUBLICZNYCH W ZAPEWNIENIU
BEZPIECZEŃSTWA EKONOMICZNEGO PAŃSTWA
Zbigniew Klimiuk
Rozdział I
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie działalności
Banku Gospodarstwa Krajowego i jego roli w finansowaniu
inwestycji w okresie międzywojennym (1918–1939) .................................. 15
Economic security of Poland as an example of the activity of Bank
Gospodarstwa Krajowego and its role in finance investments in the interwar
period (1918–1939)
Dariusz Ćwikowski
Rozdział II
Rola kontroli skarbowej w zapewnieniu bezpieczeństwa finansów
państwa w kontekście wzrostu przestępczości podatkowej w Polsce ..... 61
The role of fiscal control in ensuring the safety of State finances in the context
of the increase in the tax crime in Poland
CZĘŚĆ DRUGA
FINANSOWO-PRAWNE ASPEKTY FUNKCJONOWANIA
PODMIOTÓW PUBLICZNYCH
Artur Lis
Rozdział I
Od transformacji do europeizacji — zasady prawa administracyjnego 79
From the Transformation to the Europeanization — rules
of the administrative law
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dorota Tokarska
Rozdział II
Rachunkowość zarządcza w administracji publicznej — wybrane
aspekty ................................................................................................................. 111
Management accounting in the public sector — selected aspects
Piotr Sołtyk
Rozdział III
Audyt wewnętrzny w ocenie systemu kontroli zarządczej w jednostce
samorządu terytorialnego — wybrane zagadnienia .................................. 123
Internal audit in the assessment of the system of the managerial control
in the local self-government unit — chosen issues
Piotr Modzelewski
Rozdział IV
Pomiar efektywności i interpretacja wyników w budżecie
zadaniowym ....................................................................................................... 137
Efficiency measurement and interpretation of results
in activity-based budget
Halina Świeboda
Rozdział V
Zarządzanie ryzykiem jako system monitoringu
poziomu mierników w budżecie zadaniowym ............................................ 165
Risk management as measures monitoring system in performance budgeting
KONCEPCJE I METODY USPRAWNIENIA PROCESÓW
CZĘŚĆ TRZECIA
ZARZĄDZANIA
Barbara Lubas
Rozdział I
Zarządzanie jakością w administracji publicznej ...................................... 187
The Quality Management in public administration
Dominik Hryszkiewicz
Rozdział II
Rola interesariuszy w procesie projektowania strategii współczesnych
organizacji .......................................................................................................... 203
Role of stakeholders in the process of designing the strategy of contemporary
organizations
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Beata Piasny
Rozdział III
Doskonalenie organizacji publicznych na podstawie Wspólnej
Metody Oceny (ang. Common Assessment Framework — CAF) ............. 217
Improvement of public organizations on the basis of the Common Assessment
Framework (CAF)
CZĘŚĆ CZWARTA
SPRAWNOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ ZARZĄDZANIA
W ADMINISTRACJI SAMORZĄDOWEJ
Anna Wasiluk
Rozdział I
Zaufanie a współpraca pomiędzy podmiotami gospodarczymi
a instytucjami samorządowymi ..................................................................... 233
The confidence but the cooperation between business entities
and self-government institutions
Andrzej Daniluk
Rozdział II
Budowa zaufania do instytucji samorządowych w procesie poprawy
ich funkcjonowania ........................................................................................... 247
Structure of trusting to local self-government institutions
in the process of the improvement in their functioning
Jacek Krysiak
Rozdział III
Kryteria doboru kandydatów do służby w Policji jako istotny
czynnik w procesie rekrutacji — w świetle badań własnych..................... 261
Selection criteria of Police Recruit Candidates as the crucial factor
in the Recruitment Process — in the light of own researches
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
Administracja publiczna staje się w sposób coraz bardziej widoczny
dyscypliną interdyscyplinarną. Stanowi ona przedmiot badań różnych
dyscyplin naukowych: teorii organizacji i zarządzania, socjologii, politolo-
gii, nauk prawnych oraz nauk historycznych. Rola sektora publicznego we
współczesnej gospodarce rynkowej jest niezaprzeczalna i wyraźnie zaryso-
wuje się potrzeba, czy wręcz nawet konieczność opracowywania coraz to
nowych metod i form nauczania administracji publicznej, szczególnie jeśli
chodzi o kierunki ekonomiczne. Stąd też pomysł na książkę, która uak-
tualni i pokaże w nowym świetle zmiany, które ciągle zachodzą w sekto-
rze publicznym, szczególnie od momentu, kiedy do sektora publicznego
zaczęły przenikać wzorce i rozwiązania wypracowane bądź wypracowy-
wane cały czas w biznesie i poddawane próbom adaptacyjnym w organiza-
cjach sektora publicznego.
Współczesna administracja publiczna powoli odchodzi od tradycyj-
nego modelu weberowskiego, tzw. biurokracji idealnej. Mowa tu o organi-
zacji niemieckiej administracji opartej na legalistycznej koncepcji, wyraża-
jącej się w idei państwa prawa (niem. Rechtsstaat), gdzie jej funkcjonowanie
wiązano ściśle ze stworzeniem podstaw odpowiedzialności państwa przed
sądami powszechnymi za szkody spowodowane przez jego funkcjonariu-
szy. Administrowanie sprawami publicznymi traktowano więc głównie jako
stosowanie regulacji prawnych, a nie jako racjonalne zarządzanie.
Wydawać by się mogło, że racjonalizacja administracji jako proces ma
jeszcze długą drogę przed sobą i bardzo wiele do osiągnięcia w naszym
kraju. Jednakże, aby móc mówić o efektach, należałoby ten proces rozłożyć
na czynniki i wybrać jedynie te, które mają rzeczywiście długofalowy, pozy-
tywny wpływ na rozwój usług administracji publicznej. Nie wszystko to, co
na pierwszy rzut oka wydaje się prawidłowym rozwiązaniem, takie jest po
latach praktyki. Z nowoczesnego publicznego zarządzania (ang. New Public
Management — NPM) należałoby wyciągnąć to, co jest dobre, oczywiście
modyfikując pewne jego podstawowe założenia.
Zwolenników wdrażania metod i technik NPM do sektora publicz-
nego jest naprawdę sporo. Jest też wielu przeciwników negujących zbyt
dalece posuniętą fascynację przenoszenia metod NPM na sektor publiczny.
Dlaczego? Ponieważ efektywność technik i metod zarządzania nieraz
staje w sprzeczności z ideami i wartościami administracji publicznej,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
7
tj. skutecznością i ekonomicznością. Drogie rozwiązania biznesowe, jak
pokazuje już pewne doświadczenie, okazują się nieefektywne, niedostępne
do spełnienia w polskich realiach pod względem finansowym oraz nieprak-
tyczne. Należy próbować stosować takie rozwiązania, które dają się pogo-
dzić z wartościami służby publicznej, a jednocześnie nie kolidują z jej wize-
runkiem. To jest na pewno niełatwe zadanie.
Nowoczesne państwo i nowoczesna administracja to pojęcia ostatnio
bardzo modne, nawet nadużywane i nie do końca zdefiniowane. Bo czym
jest nowoczesna administracja? Na pewno nie jest przesycona elemen-
tami wiedzy prawniczej i twardymi regulacjami oraz elementami z modelu
weberowskiej biurokracji. Nowoczesna administracja wyrosła na podwa-
linach bezpieczeństwa publicznego połączonego z nowoczesnym spojrze-
niem na procesy zarządzania. Nowa jakość, nowe formy i metody nauczania
administracji to potrzeba obecnych czasów, przemian i nowego spojrzenia
na gospodarkę sektora publicznego.
Pozycja, którą oddajemy, składa się z czterech części.
W pierwszej z nich zaprezentowano problematykę z pogranicza histo-
rii kształtowania się bezpieczeństwa ekonomicznego państwa w obrębie
jednostek z sektora publicznego. Niestabilność finansów państwa staje się
jednym z największych wyzwań dla instytucji odpowiedzialnych za bez-
pieczeństwo ekonomiczne kraju. Olbrzymie straty budżetowe są wyni-
kiem ułomności instytucji odpowiedzialnych za zwalczanie patologii
w życiu gospodarczym. Państwo powinno traktować jako swój obowiązek
ograniczanie sfery nieformalnej w imię sprawiedliwości społecznej. Dla-
tego w dobie kryzysu finansów publicznych konieczne jest wzmacnianie
instytucji odpowiedzialnych za szczelność systemu podatkowego, będą-
cego głównym źródłem dochodów budżetowych. Część ta zawiera rów-
nież odpowiedź na pytanie, czy powinna powstać strategia bezpieczeństwa
gospodarczego państwa oraz co i w jakim zakresie powinna ona obejmo-
wać pod względem merytorycznych przedsięwzięć.
W drugiej części skupiono uwagę na prawno -finansowych aspektach
funkcjonowania podmiotów publicznych. Wraz z akcesją do Unii Europej-
skiej Polska została zobligowana w wielu obszarach do dostosowania ist-
niejącego prawodawstwa do norm unijnych. Zaprezentowano tu pokrótce
kilka narzędzi rachunkowości zarządczej, których stosowanie może dopro-
wadzić do poprawy efektywności zarządzania administracją publiczną.
Przedstawiono zalety stosowania kontroli zarządczej, budżetu zadanio-
wego, benchmarkingu oraz rachunku odpowiedzialności. Omówiono także
trudności w stosowaniu rachunkowości zarządczej ze względu na specy-
fikę działalności administracji publicznej. Standardem europejskim jest
8
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
też zasada dobrej administracji, wywodząca się z idei państwa prawnego,
wspólna dla tradycji konstytucyjnych państw członkowskich Unii Europej-
skiej. Skupiono też uwagę na tej problematyce z dziedziny prawa. W niniej-
szej części podjęto również próbę przedstawienia audytu wewnętrznego
jako instrumentu służącego do oceny działania kontroli zarządczej w jed-
nostkach samorządu terytorialnego.
Część trzecia dotyczy filozofii jakości w sektorze publicznym oraz
zaprezentowania i oceny polityki w zakresie zarządzania jakością realizo-
wanej przez urzędy administracji w Polsce, a także zaprezentowania spo-
sobu dochodzenia do wyboru tych metod i filozofii wyboru ze względu
na pewne uwarunkowania społeczno -prawne i wynikające z samej defi-
nicji jakości usługi administracyjnej. Drugim ważnym elementem podej-
mowanym w tej części pracy jest koncepcja zarządzania interesariuszami
w kontekście instytucji publicznych, która jest ciągle zagadnieniem inno-
wacyjnym. Specyfika ich funkcjonowania oraz pragmatyka ich działania
pokazuje bowiem w dalszym ciągu niedocenianie metodycznego, skutecz-
nego i dostosowanego do rzeczywistych potrzeb społecznych koncepcji
zarządzania relacjami z otoczeniem oraz znaczenia tego otoczenia dla efek-
tywności pracy tych organizacji.
Zarówno w wyniku pogłębiającego się kryzysu gospodarczego i eko-
nomicznego, jak i wzrostu znaczenia wiedzy, kapitału ludzkiego i zasobów
informacyjnych, przedsiębiorstwa, organizacje czy też instytucje zmuszone
zostały do szukania nowych rozwiązań mających na celu przezwyciężenie
kryzysu. Podmioty, nawet te, które ze sobą wcześniej wyłącznie konkuro-
wały, zaczęły współpracować.
W ostatniej części pracy poruszono problematykę zaufania i współ-
pracy pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami władzy samorządowej
w perspektywie tworzenia klastrów jako nośników wzrostu konkurencyj-
ności i potencjału gospodarczego regionów.
Mamy nadzieję, że publikacja będzie stanowić ważne i ciekawe źródło
informacji dla studentów kierunków ekonomicznych i menedżerskich, wła-
ścicieli firm i pracowników sektora publicznego.
Barbara Lubas
Dominik Hryszkiewicz
Małgorzata Borowik
9
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Informacje o autorach
Małgorzata Borowik — doktor, wykładowca Nadbużańskiej Szkoły
Wyższej im. Marka J. Karpia w Siemiatyczach i Warszawskiej Szkoły Za-
rządzania w Warszawie.
Dariusz Ćwikowski — doktor, pracownik Urzędu Kontroli Skarbowej
w Białymstoku.
Andrzej Daniluk — doktor inżynier, adiunkt w Katedrze Organizacji
i Zarządzania Wydziału Zarządzania Politechniki Białostockiej.
Dominik Hryszkiewicz — nadkomisarz, doktor, dyrektor Instytutu
Nauk Społecznych Wydziału Administracji w Wyższej Szkole Policji
w Szczytnie.
Zbigniew Klimiuk — doktor habilitowany, profesor nadzwyczajny
w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie, wykładowca w Nad-
bużańskiej Szkole Wyższej im. Marka J. Karpia w Siemiatyczach.
Jacek Krysiak — magister, wykładowca w Wyższej Szkoły Policji
w Szczytnie.
Artur Lis — doktor nauk prawnych i historii, adiunkt w Katedrze Histo-
rii Prawa Wydziału Zamiejscowego Prawa i Nauk o Społeczeństwie Kato-
lickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Stalowej Woli, redaktor
naczelny „Przeglądu Prawno-Ekonomicznego”.
Barbara Lubas — doktor habilitowany nauk ekonomicznych w zakresie
zarządzania, adiunkt w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II,
dziekan Nadbużańskiej Szkoły Wyższej im. Marka J. Karpia w Siemiaty-
czach, menedżer projektów europejskich z ramienia Europejskiego Klubu
Biznesu z siedzibą na zamku Oedheim w Niemczech.
Piotr Modzelewski — doktor, adiunkt w Katedrze Bankowości, Finan-
sów i Rachunkowości Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu War-
szawskiego, kierownik studiów podyplomowych „Zarządzanie ryzykiem
11
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
i kontrola zarządcza w sektorze publicznym” oraz „Budżet zadaniowy
i efektywność administracji publicznej”.
Beata Piasny — doktor, adiunkt w Instytucie Prawa i Ekonomii
Wydziału Zamiejscowego Prawa i Nauk o Społeczeństwie Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Stalowej Woli.
Piotr Sołtyk — doktor, adiunkt na Wydziale Finansów, Uniwersytet
Ekonomiczny w Krakowie.
Halina Świeboda — doktor, kierownik-adiunkt Zakładu Zarządzania
Ryzykiem w Instytucie Inżynierii Systemów Bezpieczeństwa Wydziału
Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej.
Dorota Tokarska — doktor, asystent w Wydziale Zamiejscowym Prawa
i Nauk o Społeczeństwie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana
Pawła II w Stalowej Woli.
Anna Wasiluk — doktor, adiunkt, Wydział Zarządzania Politechniki
Białostockiej.
12
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
CZĘŚĆ PIERWSZA
ROLA INSTYTUCJI
PUBLICZNYCH W ZAPEWNIENIU
BEZPIECZEŃSTWA
EKONOMICZNEGO PAŃSTWA
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
dr hab. Zbigniew Klimiuk
Rozdział I
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie
działalności Banku Gospodarstwa Krajowego
i jego roli w finansowaniu inwestycji w okresie
międzywojennym (1918–1939)
Streszczenie. Bank Gospodarstwa Krajowego był najwięk-
szym bankiem w Polsce międzywojennej, finansującym
całość życia gospodarczego. Autor za cel obrał sobie poka-
zanie przyczyn ogromnej dynamiki rozwoju operacji Banku
Gospodarstwa Krajowego, w tym rozwoju operacji emisyjnych
w latach dwudziestych, utrzymywania przedsiębiorstw zbroje-
niowych należących do koncernu banku, poważnego udziału
w akcji oddłużania rolnictwa i samorządów, współuczestnicze-
nia w finansowaniu wielu projektów inwestycyjnych państwa.
Wpływ na taki stan rzeczy miały cztery czynniki, które autor
szczegółowo opisuje w niniejszym rozdziale.
Słowa kluczowe: Bank Gospodarstwa Krajowego, Druga
Rzeczpospolita, reforma Grabskiego, polski złoty, etatyzm,
obligacje i listy zastawne, finansowanie inwestycji, Centralny
Okręg Przemysłowy, sanacja przedsiębiorstw
Abstract. Bank Gospodarstwa Krajowego was a large bank
in Poland interwar, financing the whole of the economic
life. The author shows the main causes of intense dynam-
ics of the development the operation of the Bank in this
development of issuing transactions in the twentieth years,
of supporting armaments enterprises being involved in a BGK
company, the grave participation in the action of writing off
the debts of the farming and self-government bodies, concur-
ring in financing of many investment projects. Especially four
factors described in the details by the Author lie in the centre
of interests.
Keywords: Bank Gospodarstwa Krajowego, Second Republic
of Poland, Grabski’s reform, polish zloty, state control, bonds
and mortgage bonds, financing investments, Centraly Okręg
Przemysłowy, recovery of enterprises
1. Wstęp
Działalność Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK), jego rozwój
i struktura były ściśle związane z charakterem gospodarki w Polsce w okre-
sie międzywojennym, w tym z realizacją projektu w postaci Centralnego
Okręgu Przemysłowego (COP)1. Zadaniem BGK jako instytucji publicz-
nej było realizowanie polityki gospodarczej państwa. Będąc wykonawcą tej
polityki, bank miał poważny wpływ na kształtowanie się stosunków gospo-
darczych. Jedną z podstawowych sfer działalności BGK było sanowanie
przedsiębiorstw, które znalazły się w obliczu upadku. Była to bezpośred-
nia ingerencja państwa w sprawy gospodarcze. W okresie złej koniunktury
państwo przeważnie właśnie poprzez BGK przychodziło firmom z pomocą
1 W. Samecki, Centralny Okręg Przemysłowy 1936–1939, Wrocław 1998.
15
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Zbigniew Klimiuk
w formie udzielenia im kredytów lub też przez wykupywanie zagrożonych
przedsiębiorstw2.
Udzielając kredytów dla przedsiębiorstw, BGK stawał się początkowo
wierzycielem tych przedsiębiorstw, a następnie na skutek konwersji tych
kredytów na kapitał zakładowy ich udziałowcem. Angażowanie funduszy
banku w udziałach odbijało się ujemnie na płynności banku. Mianowicie
w warunkach kraju ubogiego w kapitały, jakim była Polska, wycofanie kapi-
tałów zaangażowanych w udziałach w drodze ich sprzedaży nie było rze-
czą łatwą, wobec czego przejęcie udziałów w przedsiębiorstwach oznaczało
z reguły trwałe unieruchomienie kapitału. Ponadto działalność tych przed-
siębiorstw była oceniania negatywnie. Świadczy o tym m.in. sprawozda-
nie Najwyższej Izby Kontroli za lata 1931–1932. „Usilnie popierany przez
bank dział przedsiębiorstw konsorcjonalnych przyniósł wielomilionowe
straty, których w wielu wypadkach niewątpliwie dałoby się uniknąć, sto-
sując większą powściągliwość w udzielaniu kredytów, a przede wszystkim
roztaczając baczniejszy nadzór nad ich zużytkowaniem”3. Firmy na skutek
tego żądały kredytów w coraz większych rozmiarach.
Często przemysł inwestował, opierając się na kredytach wekslo-
wych czy kredytach na rachunku bieżącym związanych z wkładami płat-
nymi na każde żądanie. W ten sposób zamrażano olbrzymie kapitały,
które zresztą tylko teoretycznie były zamrożone, a faktycznie — stracone.
Nie pozwoliło to bankowi na właściwe rozwinięcie kredytu publicznego,
tj. tej gałęzi, dla której został utworzony. Wielka własność ziemska otrzy-
mywała pożyczki długoterminowe lokowane we własnym portfelu banku,
przy czym za podstawę brano ceny ziemi w okresie ich szczególnej wysoko-
ści. Samorządy terytorialne rozwijały „inicjatywę”, nie licząc się z możliwo-
ściami budżetowymi i opierając ją w pełni na liberalnie szafowanych kre-
dytach na rzecz banku. W konsekwencji BGK zmuszony był dokonać wielu
posunięć, jak m.in. konwersja. Tak więc subsydiowanie ze środków budżetu
państwowego instytucji kredytowych, udzielających ulg dłużnikom, było
przeniesieniem poniesionych strat na płatnika podatków.
Bank Gospodarstwa Krajowego powinien był przejąć w pewnym stop-
niu funkcję ośrodka nadrzędnego w państwowym systemie finansowym.
Polityka jego potoczyła się jednak innym torem, BGK wszedł w bezpo-
średnie stosunki z przemysłem i handlem. Jego działalność wyraźnie prze-
biegała w interesie firm przemysłowych. Powstanie w Polsce struktury
2 Z. Landau, Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa 1998.
3 T. Bernadzikiewicz, Udział państwa w przedsiębiorstwach prywatnych, „Przegląd
Gospodarczy” 1936, nr 24, s. 774.
16
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie działalności Banku Gospodarstwa Krajowego…
gospodarczej typowej dla kapitalizmu państwowo -oligopolistycznego
z dużym udziałem sektora państwowego oraz istnienie wielkiej własno-
ści ziemskiej były podstawowymi przesłankami, które określały charak-
ter i specyfikę działalności BGK jako instrumentu polityki kredytowej
państwa4.
Bank Gospodarstwa Krajowego jako instytucja kredytowa odegrał jed-
nak doniosłą rolę w życiu gospodarczym kraju. Należy pamiętać, że start
Polski do samoistnego bytu odbywał się w bardzo trudnych warunkach.
Polska porozbiorowa była krajem o niskim zagospodarowaniu, zwłasz-
cza, jeśli chodzi o poziom uprzemysłowienia oraz rozwój miast, czego dal-
szym aspektem był niski stopień zamożności społeczeństwa polskiego oraz
słabe tempo kapitalizacji5. Brak rynku kapitałowego w Polsce uniemożli-
wiał szybką odbudowę kraju oraz przystosowanie struktury gospodarczej
do potrzeb odrodzonego państwa polskiego6. Na skutek częstych kryzysów
istniała obawa lokowania środków pieniężnych na rynku. Ze względu na to,
że państwo zabezpieczało ludność, lokowała ona swoje środki w instytu-
cjach oszczędnościowych, które następnie były kierowane do instytucji
kredytowych. Bank Gospodarstwa Krajowego był właśnie największym
rezerwuarem, do którego wpływały nie tylko wolne środki od ludności, ale
również środki zgromadzone przez państwo (podatki, opłaty)7. Na podsta-
wie zgromadzonych w ten sposób środków bank rozwijał szeroką dzia-
łalność inwestycyjną na obszarze całego kraju. O roli, jaką odegrał BGK
w zakresie finansowania inwestycji, świadczy udział środków przeznaczo-
nych na cele długoterminowe w ogólnej sumie kredytów udzielonych przez
BGK w latach 1924–1938 (tabela 1).
Z zestawienia przedstawionego w tabeli 1 wynika, że w stosunkowo
krótkim okresie ogólna suma kredytów BGK osiągnęła tak duże rozmiary.
Kredyty długoterminowe gotówkowe i emisyjne wyłączone ze środków wła-
snych banku stanowiły sumę 1,126 mld zł w ogólnej kwocie 2,360 mld zł.
Duże znaczenie dla życia gospodarczego Polski miało finansowanie
przez BGK inwestycji samorządowych. Dzięki temu zrealizowane zostały
na obszarze całego kraju najbardziej pilne i niezbędne inwestycje, które
umożliwiły przyspieszenie rozwoju gospodarczego samorządów. Doty-
czy to inwestycji o charakterze gospodarczym i społecznym, np. gazownie,
4 J. Zdziechowski, Skarb i pieniądz 1919–1939, Londyn 1955.
5 H. Cywiński, Dziesięć wieków pieniądza polskiego, Warszawa 1987.
6 A. Pietrasik, Historia i współczesność długoterminowego kredytu hipotecznego
7 L. Barański, Uwagi nad obiegiem pieniężnym w Polsce w latach 1924–1926, War-
w Polsce, Warszawa 2001.
szawa 1926.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
17
Zbigniew Klimiuk
elektrownie, wodociągi, kanalizacja itp. Dzięki wydajnej pomocy finan-
sowej ze strony BGK dla działalności inwestycyjnej samorządów nastą-
piło znaczne zwiększenie zatrudnienia. W rezultacie przyczyniło się to do
spadku bezrobocia w 1928 r. do poziomu nienotowanego w poprzednich
latach.
Tabela 1. Wielkość i struktura kredytów BGK w latach 1924–1938
po uwzględnieniu amortyzacji (w mld zł)
Kredyty gotówkowe
Lata
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
Kredyty
han-
dlowe*
0,094
0,138
0,171
0,279
0,361
0,395
0,426
0,442
0,405
0,387
0,449
0,470
0,443
0,544
0,561
W dziale ope-
racji ze Skar-
bem Państwa
0,002
0,128
0,268
0,357
0,386
0,414
0,589
0,642
0,618
0,651
0,626
0,699
0,767
0,688
0,863
Razem
W
sumy
ogółem
Kredyty
emisyjne
W
sumy
ogółem
Ogółem
0,096
0,266
0,440
0,635
0,747
0,809
1,015
1,084
1,023
1,038
1,077
1,169
1,212
1,232
1,424
59
62
68
62
56
55
58
58
55
56
57
60
57
58
60
0,067
0,167
0,206
0,391
0,584
0,663
0,735
0,792
0,838
0,823
0,807
0,793
0,924
0,906
0,936
41
38
32
38
44
45
42
42
45
44
43
40
43
42
40
0,163
0,431
0,646
1,027
1,331
1,472
1,750
1,876
1,861
1,861
1,862
1,962
2,134
2,138
2,360
* Są to kredyty udzielone wyłącznie ze środków własnych BGK i mieszczą się w tych
sumach kredyty krótkoterminowe, które na koniec 1938 r. wynosiły 370 mln zł.
Źródło: opracowano na podstawie: Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozda-
nie z działalności BGK w 1936 r.; Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozda-
nie z działalności BGK w 1937 r.; Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie
z działalności BGK w 1938 r.
Znaczne osiągnięcia wystąpiły w dziedzinie komunikacji. Za pomocą
BGK wybudowano port w Gdyni. Rozwój Gdyni był punktem wyjścia
w akcji uprzemysłowienia Pomorza. Budowa portu wymagała nowej sieci
komunikacji. Polski system komunikacyjny i transportowy odziedziczony
18
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie działalności Banku Gospodarstwa Krajowego…
po zaborach nie tylko był słabo rozwinięty, ale jego struktura nie odpo-
wiadała interesom polskiej gospodarki. Drogi o trwałej nawierzchni
miały w 1924 r. 45 560 km długości. Do początku 1938 r. wybudowano
17 572 km, a więc zwiększyły się o 38,6 . Sieć kolejowa zwiększyła się
o 10 . Szczególnie ważne było wybudowanie magistrali węglowej Śląsk —
Gdynia. Miało to doniosłe znaczenie z punktu widzenia naszego eks-
portu węgla. Doniosłą rolę odegrał BGK w dziedzinie uprzemysłowie-
nia kraju8. Przy pomocy finansowej banku został stworzony cały szereg
gałęzi wytwórczości, zwłaszcza w dziedzinie przemysłu przetwórczego, ale
i w przemyśle metalowo -maszynowym, papierniczym, chemicznym itd.
Na pierwszym miejscu należy wymienić inwestycje ściśle państwowe.
Wybudowano wielką hutę stali i fabrykę armat w Stalowej Woli, fabrykę
amunicji w Kraśniku, fabrykę silników lotniczych w Rzeszowie. Ponadto
w budowie znajdowały się takie przedsięwzięcia, jak: huty aluminium
i magnezu, metali kolorowych, fabryka obrabiarek i motorów. W dużym
tempie rozwijał się przemysł włókienniczy w Łodzi i w Bielsku-Białej.
Zwiększone inwestycje i produkcja przemysłowa wywarły duży wpływ
na ukształtowanie się obrotów handlowych z zagranicą. Wielkie znacze-
nie w ostatnich latach miała pomoc finansowa BGK na polu modernizacji
zakładów przemysłowych oraz w budowie nowych fabryk w COP nasta-
wionym przede wszystkim na przemysł zbrojeniowy9. Reasumując, należy
stwierdzić, że w stosunkowo krótkim czasie, jakim był okres międzywo-
jenny, przy pomocy finansowej BGK zdołano przeprowadzić wiele poważ-
nych inwestycji, co w znacznym stopniu wpłynęło na rozwój i przebudowę
strukturalną kraju, a zarazem stworzyło podstawy do dalszego rozwoju
gospodarczego i przemysłowego kraju.
2. Sposoby gromadzenia środków na inwestycje
przez Bank Gospodarstwa Krajowego
Udzielanie kredytów długoterminowych stanowiło podstawową dzia-
łalność BGK. Kredyt ten ze względu na swój długoterminowy charakter
posiadał specyficzne cechy:
8 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), akta Sekretariatu Komitetu
Obrony Rzeczypospolitej (dalej: SeKOR), Wytyczne reformy polityki przemysło-
wej w Polsce, Konferencja Ministra Przemysłu i Handlu, Wiceministra Przemysłu
i Handlu, II Wiceministra Spraw Wojskowych i Zastępcy Szefa Sztabu Głównego
w dniu 5 listopada 1936 r., s. 7–8.
9 CAW, akta SeKOR, Analiza przygotowań do wojny Polski, Niemiec i Sowietów.
19
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Zbigniew Klimiuk
1) Długi okres spłacania tego kredytu wymagał zabezpieczenia rzeczowe-
go na obiektach nieulegających szybkiemu zniszczeniu. Z natury rzeczy
mogły to być tylko nieruchomości miejskie i ziemskie — przynoszące
cały dochód — lub przedsiębiorstwa, których rentowność była oczywi-
sta, np. koleje, wodociągi, elektrownie.
2) Spłata kredytu była uskuteczniona w określonych z góry terminach,
w różnych ratach, zawierających spłatę na kapitał i odsetki.
3) Kredytu długoterminowego udzielały powołane do tego instytucje
w papierach wartościowych o stałym oprocentowaniu: w listach zastaw-
nych lub w obligacjach, tzn. biorący pożyczkę otrzymywał w zasadzie
listy zastawne lub obligacje na sumę pożyczki i mógł je spieniężyć, o ile
znajdzie nabywców. Często instytucje kredytu długoterminowego uła-
twiały zbycie wydanych listów zastawnych lub obligacji, a nawet sku-
powały je płacąc kurs giełdowy. Wynika z tego, że kapitał na pożyczkę
długoterminową dostarczyła bezpośrednio nie instytucja kredytu dłu-
goterminowego, lecz publiczność, która kupowała listy zastawne i obli-
gacje, lokując w nich swoje oszczędności.
Rola instytucji kredytowych ograniczała się tylko do pośredniczenia
między poszukującym kredytu a mogącym go udzielić. Listy zastawne
i obligacje znakomicie ułatwiały udzielenie takiego kredytu, gdyż posia-
dacz ich nie był związany z biorącym kredyt długoterminowy żadną
umową i mógł w każdej chwili zbyć list zastawny, względnie obliga-
cję. Listy zastawne i obligacje opiewały nie na całkowitą sumę pożyczki
udzielonej przez instytucje kredytu długoterminowego, lecz na kwoty
niewielkie, np. 100, 500, 1000, 2000 jednostek monetarnych. Mogły więc
być w miarę posiadanych środków nabywane przez bardzo szerokie rze-
sze oszczędzających. Bank Gospodarstwa Krajowego emitowane przez
siebie listy zastawne i obligacje plasował zarówno w kraju, jak i za gra-
nicą. Z przyczyn natury ogólnospołecznej uruchomienie na większą
skalę kredytu długoterminowego w początkowym okresie było niemoż-
liwe. Zupełne zubożenie wewnętrznego rynku pieniężnego z kapitałów
poszukujących trwałej lokaty uniemożliwiło wszczęcie wydatniejszej akcji
w kierunku emitowania długoterminowych listów zastawnych i obligacji.
Tabela 2 przedstawia ogólny stan papierów wartościowych BGK w okresie
1925–1926.
Z papierów emitowanych przez BGK w 1925 r. stosunkowo nie-
wielką liczbę ośmioprocentowych listów zastawnych o nominalnej sumie
1,1 mln zł ulokowano w krajowych towarzystwach ubezpieczeniowych.
Na rynkach zagranicznych uplasowano tylko część ośmioprocentowych
obligacji komunalnych dolarowych w nominalnej wysokości 9,6 mln dol.,
20
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie działalności Banku Gospodarstwa Krajowego…
część zaś w wysokości 4 mln zł sprzedano na rynku szwajcarskim10.
W 1927 r. objawy ogólnogospodarczej depresji zaczęły zanikać. Ogólne
polepszenie sytuacji gospodarczej wywołało duży wpływ na wzrost wkła-
dów w polskich instytucjach kredytowych o ponad 87 — z 612,7 mln zł
w 1926 r. do 1114,8 mln zł w 1927 r.11
Tabela 2. Papiery wartościowe BGK w okresie 1925–1926 (w mln)
Lata
siedmio-
i ośmioprocentowe listy
zastawne w zł w złocie
ośmioprocentowe
obligacje komunalne
w zł w złocie
ośmioprocentowe
obligacje komunalne
w dolarach
1,1
7,6
26,1
27,3
1925
1926
Źródło: Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK
w 1926 r., s. 34
9,6
12,2
Poprawa na rynku kredytu krótkoterminowego odbiła się również
na kredycie długoterminowym, ponieważ w wyniku spadku stopy procen-
towej od wkładów coraz większa ilość wolnej gotówki odpływała na zakup
papierów o stałym oprocentowaniu, wytwarzając w ten sposób początek
kredytu długoterminowego. Świadczy o tym fakt ulokowania całkowi-
cie na rynku wewnętrznym listów zastawnych emitowanych przez BGK
w 1927 r. Płynność ta znalazła wyraz w zwyżce papierów wartościowych
na giełdzie w Warszawie. Tak np. kurs pięcioprocentowej pożyczki konwer-
syjnej, którą dokonano najbardziej ożywionych obrotów, podniósł się z 32
w czerwcu 1926 r. do 47 w końcu 1926 r. i w połowie 1927 r. W związku
z nabyciem przez Skarb Państwa odpowiedniej ilości obligacji komunal-
nych kapitał zakładowy BGK wzrósł z 85 mln zł do sumy 120 mln zł. W ten
sposób w końcu 1927 r. kapitał własny banku wynosił 149 mln zł, co umoż-
liwiło rozszerzenie jego działalności kredytowej. Wobec znacznego zapo-
trzebowania na długoterminowy kredyt inwestycyjny ze strony przemysłu
BGK przystąpił do emisji obligacji bankowych12. Głównie więc z powodu
rozszerzenia krajowego rynku na listy zastawne i obligacje działalność emi-
syjna BGK wzrosła do sumy 168,2 mln zł w 1926 r., do 357 mln zł w 1927 r.
oraz do 584 mln zł w 1928 r., co oznaczało wzrost w ciągu 1928 r. o 54 .
10 J. Zdziechowski, Finanse Polski w latach 1924 i 1925, Warszawa 1925.
11 Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK w 1927 r.
12 W. Malinowski, Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle lite-
ratury, Kraków 1932.
21
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Zbigniew Klimiuk
Stan emisji listów zastawnych i obligacji w poszczególnych listach ilustruje
tabela 3. Stan emisji ośmio-, siedmioipół- i siedmioprocentowych listów
zastawnych i obligacji BGK 31 grudnia 1928 r. wynosił 551,179 mln zł
w złocie. Stan emisji czteroipół- i czteroprocentowych listów zastawnych
i obligacji ukształtował się w tym czasie na poziomie 32,596 mln zł. Ogólny
stan emisji BGK 31 grudnia 1928 r. wynosił więc 583,775 mln zł.
Tabela 3. Stan emisji listów zastawnych i obligacji w latach 1926–1928
(w mln)
Lata
Listy
zastawne
Obligacje komunalne
e
w
o
t
n
e
c
o
r
p
o
i
m
ś
o
e
i
c
o
ł
z
w
ł
z
w
e
w
o
t
n
e
c
o
r
p
o
i
m
d
e
i
s
e
i
c
o
ł
z
w
ł
z
w
e
w
o
t
n
e
c
o
r
p
o
i
m
ś
o
e
i
c
o
ł
z
w
ł
z
w
e
w
o
t
n
e
c
o
r
p
o
i
m
d
e
i
s
e
i
c
o
ł
z
w
ł
z
w
e
w
o
t
n
e
c
o
r
p
o
i
m
ś
o
h
c
a
r
a
l
o
d
w
e
w
o
t
n
e
c
o
r
p
o
i
m
d
e
i
s
h
c
a
r
a
l
o
d
w
Obli-
gacje
ban-
kowe
-
n
e
c
o
r
p
ł
ó
p
i
o
i
m
d
e
i
s
e
i
c
o
ł
z
w
ł
z
w
e
w
o
t
Obli-
gacje
budow-
lane
e
w
o
t
n
e
c
o
r
p
o
i
m
ś
o
e
i
c
o
ł
z
w
ł
z
w
m
e
z
a
R
—
— 168,254
12,870 — 46,980 — 108,403 —
58,857 0,798 83,765 106,298 105,361 — 2,565
31 grudnia
1926 r.
31 grudnia
1927 r.
31 grudnia
1928 r.
Źródło: opracowano na podstawie: Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozda-
nie z działalności BGK w 1926 r.; Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozda-
nie z działalności BGK w 1927 r.; Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie
z działalności BGK w 1928 r.
62,231 28,795 81,613 209,284 102,637 418,958 24,531
— 357,644
551,179
0,190
Ogółem BGK sprzedał własnych emisji w 1928 r. na sumę 245,9 mln zł13.
Emisje te zostały całkowicie ulokowane na rynku krajowym. Nabywcami
emisji banku, podobnie jak w latach poprzednich, były przede wszyst-
kim „bierne instytucje kredytowe”, takie jak: Pocztowa Kasa Oszczędności
(PKO), Bank Polski S.A., Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych
oraz Skarb Państwa, który skupił większą partię listów zastawnych i obliga-
cji komunalnych. Było to w dużej mierze uzależnione od polityki lokacyjnej
13 Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK w 1928 r.
22
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie działalności Banku Gospodarstwa Krajowego…
państwa. „Polityka państwa faworyzowała kapitalizację wewnętrzną
w postaci wkładów w instytucjach kredytowych, a niemal zupełnie nie sta-
rała się o stworzenie wolnego rynku wewnętrznego dla papierów warto-
ściowych o stałym oprocentowaniu”14. Popyt na długoterminowe zobowią-
zania banku ze strony ludności pozostawał minimalny.
Również zagraniczne rynki pieniężne nie wykazywały większego zain-
teresowania polskimi papierami wartościowymi, tym bardziej, że w drugiej
połowie 1928 r. nastąpiło znaczne pogorszenie na najważniejszym rynku
pieniężnym (nowojorskim). W rezultacie suma uplasowanych za granicą
własnych długoterminowych papierów wartościowych była niewielka
i wynosiła 17,4 mln zł (1928 r.). Niewielka chłonność krajowego rynku
na papiery wartościowe o stałym oprocentowaniu przy równocześnie dość
znacznym nacisku na nie ze strony instytucji kredytu długoterminowego
umożliwiła bankowi polepszenie kursu swych papierów na giełdach krajo-
wych. Kurs ośmioprocentowych listów zastawnych i ośmioprocentowych
obligacji komunalnych utrzymywał się do końca 1928 r. na niezmienio-
nym poziomie i wynosił 94 wartości nominalnej, dla siedmioprocento-
wych listów zastawnych i obligacji komunalnych wynosił 83 . W związku
z podwyższeniem kapitału zakładowego do sumy 150 mln zł kapitały
własne BGK osiągnęły sumę 201 mln zł15. Ogólna sytuacja gospodarcza
kraju w 1929 r. wpłynęła hamująco na tempo rozwoju działalności emi-
syjnej BGK, które było ściśle uzależnione od możliwości plasowania emi-
sji. Emisja papierów wartościowych w 1929 r. została zmniejszona w sto-
sunku do dwóch lat ubiegłych, osiągając sumę 663 mln zł. Sprzedaż netto
własnych emisji banku wynosiła w 1929 r. 126,1 mln zł według wartości
nominalnej. Suma ta stanowiła zaledwie połowę wartości sprzedanych emi-
sji w roku poprzednim. Odbiciem trudności panujących na rynku pienięż-
nym był przede wszystkim spadek obrotów i zniżka kursów na giełdach
papierów wartościowych. Wskaźnik kursów akcji przemysłowych obniżył
się dość znacznie z 99,6 w końcu 1928 r. do 65,3 w końcu 1929 r., wskaź-
nik listów zastawnych natomiast — z 86,4 do 84,6 . W gromadzeniu środ-
ków na inwestycje BGK kierował się nadal wytycznymi Skarbu Państwa.
Państwo było w szerokim zakresie kierownikiem polityki gospodar-
czej. Polityka państwowa prowadziła usilną propagandę w kierunku gro-
madzenia oszczędności w instytucjach oszczędnościowych. Wszystkie
środki zgromadzone w ten sposób w myśl państwowej polityki lokacyjnej
14 H. Tennenbaum, Struktura gospodarstwa polskiego, t. 2: Kredyt, Warszawa 1935,
15 Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK w 1928 r.
s. 250.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
23
Zbigniew Klimiuk
kierowano do BGK, który z kolei pewną ich część rozprowadzał przy
pomocy lokalnych instytucji kredytowych na określone cele. Dla zobrazo-
wania kierunków i proporcji nabywania papierów wartościowych emito-
wanych przez BGK podano zestawienie przedstawione w tabeli 4. Ogólna
suma emisji BGK wynosiła w końcu 1932 r. 837 mln zł16.
Tabela 4. Uplasowanie papierów wartościowych przez BGK w 1932 r.
(w mln zł)
Instytucje
Ministerstwo Skarbu
w tym: depozyt państwa, fundusz budowlany
PKO
zakłady ubezpieczeniowe
Bank Polski S.A.
instytucje społeczne i komunalne
pożyczki wydane w afektach
inne (osoby prywatne)
zagranica
Pozostało według stanu na 31 grudnia 1932 r.
w portfelu BGK
Razem
Źródło: opracowano na podstawie Bank Gospodarstwa Krajowego, Spra-
wozdanie z działalności BGK w 1932 r.
Kwota
196
26
180
138
38
11
8
60
155
785
50
837
Z ogólnej sumy emisji papierów wartościowych BGK (837 mln zł)
w posiadaniu „biernych instytucji kredytowych” znajdowało się papie-
rów wartościowych banku na sumę 563 mln zł, co stanowiło 67,3 ogól-
nej sumy kredytów. Za granicą ulokowano 155 mln zł, tj. 18,2 . Reszta
emisji była w posiadaniu innych instytucji oraz inwestorów prywatnych —
14,8 . Podobny stan emisji papierów wartościowych BGK ukształto-
wał się w 1938 r. i wynosił 936 mln zł, z czego w posiadaniu „biernych
instytucji kredytowych” znajdowało się papierów na sumę 660 mln zł17.
Dużą rolę w nabywaniu papierów wartościowych odegrał Skarb Państwa.
W okresie dobrej koniunktury gospodarczej Skarb Państwa zakupił papiery
16 H. Tennenbaum, Struktura…, wyd. cyt., s. 353.
17 Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK w 1938 r.
24
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie działalności Banku Gospodarstwa Krajowego…
wartościowe BGK, lokując tam wolne środki lub też w PKO, która z kolei
mogła ulokować złożone w niej przez Skarb Państwa środki w bankach
państwowych. Z chwilą, gdy pojawił się deficyt, fundusze obrotowe Skarbu
Państwa odsprzedawały instytucjom ubezpieczeń społecznych oraz PKO
poprzednio nabyte papiery wartościowe.
Na skutek tego wzrastał należący do biernych instytucji kredytowych
portfel emitowanych przez banki państwowe listów zastawnych i obliga-
cji, chociaż banki państwowe nie zwiększały emisji papierów wartościo-
wych. W ten sposób Skarb Państwa upłynniał swoje rezerwy ulokowane
w papierach wartościowych. W okresie deficytu budżetowego Skarb Pań-
stwa emitował bony skarbowe i część tych walorów była ulokowana w róż-
nych instytucjach kredytowych18. Dla zobrazowania tych tendencji warto
zwrócić uwagę na ciekawą dynamikę przyrostu w portfelu PKO poszcze-
gólnych kategorii papierów wartościowych.
Tabela 5. Dynamika papierów wartościowych w posiadaniu PKO
(na koniec roku w mln zł)
Papier wartościowy
1930
30,3
—
208,1
pożyczki państwowe
bony skarbowe
listy zastawne i obligacje
emitowane przez BGK i PBR*
* Państwowy Bank Rolny
Źródło: H. Tennenbaum, Struktura gospodarstwa polskiego, t. 2: Kredyt, Warszawa
1935, s. 328
300,3
243,8
1931
42,9
—
1932
40,7
—
1933
54,3
20,3
314,0
Z danych przedstawionych w tabeli 5 wynika, że w 1933 r. portfel
pożyczek państwowych i bonów skarbowych wzrósł o 34 mln zł, a portfel
emitowanych przez banki państwowe listów zastawnych i obligacji tylko
o 14 mln zł. Pewna część powstających w okresie deficytu budżetowego
wkładów i składek ubezpieczeniowych wypełniała w budżecie państwo-
wym rolę, którą spełniały w okresie równowagi budżetowej wpływy podat-
kowe. Niedobór wpływów państwowych w okresie deficytu budżetowego
był kompensowany przez przeznaczenie narastających w instytucjach kre-
dytowych wkładów i składek ubezpieczeniowych na nabywanie pożyczek
18 J. Czadankiewicz, Dwudziestolecie Pocztowej Kasy Oszczędności, „Polska
Gospodarcza” 1939, nr 14, s. 599.
25
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Zbigniew Klimiuk
państwowych i bonów skarbowych. Z tego powodu BGK nie mógł emito-
wać swoich papierów wartościowych w okresie złej koniunktury gospodar-
czej. Działalność emisyjna BGK w 1933 r. została prawie całkowicie wstrzy-
mana w związku z konwersją19.
Od 1936 r. BGK zaczął ponownie emitować listy zastawne i obligacje
na podstawie pożyczek udzielonych w ostatnich latach w formie pożyczek
emitowanych w gotówce. Nowe emisje objęły następujące papiery:
1) pięcioipółprocentowe obligacje komunalne IV emisji na sumę
18,4 mln zł;
2) sześcioprocentowe listy zastawne VIII emisji na sumę 94,3 mln zł;
3) sześcioprocentowe obligacje budowlane IV emisji na sumę 56,9 mln zł.
W związku z tym ogólna suma emisji BGK w obiegu zwiększyła się
w ciągu 1936 r. o kwotę 131,2 mln zł do sumy 898,1 mln zł. Łącznie z emi-
sjami byłego Polskiego Banku Krajowego w wysokości 25,4 mln zł ogólny
stan emisji osiągnął w końcu 1936 r. kwotę 923,5 mln zł20. Mimo mniejszej
niż w 1937 r. płynności rynku pieniężnego stan rynku lokacyjnego przed-
stawiał się w 1938 r. korzystniej, co znalazło swój wyraz przede wszyst-
kim w zwyżce kursów giełdowych papierów wartościowych. Kursy pięcio-
ipółprocentowych listów zastawnych i obligacji BGK miały w ciągu całego
1927 r. stały kurs 81 za 100. Wprowadzone na giełdę w drugiej połowie
1938 r. sześcioprocentowe obligacje bankowe BGK były obracane po kursie
97 za 100. Emisja papierów wartościowych BGK w 1958 r. była większa niż
w roku poprzednim. Bank wprowadził na rynek siedmioipółletnie sześcio-
procentowe obligacje bankowe na sumę 7,9 mln zł. W ten sposób ogólny
stan emisji BGK na koniec 1938 r. osiągnął sumę 936 mln zł. Koszty własne
na koniec tegoż roku wynosiły 201 mln zł21.
Oprócz środków otrzymywanych ze sprzedaży listów zastawnych
i obligacji źródłem kredytu długoterminowego BGK były dotacje otrzy-
mane ze Skarbu Państwa. Skarb Państwa z różnych źródeł dochodo-
wych w postaci nadwyżek budżetowych, podatków, wpływów z pożyczek
zagranicznych tworzył fundusze, których administrację powierzał ban-
kom państwowym. Do funduszy administrowanych przez BGK należały
19 Konwersja — zamiana dotychczasowego długu na inny dług połączona zazwy-
czaj ze zmianą warunków spłaty (obniżenie oprocentowania, przedłużenie ter-
minu spłaty).
20 Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK w 1936 r.;
Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK w 1937 r.
21 Bank Gospodarstwa Krajowego, Sprawozdanie z działalności BGK za 1938 r.…,
wyd. cyt.
26
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski na przykładzie działalności Banku Gospodarstwa Krajowego…
m.in. Państwowy Fundusz Budowlany, Fundusz Pracy, Fundusz Pomocy
Instytucjom Kredytowym. Ten ostatni powstał w 1926 r., kiedy to pań-
stwo uratowało od bankructwa wiele banków prywatnych, udzielając im
z tego funduszu pożyczek w wysokości 55 mln zł. Fundusz ten utrzymy-
wał się i w latach trzydziestych XX w. Zadania funduszy, które tworzono,
były określone niejasno i dowolnie, co prowadziło do powstawania nad-
miernej ich liczby, często pokrewnych sobie. W rezultacie następowało
przesuwanie wolnych środków z jednych funduszy do drugich. Udzielanie
gospodarstwom pożyczek z funduszy, których środki były zebrane z dotacji
budżetowych i nadwyżek skarbowych, oznaczało doprowadzenie w postaci
kredytów pewnym warstwom społecznym środków ściągniętych z gospo-
darki w postaci podatków i opłat. Oprócz funduszy administrowanych
przez BGK poważne źródło kredytów długoterminowych stanowiły lokaty
Skarbu Państwa (tabela 6).
Tabela 6. Środki znajdujące się w posiadaniu BGK na 31 grudnia 1933 r.
(w mln zł)
Środki
lokaty Skarbu Państwa i fundusze administracyjne oraz rachunki specjalne*
emisja listów zastawnych i obligacji BGK w obiegu
emisja listów zastawnych i obligacji byłego Polskiego Banku Krajowego w obiegu
Suma
651,2
794,9
28,3
* Na rachunkach specjalnych umieszczane były transakcje stojące w związku ze spe-
cjalną pomocą dla przemysłu włókienniczego i instytucji finansowych oraz gwarancje
Skarbu Państwa udzielone BGK.
Źródło: opracowano na podstawie Mały Rocznik Statystyczny, 1939
Cała działalność BGK w zakresie gromadzenia środków doskonale
odzwierciedlała politykę gospodarczą Polski w okresie międzywojennym,
którą charakteryzowała poważna ingerencja państwa w sprawy gospodar-
cze kraju. Zarówno środki uzyskane ze sprzedaży papierów wartościowych,
jak i środki dostarczone przez Skarb Państwa oznaczały, że źródłem kredy-
tów w obu przypadkach były odsetki i oszczędności ludności. Wyciągając
z rynku środki obrotowe, osłabiano życie gospodarcze przez nacisk śruby
podatkowej w tym celu, aby uzyskane w ten sposób środki przeznaczyć
na finansowanie określonych grup kapitałowych, względnie tych obszarów
życia gospodarczego, których rozwojem ze względu na słabą ich rentow-
ność grupy te nie były zainteresowane.
27
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Zbigniew Klimiuk
3. Kredytowanie działalności inwestycyjnej
przez Bank Gospodarstwa Krajowego
W całej działalności BGK, ze względu na zmianę polityki kredy-
towej i kierownictwa banku, można wyróżnić dwa okresy: 1924–1927
i 1927–1939. Zarówno pierwszy, jak i drugi okres cechowała silna ekspan-
sja kredytowa, z tym że w drugim okresie tempo operacji było znacznie
wyższe. Ze względu na czas, na jaki kredyt był udzielany, można wyróżnić
dwie zasadnicze kategorie kredytów: kredyt krótkoterminowy i kredyt dłu-
goterminowy. Te zasadnicze rodzaje kredytów uległy dalszemu zróżnico-
waniu w zależności od formy kredytu, jego celu, sposobu refinansowania,
rodzaju zabezpieczenia itd. Pożyczki długoterminowe dzielono więc przede
wszystkim na emisyjne, tj. wypłacane w listach zastawnych i obligacjach,
oraz na gotówkowe.
Pewną odmianę długoterminowych pożyczek emisyjnych stano-
wiły pożyczki wypłacane w gotówce z zastrzeżeniem prawa ich emitowa-
nia na podstawie obligacji bankowych. W pierwszym okresie działalno-
ści BGK, dysponując wyłącznie kapitałem rodzimym dostarczonym przede
wszystkim w formie lokat przez Skarb Państwa, zmuszony był do akcji kre-
dytowej o charakterze przeważnie krótkoterminowym. Sytuacja na krajo-
wym rynku pieniężnym spowodowała, że działalność BGK w dziedzinie
kredytu długoterminowego mogła rozwijać się jedynie w ograniczonym
zakresie. W początkowym okresie BGK udzielał kredytów długotermino-
wych w papierach emisyjnych, głównie w obligacjach komunalnych, kole-
jowych, bankowych i w listach zastawnych22. Pożyczki długoterminowe
w obligacjach komunalnych udzielane były:
1) samorządom i związkom samorządowym na spłaty, względnie na uła-
twienie spłaty długów wysokoprocentowych, na inwestycje i przedsię-
biorstwa produkcyjne lub przeznaczone na cele użyteczności publicznej;
2) spółkom wodnym, przy czym pożyczka nie mogła przekroczyć wysoko-
ści kosztów przeprowadzonych robót;
3) wszelkim innym instytucjom prawno -publicznym posiadającym prawo
wymierzania danin na pokrycie ich potrzeb.
Pożyczki w obligacjach kolejowych BGK udzielał:
1) samorządom i związkom samorządowym na uzupełnienie funduszy
potrzebnych dla kolei, które miały być wybudowane i prowadzone
przez powyższe związki;
2) prywatnym przedsiębiorstwom linii kolejowych.
22 F. Młynarski, Międzynarodowe znaczenie spadku złotego, Warszawa 1926.
28
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)