Darmowy fragment publikacji:
Maciej Frendzel – Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Rachunkowości
90-237 Łódź, ul. Matejki 22/26
RECENZENT
Stanisław Hońko
REDAKTOR INICJUJĄCY
Monika Borowczyk
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Katarzyna Gorzkowska
SKŁAD I ŁAMANIE
Munda – Maciej Torz
PROJEKT OKŁADKI
Stämpfli Polska Sp. z o.o.
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Shutterstock.com
© Copyright by Maciej Frendzel, Łódź 2016
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07236.15.0.M
Ark. wyd. 8,0; ark. druk. 7,75
ISBN 978-83-8088-603-2
e-ISBN 978-83-8088-604-9
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1
Kapitał własny w rachunkowości – przegląd literatury
Rozdział 2
Kapitał własny w regulacjach rachunkowości
2.1. Wytyczne Ram koncepcyjnych sprawozdawczości finansowej (MSSF)
2.2. Kapitał własny w świetle polskich regulacji rachunkowości
2.2.1. Kwalifikacja kapitału własnego
2.2.2. Ujęcie i wycena kapitałów własnych w świetle krajowych regulacji rachun-
kowości
2.2.2.1. Ujęcie i wycena kapitałów własnych na przykładzie spółek kapitało-
2.2.3. Prezentacja i podział kapitału własnego zgodnie z ustawą o rachunkowości
2.3. Kwalifikacja kapitałów własnych w świetle Międzynarodowych Standardów Spra-
wozdawczości Finansowej
2.3.1. Kwalifikacja kapitałów własnych w świetle MSR 32 „Instrumenty finansowe:
wych podlegających polskiemu prawu gospodarczemu
prezentacja”
2.3.1.1. Umowne zobowiązanie jako podstawa kwalifikacji kapitałów własnych
2.3.1.2. Kontrakty rozliczane we własnych instrumentach kapitałowych
2.3.1.2.1. Niepochodne kontrakty rozliczane we własnych instru-
2.3.1.2.2. Pochodne kontrakty rozliczane we własnych instrumen-
2.3.2. Kwalifikacja kapitałów własnych w świetle MSSF 2 „Płatności w formie akcji”
2.3.3. Ujęcie kapitału własnego w kontekście rozliczania połączeń jednostek go-
spodarczych (MSSF 3) i przygotowania sprawozdania skonsolidowanego
(MSSF 10)
2.3.4. Prezentacja i ujawnianie informacji na temat kapitału własnego (MSR 1
„Prezentacja sprawozdań finansowych”)
mentach kapitałowych
tach kapitałowych
Rozdział 3
Determinanty kapitału własnego – analiza i próba syntezy
3.1. Sposób (źródła) powstawania kapitału własnego
3.2. Forma prawna prowadzenia działalności
3.3. Forma prawna i ekonomiczna umów zawieranych przez jednostkę gospodarczą
i jej właścicieli
7
11
21
21
28
29
36
36
49
51
51
52
59
59
71
76
82
88
91
92
97
97
6
Spis treści
3.4. Okres finansowania jako przesłanka identyfikacji kapitału własnego
3.5. Udział w zyskach i okoliczności jego dystrybucji
3.6. Prawa właścicieli i założycieli
3.7. Wymagania prawne dotyczące utrzymania kapitału własnego
3.8. Ustalenia umowne między współwłaścicielami
3.9. Możliwości i okoliczności wypłat na rzecz właścicieli lub założycieli
3.10. Korzyści ekonomiczne i ryzyko jako podstawa kwalifikacji instrumentów kapita-
łowych
3.11. Zdolność do absorpcji straty
Podsumowanie i wnioski
Bibliografia
Spis tabel
99
100
102
105
106
107
109
111
113
119
123
Wstęp
Kapitał własny to jedna z najważniejszych kategorii finansowych przedsiębiorstwa,
decydująca o jego sprawnym i bezpiecznym funkcjonowaniu (Walińska, 2014, s. 346).
Wyodrębnianie kapitału własnego w źródłach finansowania działalności gospodar-
czej jest normalną procedurą zarówno wśród praktyków, jak i teoretyków rachunko-
wości. Rozróżnienie takie jest oczywiste dla oceny pozycji finansowej podmiotu oraz
jego dokonań, ustalania wyniku finansowego jednostki i jej porównywania z innymi
na podstawie różnych wskaźników finansowych. W tym kontekście identyfikacja ka-
pitału własnego jest kluczowa dla określonych analiz prowadzonych przez analityków
finansowych, biegłych rewidentów czy inwestorów, w tym ustalania rentowności ka-
pitału własnego lub relacji zadłużenia do kapitału własnego. Nie bez znaczenia jest też
fakt wyceny takich instrumentów – w zależności od zaklasyfikowania danej pozycji
do zobowiązań lub kapitałów własnych możliwe są różne zasady wyceny, przekładają-
ce się na inny wynik finansowy (a w niektórych przypadkach inne kapitały).
Rozważania nad kapitałem własnym można umieścić w szerszym kontekście
rozważań nad ogólną rolą rachunkowości w określonym podmiocie gospodar-
czym i w gospodarce. Różne założenia dotyczące sprawozdawczości finansowej
mogą przekładać się na odmienne postrzeganie kapitału własnego jako określonej
kategorii ekonomicznej. Przyjmując rolę rachunkowości jako narzędzia regulu-
jącego ład społeczno-ekonomiczny, można uwypuklić prawne aspekty powsta-
wania i ujmowania kapitału własnego oraz jego rolę w ochronie interesów wie-
rzycieli. Z kolei uznanie odzwierciedlania ekonomicznej rzeczywistości jednostki
za podstawową rolę rachunkowości może powodować, że element ekonomiczny
będzie dominował przy wyróżnianiu takich pozycji.
Przegląd literatury pozwala stwierdzić, iż kwalifikacja, ujęcie i wycena kapi-
tałów własnych nie są często podejmowanym tematem analiz i badań. Najpraw-
dopodobniej wiąże się to z założeniem, że kapitały własne są stabilną wielkością,
na którą wpływają dwie inne grupy bilansowe – aktywa i zobowiązania. Analiza
rozwiązań prawnych i praktycznych wskazuje jednak, że pojęcie kapitału własne-
go nie jest oczywiste od strony koncepcyjnej i że niezmiernie trudno jest zidenty-
fikować ekonomiczne wyróżniki tej pozycji.
8
Wstęp
Podstawową przesłanką do przygotowania niniejszej pracy jest istnienie wy-
raźnej sprzeczności w zakresie definicji oraz praktyki ujmowania i prezentacji
kapitałów własnych, występującej w regulacjach rachunkowości i praktyce gospo-
darczej oraz brak wyraźnego odniesienia do nich ze strony nauki. Przykładami
takich niespójności mogą być w kontekście regulacji krajowych:
– wykazywanie w kapitałach własnych wkładów podlegających wykupowi
na żądanie współwłaściciela (np. wkłady w spółdzielniach bądź jednostki
uczestnictwa w otwartych funduszach inwestycyjnych), które z perspekty-
wy jednostki sprawozdawczej stanowią jej ekonomiczne zobowiązanie;
– wykazywanie w kapitałach własnych dopłat do kapitału, które w przyszłości
będą podlegać zwrotom (dopłaty niezwiązane z pokryciem strat);
– ujmowanie jako zobowiązań pożyczek od właścicieli, podporządkowanych
wobec innych zobowiązań, nawet jeśli ich termin zwrotu nie został określony,
jest bardzo odległy lub mało prawdopodobny;
– ujmowanie jako pomniejszenie wyniku finansowego (a nie dystrybucji na
rzecz właściciela) obligatoryjnych wypłat z zysku w przedsiębiorstwach
państwowych (na rzecz Skarbu Państwa, a więc właściciela danego podmio-
tu) i jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa (w tym również spółkach,
w których Skarb Państwa nie posiada wszystkich udziałów w związku z nie-
odpłatnym udostępnieniem akcji (udziałów) pracownikom);
– ujmowanie jako podziału (dystrybucji) wyniku finansowego (a nie kosztu)
kwot przyznanych pracownikom jednostki;
– wykazywanie od 1 stycznia 2016 r. jako aktywów jednostki nabytych akcji
własnych;
– niejednoznaczne uregulowania w zakresie ujmowania instrumentów, które
zostaną rozliczone w przyszłości poprzez przekazanie akcji/udziałów wła-
snych.
Wiele niespójności pojawia się również w kontekście regulacji międzynarodo-
wych. Jako przykład można tutaj wskazać różne podejście do emisji akcji (lub
udziałów), gdy cena emisyjna jest niższa od wartości godziwej i emisja skiero-
wana jest do różnych grup potencjalnych akcjonariuszy, np. pracowników (lub
zbliżonych osób) oraz do innych podmiotów (osób). Innym dyskusyjnym rozwią-
zaniem jest ujmowanie w ramach kapitałów własnych jedynie tych instrumentów,
które będą rozliczane w przyszłości w ramach wydania własnych akcji/udziałów,
gdy kwota rozliczenia określona jest jako stała wielkość (spełnione jest kryterium:
„stała liczba akcji za stałą cenę”). Przykładowo, do zobowiązań finansowych jed-
nostki zaliczone będą wyemitowane zerokuponowe obligacje podlegające au-
tomatycznej konwersji na akcje tego podmiotu, jeśli parytet wymiany wartości
nominalnej obligacji na liczbę akcji nie jest ustalony, zaś do kapitałów własnych
– identyczne wyemitowane papiery dłużne, gdy określono parytet wymiany.
Jak pokazują przeprowadzone badania literaturowe, autorzy w bardzo ogra-
niczonym zakresie odnoszą się do problematyki kapitału własnego, praktycznie
Wstęp
9
pomijając zagadnienia związane z instrumentami (umowami), które przewidują
lub umożliwiają emisję akcji (udziałów) w przyszłości. Uwidacznia to istniejącą
lukę badawczą w zakresie kwalifikacji kapitałów własnych i ich ekonomicznych
determinant.
W kontekście analizy danego tematu nie bez znaczenia były również prace ba-
zujące na przyjętym w rachunkowości wyróżnieniu kapitału własnego1, dotyczące
ustalania i oceny rentowności lub/i zadłużenia określonych podmiotów. Odmien-
ne wyodrębnienie pozycji kapitałów własnych mogłoby znacząco zmienić otrzy-
mane wyniki i w konsekwencji bazujące na nich wnioski.
Celem niniejszej publikacji jest analiza i identyfikacja podstawowych kryte-
riów ekonomicznych determinujących kategorię kapitału własnego, ze szczegól-
nym uwzględnieniem obowiązujących obecnie regulacji rachunkowości. W tym
kontekście przeprowadzono dyskusję na temat podstawowych czynników ekono-
miczno-prawnych, które mogą być uznane za wyróżnik kapitału własnego.
W związku z tym, że ta monografia jest ukierunkowana jedynie na zasady wy-
różniania i kwalifikacji kapitału własnego, w treści pominięto rozważania doty-
czące ujmowania transakcji i przeszacowań, zarówno w aspekcie ustalania zysku
(straty) za dany okres, jak i innych całkowitych dochodów, ograniczając się jedy-
nie do tych zagadnień, które wpisują się realizację celu pracy2. Pominięto również
dyskusję dotyczącą pojęcia i istoty kapitału jako fenomenu ekonomicznego, po-
nieważ podjęcie tego problemu wymagałoby znacznego rozszerzenia objętościo-
wego książki bez znaczącego wpływu na przyjęty cel.
Podstawą do napisania tej pracy były studia literatury polskiej z dziedziny ra-
chunkowości oraz analiza krytyczna regulacji rachunkowości zawartych głównie
w ustawie o rachunkowości, a także Międzynarodowych Standardów Sprawoz-
dawczości Finansowej. Na potrzeby przygotowania rozdziału trzeciego posłużono
się w dużym stopniu wnioskowaniem dedukcyjnym i rozumowaniem indukcyj-
nym. W tym kontekście wnioski końcowe wpisują się w warunkowo-normatywną
teorię rachunkowości Richarda Mattessicha3.
Opracowanie składa się z trzech części, które zakończono podsumowaniem.
W rozdziale pierwszym przedstawiono dyskusję na temat kapitału własnego
w świetle literatury przedmiotu – polskiej literatury z zakresu rachunkowości
i wybranych pozycji zagranicznych. W rozdziale drugim poddano krytycznej
analizie rozwiązania rachunkowości dotyczące ujmowania i wyceny kapitału wła-
snego (regulacje krajowe oraz rozwiązania przyjęte w Międzynarodowych Stan-
dardach Sprawozdawczości Finansowej). Część trzecia prezentuje dyskusję deter-
minantów ekonomiczno-prawnych, na podstawie których można identyfikować
kapitał własny. Rozdział ten bazuje w dużym stopniu na analizie, przemyśleniach,
1 Jako przykład zob. Duraj, Sajnóg (2011).
2 Szersze omówienie zasad ustalania innych całkowitych dochodów – zob. Frendzel (2012).
3 Zagadnienie to omawia szerzej A. Szychta (1996, s. 159–169).
10
Wstęp
wnioskowaniu i rozumowaniu autora. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazu-
ją, że określenie kapitału własnego może się zmieniać w różnym kontekście spo-
łeczno-prawno-ekonomiczno-politycznym, przy innych przyjętych założeniach
i odmiennych oczekiwaniach stawianych przed systemem rachunkowości.
Rozprawę przygotowano z perspektywy podmiotów prowadzących dzia-
łalność gospodarczą. W ograniczonym zakresie odniesiono się do organizacji
nieprowadzących działalności gospodarczej i nienastawionych na zysk, w tym
specyficznej grupy podmiotów, jakimi są spółdzielnie mieszkaniowe, a także do
relacji między źródłami finansowania aktywów, kapitałem i innymi zobligowa-
niami jednostki (np. wobec państwa, kontrahentów i dostawców) (Chojnacka,
2012, s. 17; Kawa, 2002).
Dla zwiększenia czytelności opracowania w treści używa się zwrotu „kapitał
własny”, choć w praktyce lub w regulacjach dotyczących pewnych grup podmio-
tów gospodarczych pojawia się również określenie „fundusz”.
Rozdział 1
Kapitał własny w rachunkowości
– przegląd literatury
Kapitał i jego rozumienie stanowi obszar zainteresowania ekonomistów od kilku-
set lat i do dnia dzisiejszego nie pojawiła się jedna, ogólnie akceptowana definicja
kapitału1. Pojmowanie kapitału własnego w nauce rachunkowości luźno wiąże się
z teorią kapitału oraz rozważaniami ekonomistów i finansistów w tym zakresie.
Z analizy literatury dotyczącej rachunkowości i sprawozdawczości finansowej
wynika, że polscy autorzy w ograniczonym stopniu odnoszą się do tej katego-
rii ekonomicznej i jej istoty. Niektórzy jedynie wzmiankują ten element bilansu
(sprawozdania z sytuacji finansowej) bądź uwypuklają jego istotę jako jednego
ze źródeł pochodzenia aktywów2. Autorzy identyfikują również dodatkowe cechy
kapitału własnego, do których należą:
– bezterminowość (pozostaje w dyspozycji jednostki bez ograniczeń czaso-
wych lub na cały okres trwania jednostki, jeśli okres ten jest z góry ozna-
czony)3;
– sposób powstania, czyli wniesiony przez właścicieli bądź założycieli oraz
z zysku (element samofinansowania)4;
1 Ciekawe zestawienie głównych nurtów pojmowania kapitału prezentuje K. Marchewka
(2000).
2 Na tę cechę zwracają uwagę m.in. Gmytrasiewicz, Karmańska, Olchowicz (2000), s. 389; Ce-
browska (2009), s. 59; Kiziukiewicz (2007), s. 46; Hońko (2015), s. 165; Ziętowska (2010), s. 38;
Soczówka (2005), s. 85; Nowak (2011), s. 272; Błażyńska (2015), s. 350; Gabrusewicz (2014),
s. 133; Samelak (2006), s. 71; Skrzywan (1973), s. 41; Pfaff (2011), s. 452.
3 Nieokreślony czas finansowania (bezterminowość) wyróżniają m.in. Gmytrasiewicz, Kar-
mańska, Olchowicz (2000), s. 390; Kiziukiewicz (2007), s. 47; Hońko (2015), s. 165; Bucz-
kowska (2009), s. 282; Błażyńska (2015), s. 351; Gabrusewicz (2014), s. 133; Walińska (2014),
s. 346; Samelak (2006), s. 71; Skrzywan (1973), s. 41; Pfaff (2011), s. 452; Krzywda (2006);
Ickiewicz (2004), s. 37; Duliniec (2007), s. 24.
4 Sposób powstania jako element określający kapitał własny pojawia się m.in. w pracach:
Gmytrasiewicz, Karmańska, Olchowicz (2000), s. 390; Brzezin (2006), s. 151–152; Messner,
Pfaff (2016), s. 31; Gabrusewicz (2014), s. 133; Samelak (2006), s. 71; Skrzywan (1973), s. 41;
Krzywda (2006); Gos (2011), s. 11; Chrostowska (2004), s. 436; Walińska (2009), s. 86; Kumor
(2012).
Pobierz darmowy fragment (pdf)
