Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00956 013087 21091829 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Lawrence z Arabii. Wojna, zdrada, szaleństwo mocarstw. Jak powstał dzisiejszy Bliski Wschód - ebook/pdf
Lawrence z Arabii. Wojna, zdrada, szaleństwo mocarstw. Jak powstał dzisiejszy Bliski Wschód - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 544
Wydawca: Magnum Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-63986-70-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> dokument, literatura faktu, reportaże >> literatura faktu
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Pasjonująca opowieść o powstaniu arabskim przeciwko Turkom i sekretnej grze o władzę nad Bliskim Wschodem. Bohaterem książki jest legendarny Lawrence z Arabii, brytyjski historyk z wykształcenia, archeolog z pasji rozmiłowany w kulturze arabskiej, oficer i pisarz. W 1914 roku został przydzielony do służb wywiadu w Kairze.

Wobec krwawej rzezi dokonującej się w Europie w czasie pierwszej wojny światowej państwa zachodnie nie poświęcały bliskowschodniemu teatrowi wojny większej uwagi. W rezultacie o jego charakterze w dużym stopniu decydowała garstka awanturników i niskich rangą oficerów, działających z dala od centrów władzy. Splatające się ze sobą losy tych ludzi, realizowane przez nich plany, toczone bitwy, zdrady, które popełnili i których padli ofiarą, odzwierciedlają wielkość i tragedię wojny na pustyni.

Ebook nie zawiera zdjęć z tradycyjnego książkowego wydania.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Scott Anderson Lawrence z Arabii WOJNA, ZDRADA, SZALEŃSTWO MOCARSTW JAK POWSTAŁ DZISIEJSZY BLISKI WSCHÓD Tytuł oryginału LAWRENCE IN ARABIA WAR, DECEIT, IMPERIAL FOLLY AND THE MAKING OF THE MODERN MIDDLE EAST Przekład Grzegorz Woźniak (część pierwsza) Władysław Jeżewski (część druga i trzecia) This translation published by arrangement with Doubleday, an imprint of The Knopf Doubleday Publishing Group, division of Random House LLC Projekt okładki Ewa Witosińska Zdjęcie na okładce © silver-john – Fotolia.com Copyright © 2013 Scott Anderson All rights reserved Copyright © 2014 for the Polish edition by Wydawnictwo MAGNUM Ltd. Copyright © 2014 for the Polish translation by Wydawnictwo MAGNUM Ltd. Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być reprodukowana, zapisywana czy przekazywana w sposób mechaniczny, elektroniczny, fotograficzny lub w jakiejkolwiek innej formie bez uprzedniej zgody właściciela praw. Wydawnictwo MAGNUM sp. z o.o. 02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a tel./fax 22 848 55 05, tel. 22 646 00 85 magnum@it.com.pl www.wydawnictwo-magnum.com.pl (EPUB) 978-83-63986-68-1 (MOBI) 978-83-63986-69-8 (PDF) 978-83-63986-70-4 Nanette i Nataszy, dwóm miłościom mojego życia, poświęcam Spis treści Od autora Wprowadzenie CZĘŚĆ PIERWSZA ROZDZIAŁ 1 Playboye w Ziemi Świętej ROZDZIAŁ 2 Bardzo oryginalny człowiek ROZDZIAŁ 3 Same miłe rzeczy ROZDZIAŁ 4 Do ostatniego miliona ROZDZIAŁ 5 Haniebny bałagan ROZDZIAŁ 6 Strażnicy tajemnic ROZDZIAŁ 7 Zdrada CZĘŚĆ DRUGA ROZDZIAŁ 8 Początek powstania ROZDZIAŁ 9 Człowiek, który miał zostać szarą eminencją ROZDZIAŁ 10 Na pustkowiu ROZDZIAŁ 11 W gąszczu intryg ROZDZIAŁ 12 Śmiały plan ROZDZIAŁ 13 Akaba CZĘŚĆ TRZECIA ROZDZIAŁ 14 Pycha ROZDZIAŁ 15 W ogień ROZDZIAŁ 16 Wzbierająca furia ROZDZIAŁ 17 Na własną rękę ROZDZIAŁ 18 Damaszek EPILOG Paryż 7 10 16 23 48 68 92 119 141 174 195 224 248 276 302 331 361 384 410 452 480 6 Podziękowania Przypisy Bibliografia 502 504 535 Od autora W czasie wojny również język staje się bronią i ta prawda bez wątpienia potwierdziła się na bliskowschodnim teatrze pierwszej wojny światowej. Oto przykład: w państwach ententy nazw „imperium osmańskie” i „Tur- cja” używano wymiennie, ale tej ostatniej znacznie częściej w nader oczy- wistym celu – aby umocnić przekonanie, że inne niż turecka nacje żyjące w granicach imperium osmańskiego to „narody zniewolone”, które trzeba wyzwolić. Podobnie, jeśli przed wojną i na jej początku w dokumentach aliantów pisano, że Palestyna i Liban to prowincje osmańskiej Syrii, to później, kiedy Brytyjczycy i Francuzi opracowali plany przejęcia tych ziem po wojnie, rozróżnienie to zaczęło zanikać. Na nieco innej, delikatniejszej płaszczyźnie, państwa zachodnie, nie wyłączając głównego sojusznika Osmanów, Niemiec, stale używały nazwy „Konstantynopol” (a więc tej, pod którą miasto istniało w czasach chrześcijańskich, nim zostało zdobyte przez osmańskich muzułmanów w roku 1453), a nie stosowanej lokalnie nazwy „Istambuł”. Jak słusznie wskazuje wielu historyków Bliskiego Wschodu, stosowanie preferowanych przez Zachód określeń, takich jak Turcja zamiast impe- rium osmańskie, Konstantynopol zamiast Istambuł, wskazuje na europo- centryczną perspektywę i w istocie służy do uzasadnienia europejskiej (czytaj: imperialistycznej) wersji historii. W konsekwencji przed historykami zajmującymi się działaniami Za- chodu na bliskowschodnim teatrze wojny (w tym także przede mną) staje pytanie o właściwą terminologię. Czy tę poprawniejszą politycznie, czy tę, która lepiej służy jasności wywodu. Większość źródeł, z których korzysta- ją historycy, ma zachodnią proweniencję. Co do mnie, to uznałem, że dla wielu czytelników byłoby mylące, gdybym używał nazwy „Istambuł” w sy- tuacji, gdy w niemal wszystkich przywoływanych źródłach widnieje „Kon- stantynopol”. Wybrałem więc tę ostatnią nazwę. 8 Pomógł fakt, że rozróżnienia terminologiczne w czasach, których do- tyczy niniejsza książka, wcale nie były tak wyraźne, jak chcieliby niektórzy współcześni historycy. Nawet sternicy polityczni imperium osmańskie- go/Turcji często posługiwali się nazwą „Konstantynopol”, a nazwy „impe- rium osmańskie” i „Turcja” używali wymiennie (por. pismo Dżemala Paszy w rozdziale pierwszym). Dalsze roztrząsania na ten temat nie mają więk- szego sensu. W książce The Ottoman Path to War (Droga imperium osmań- skiego do wojny), turecki historyk Mustafa Aksakal przyznaje, że „mówienie o «rządach osmańskich» i «osmańskiej władzy» w kontekście 1914 roku to oczywisty anachronizm, bo przecież wszyscy ówcześni główni aktorzy od- rzucali «osmanizm» i budowali państwo Turków i dla Turków”. Tak więc podobnie jak pierwszoplanowe postaci w niniejszej książce, używam terminów „imperium osmańskie” i „Turcja” jako synonimów, wy- bierając jeden albo drugi w zależności od kontekstu, natomiast dla większej jasności używam niemal wyłącznie nazwy „Konstantynopol”. Na koniec dodam, że za życia T.E. Lawrence’a ukazały się dwa wydania jego książki Siedem filarów mądrości. Pierwsze, wydrukowane w nakładzie ośmiu egzemplarzy w roku 1922, znane jest pod nazwą „tekstu oksfordz- kiego”. Drugie, poprawione wydanie z 1926 roku, miało dwieście egzem- plarzy nakładu i dziś uchodzi za tekst podstawowy. Sam Lawrence uznawał „tekst oksfordzki” za brudnopis. Cytaty zamieszczone w niniejszej książ- ce czerpałem z wydania z 1926 roku. W nielicznych wypadkach, kiedy od- wołuję się do tekstu oksfordzkiego, zaznaczam to przypiskiem „(wydanie oksfordzkie)”. ROZDZIAŁ 16 Wzbierająca furia Nawiązując do niedawnej deklaracji Waszej Ekscelencji złożonej lordowi Rothschildowi w sprawie Żydów w Palestynie, uprzejmie pozwalamy sobie zwrócić uwagę Waszej Ekscelencji na fakt, że Palestyna jest nieodłączną częścią Syrii – tak jak serce jest nieodłączną częścią ciała – co czyni niedopuszczalnym jakiekolwiek rozdzielenie ich pod względem politycznym lub społecznym1. KOMITET SYRYJSKI W EGIPCIE DO BRYTYJSKIEGO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH BALFOURA, 14 LISTOPADA 1917 Władze brytyjskie odpowiedziały Komitetowi Syryjskiemu… że telegram do pana Balfoura nie może zostać w tej chwili przekazany, ale że władze brytyjskie wyrażają zadowolenie, iż egipscy Syryjczycy poinformowali je o swoim stanowisku w sprawie kwestii żydowskiej2. WILLIAM YALE DO DEPARTAMENTU STANU, 17 GRUDNIA 1917 [...] Lawrence wjechał na wielbłądzie na grań, aby przyjrzeć się tonącemu w cie- niu miastu Tafila. Miejscowość była położona wyjątkowo mało atrakcyjnie. Lawrence znalazł się tu w sytuacji zupełnie odmiennej od tej, z jaką miał do czynienia w ostatnich szesnastu miesiącach na arabskim teatrze dzia- łań wojennych. Był poranek 20 stycznia 1918 roku. Pięć dni wcześniej wyszkolone w Aka- bie ugrupowanie złożone z Beduinów i liczącego pięciuset żołnierzy od- działu Legionu Arabskiego wzięło szturmem Tafilę, położoną w górskiej dolinie w południowej Syrii. Niewielki garnizon turecki pierzchnął w po- płochu. Na północy znajdowały się następne cele wojenne Arabów: więk- sze miejscowości Karak i Madaba. Lawrence przybył wesprzeć działania 10 przeciwko tym miastom, a potem kontynuować natarcie ku północnym brzegom Morza Martwego. Gdyby wszystko poszło zgodnie z planem, tam właśnie, w okolicach starożytnego miasta Jerycha, arabscy powstańcy mieli w końcu nawiązać bezpośrednią styczność z armią generała Allen- by’ego w Jerozolimie. Ale, o czym wszyscy partyzanci w dziejach ludzkości przekonali się na własnej skórze, zdobywanie i utrzymywanie skupisk ludności jest zupełnie czym innym niż prowadzenie działań dywersyjnych przeciwko nieprzy- jacielowi. Współcześni specjaliści od partyzantki i działań antypartyzan- ckich nazywają to „zdobywaniem serc i umysłów”, lecz prawda jest taka, że nie chodzi tu o serca ani umysły. Cywilom, którzy znaleźli się w strefie działań partyzanckich, zależy tylko na tym, by przeżyć. Zawsze opowie- dzą się za tą stroną, która zapewni im największe szanse przeżycia – i jeśli jedna nie będzie w stanie tego zagwarantować, udzielą poparcia drugiej. W tej najpierwotniejszej z walk odwoływanie się do ideologii lub poczucia narodowego jest właściwie bezcelowe; „lojalność” zdobywa się, zapewnia- jąc bezpieczeństwo bądź zaprowadzając rządy terroru, albo łącząc jedną metodę z drugą. „Wyzwolona” Tafila była dla Lawrence’a doskonałą ilustracją fałszy- wości tezy o „zdobywaniu serc i umysłów”. Mieszkańcy miasta bynajmniej nie cieszyli się z tego, że zostali uwolnieni od tureckiego jarzma, ani że powstaje oto zjednoczony naród arabski. Kupcy, drobni rolnicy i hodow- cy owiec z Tafili byli przekonani, że muszą wybierać między jednym złem a drugim. Beduińskich wojowników bali się i nienawidzili, uważając ich właściwie za bandytów na wielbłądach. Choć karni żołnierze Legionu Arab- skiego nie budzili w nich takiego strachu, obawiali się, co zrozumiałe, że to liczne wojsko pozbawi ich wszelkich zapasów żywności, więc ukrywali przed nim, co tylko mogli. Niepokoili się też, co będzie, gdy wrócą Turcy, zawsze chętnie sięgający po represje. Jak to często bywa w takich sytuacjach, wśród mieszkańców wybuchł ostry spór o to, po której stronie bezpiecz- niej będzie się opowiedzieć. „Sytuacja tutejsza wygląda dość dziwnie – donosił Lawrence Clayto- nowi 22 stycznia. – Miejscowa ludność jest podzielona na dwa zaciekle zwalczające się stronnictwa, które boją się nas i siebie nawzajem. Co noc na ulicach rozlegają się strzały, panuje ogólne napięcie. Próbujemy two- rzyć policję itd., co pewnie uspokoi nerwową sytuację. Mam nadzieję, że dzięki temu zapewnimy sobie takie zaopatrzenie, jakie nam na razie wystarczy”40. Mieszkańcy jednak chomikowali wszelkie zapasy, co już spowodowało niedostatek żywności w dolinie i zawrotny wzrost cen dostępnych artyku- 11 łów. To z kolei budziło coraz większe niezadowolenie lokalnej ludności i rosnący gniew arabskich powstańców. „Przepraszam, że nie mogę prze- słać Panu odpowiednich danych o wielkości dostępnego tutaj zaopatrzenia – kończył Lawrence raport z 22 stycznia – ale od chwili przybycia jestem bardzo zajęty ustalaniem, kto jest z nami i gdzie ich znaleźć. Konflikty ideowe, walki plemienne i spory partyjne są tak ostre (cały okręg od lat tęsknił do takiej anarchii), że prawie nikt nie mógłby szybko zrobić z nimi porządku”. Sytuacja jednak miała się niebawem znacznie pogorszyć. Nazajutrz po wysłaniu listu do Claytona Lawrence dowiedział się, że do Tafili zmie- rzają spore siły tureckie, aby odzyskać miasto. W chwili przybycia do Tafili Lawrence od miesiąca znów przebywał w Arabii. W tym czasie zrobił bilans powstania arabskiego, konferował z Fajsalem w Akabie, szykował się do dalszych działań. Niedługo po po- wrocie wziął udział w ataku na kolej hidżaską. Poruszał się samochodem pancernym marki Rolls-Royce, najnowszym brytyjskim wozem bojowym, używanym od niedawna na froncie arabskim. Chociaż dwa samochody pancerne wyrządziły niewielkie szkody tureckiej placówce, którą zaata- kowały, od razu stało się jasne, że ten nowy środek walki całkowicie zmieni oblicze wojny na pustyni. Przy znikomym nakładzie sił i środków Brytyj- czycy mogli zapanować nad całą linią kolejową, atakując izolowane garni- zony tureckie, i w niemal dowolnej chwili sparaliżować ruch na trasie. W tej sytuacji brytyjskie dowództwo przychyliło się w końcu do poglądu Law- rence’a: nie ma sensu walczyć o Medynę, lepiej pozostawić w spokoju ty- siące odciętych tam żołnierzy nieprzyjaciela. Podczas przygotowań Lawrence pomyślał też o sobie. Nie chcąc do- puścić do powtórki wydarzeń z Dary, postanowił sformować prywatną armię, własną straż przyboczną. „Zacząłem organizować swój przybocz- ny oddział, dobierając w pierwszym rzędzie zawadiaków, których zbyt bujny temperament naraził na konflikt z prawem”41. Werbując „zawadia- ków”, Lawrence postępował sprytnie i z rozmysłem. Liczył, że ludzie ci, przez swoje plemiona uważani za mącicieli, może nawet za wyrzutków, będą lojalni tylko wobec niego, co tłumaczyło też, dlaczego wziął do od- działu również dwóch obozowych nicponi, Farradża i Dauda. Za tę oso- bistą wierność dowódcy członkowie straży przybocznej zapłacą jednak wysoką cenę; według obliczeń Lawrence’a do końca wojny zginęło ich prawie sześćdziesięciu. Z tą powiększoną świtą Lawrence wyruszył 10 stycznia z Akaby, żeby wziąć udział w zdobywaniu Tafili. Sztab generała Allenby’ego w Jerozo- limie poinformował go, że armia brytyjska w Palestynie zapewne dopiero 12 w połowie lutego zdąży dostatecznie wypocząć i uzupełnić ekwipunek, aby wznowić natarcie. Wobec takiej zwłoki Lawrence i sztabowcy obmyślili plan niedużej akcji, którą w tym czasie mogli przeprowadzić arabscy po- wstańcy. Omijając szereg większych skupisk ludności w głębi terytorium syryjskiego – znajdujących się wciąż pod panowaniem tureckim, daleko poza zasięgiem wojsk brytyjskich w Palestynie – armia powstańcza miała oczyścić teren między nimi (góry moabskie leżące na wschód od Morza Martwego), a potem nawiązać łączność z Brytyjczykami pod Jerozolimą. Zajęcie Tafili było pierwszym celem w tej kampanii, a następnymi więk- sze miasta, Karak i Madaba. Jednakże cały plan nagle stanął pod znakiem zapytania, bo nadeszła wiadomość, że wojska tureckie maszerują na Tafilę. Gdyby Arabowie trzymali się dotychczasowej taktyki, skorzystaliby z okazji, żeby spakować manatki i ulotnić się. Lawrence jednak znał się już dobrze na wojnie partyzanckiej, więc rozumiał, że zasady działań wojennych raptownie się zmieniły. Tak jak mieszkańcy Tafili, ludność Karaku i Ma- daby czekała na wynik walki, aby opowiedzieć się po stronie zwycięzców. Oznaczało to, że losy wszystkich trzech miast są nierozłącznie ze sobą związane. Gdyby powstańcy opuścili Tafilę, straciliby wszelkie szanse na zajęcie Karaku i Madaby. Nie mieli wyjścia, musieli podjąć walkę. Początki były bardzo niewyraźne. 24 stycznia po południu tysiącoso- bowa straż przednia wojsk tureckich idąca z Karaku weszła do doliny Ta- fila od strony wąwozu Wadi Hesa, kilka kilometrów na północ od miasta. Zaatakowała wysunięte posterunki powstańcze i szybko zepchnęła je aż na peryferie miasta. Na szczęście dla powstańców, zanim Turcy mogli w pełni wykorzystać przewagę, zapadł zmrok. Pod osłoną ciemności do- wódca Legionu Arabskiego pospiesznie wycofał wojska na południowy kraniec doliny. „Wszyscy sądzili, że uciekamy – donosił potem Lawrence Claytonowi. – I chyba tak było”42. Przed świtem Lawrence wyszedł do miasta i na własne oczy zobaczył, jaki wpływ na mieszkańców wywołał odwrót Legionu Arabskiego. „Wszyscy wrzeszczeli ze strachu, toboły z rzeczami wyrzucano na ulice, na których kłębił się tłum mężczyzn i kobiet. Arabowie na koniach cwałowali tam i nazad, strzelając opętańczo w powietrze. Błyski z tureckich karabinów oświetlały zarysy północnych zboczy wąwozu Tafila”. Widząc, że niewielki wysunięty oddziałek wciąż utrzymuje pozycje na skarpie na północ od miasta, Lawrence pilnie poprosił dowódcę Legionu o posiłki i karabiny maszynowe, po czym sam pospieszył na skarpę. O po- ranku sytuacja oddziałku – złożonego zapewne z trzydziestu Arabów i po- dobnej liczby mieszkańców Tafili – stała się „dość trudna”. 13 „Turcy nacierali przez przełęcz i wzdłuż wschodniego pasma wzgórz graniczących z równiną – meldował Lawrence. – Ogień około piętnastu ka- rabinów maszynowych koncentrowali na czole i skrzydle dość wybitnego małego pagórka, na którym się broniliśmy. Tymczasem nieprzyjaciel sko- rygował ogień szrapneli, które od jakiegoś czasu ocierały się o wierzcho- łek i wybuchały nad równiną, a [teraz] zaczynały obficie zasypywać zbocza i szczyt wzniesienia. Naszym ludziom brakowało amunicji, więc utrata pozycji była kwestią minut”. Ale akcja opóźniająca na skarpie miała rozstrzygające znaczenie. Za- nim jej obrońcy opuścili pozycję, główne siły arabskie z karabinami ma- szynowymi zdążyły zająć nową linię obrony na równolegle biegnącym grzbiecie, 2,5 kilometra z tyłu. W tym czasie Lawrence dokonał jednego z tych drobnych, pozornie nieistotnych czynów wojennych, które często decydują o wyniku bitwy. Wycofując się w bezpieczne miejsce, miał dość przytomności umysłu, aby liczyć swoje kroki. Dzięki temu oszacował, że dystans między opuszczoną skarpą – czyli pozycją, którą niebawem mieli zająć Turcy – a nową linią obrony Arabów wynosi około 2800 metrów. Ledwie główne siły Turków zajęły skarpę i rozmieściły broń ciężką, spadł na nie grad pocisków z arabskich moździerzy. Ponieważ w centrum Turcy zostali związani ogniem i nie mogli się ru- szyć, Lawrence, przypominając sobie znane z historii bitwy, postanowił przeprowadzić klasyczny manewr oskrzydlający. Grupki arabskich wojow- ników szerokim łukiem okrążyły skarpę i wyszły na tyły niczego nie po- dejrzewającego nieprzyjaciela. Tuż po trzeciej po południu Turcy zostali otoczeni. Arabscy kaemiści na skrzydłach zaczęli ostrzeliwać zupełnie te- raz odsłoniętą pozycję turecką. Załogi tureckich moździerzy i karabinów maszynowych zostały szybko wybite do nogi. Turcy wpadli w popłoch i za- częli chaotycznie wycofywać się do wąwozu Wadi Hesa. Ale i tam nie zna- leźli schronienia. Przez cały wieczór do późnej nocy uciekający w zupełnym bezładzie Turcy byli atakowani przez arabskich kawalerzystów i Beduinów, a nawet górskich wieśniaków dyszących zemstą lub żądzą łupów. Lawrence oceniał, że z tysiąca tureckich żołnierzy, którzy wkroczyli do Tafili, pięciuset zostało zabitych lub rannych, a dwustu dostało się do niewoli, ale nawet te liczby mogą być zaniżone. Lawrence słyszał później, że zaledwie pięćdzie- sięciu Turkom udało się wrócić do Karaku, resztę wystrzelano w wąwozie jednego po drugim. W potyczce zginęło około dwudziestu pięciu Arabów, rannych zostało trzykrotnie więcej43. Pogrom wojsk tureckich w Tafili był klasyczną operacją w napoleoń- skim stylu. Lawrence wkrótce otrzyma za nią wysokie odznaczenie, Order za Wybitną Służbę. Sam jednak nazwał tę akcję „nikczemną” i niepotrzeb- 14 ną, bo chodziło w niej tylko o udowodnienie wyższości nad nieprzyjacie- lem. „Mogliśmy pokonać Turków, uchylając się od bitwy, i zapędzić ich w kozi róg, manewrując naszym centrum w sposób, który dziesiątki razy stosowaliśmy z powodzeniem w przeszłości i w przyszłości”44. Tymczasem, wdając się w konwencjonalną walkę, Arabowie stracili jedną szóstą swoich ludzi, co sprawiło, że natarcie na Madabę lub Karak stało się w najbliższej przyszłości niemożliwe. „Dla nas nie był to jednak wieczór chwały – pisał Lawrence – lecz zgrozy umęczonych ciał naszych żołnierzy, których teraz odwożono do ich rodzinnych wiosek”45. Ale właśnie w Tafili Lawrence ujawnił nową, niepokojącą cechę: nie- nawiść do nieprzyjaciela, tłumioną wściekłość na głupotę żołnierzy turec- kich, która kazała im go zaatakować. Nawet jeśli użalał się nad losem „tysięcy biednych Turków”, którzy wkroczyli do Tafili, nie miał, jak dawniej, współczucia dla nich. Dowiedziawszy się, że długo po zakończeniu bitwy w wąwozie wciąż trwa rzeź Turków, nie zrobił nic, żeby ją przerwać. „Moim obowiązkiem było błagać o litość dla nieprzyjaciela – wspominał w Siedmiu filarach mądrości – ale po pełnym niepokoju i zdenerwowania dniu byłem zbyt wyczerpany, aby zmusić się do spędzenia nocy w tym piekle i ratowania uciekinierów”46. Pół roku wcześniej, po podobnie jednostronnej bitwie pod Aba al-Lisan, na polecenie Lawrence’a śmiertelnie ranni żołnierze nieprzyjaciela zo- stali ułożeni na brzegu strumienia, by mogli się przynajmniej napić przed śmiercią. Pod Tafilą nawet lekko rannych Turków zostawiono bez pomo- cy. W nocy rozszalała się śnieżyca i rankiem żaden ranny już nie żył. „Był to grzech tak niewybaczalny, jak cała teoria wojny, ale nie należy nas za to sądzić zbyt surowo. W szalejącej zadymce… ryzykowaliśmy życie, by ocalić naszych ludzi, a skoro przyjęliśmy zasadę, że dla zabicia nawet setek Tur- ków nie wolno nam poświęcać Arabów, to tym bardziej nie mieliśmy prawa szafować ich życiem dla ratowania nieprzyjaciół”47. Przypisy Podczas pracy korzystałem wprawdzie z mnóstwa materiałów archiwal- nych i opracowań, ale niektóre źródła, odnoszące się wprost do najważ- niejszych spraw poruszanych w tej książce, okazały się szczególnie cenne. Jeśli chodzi o materiały archiwalne, były to dzienniki Aarona Aaronsohna (NILI Museum and Archives, Israel); dzienniki Curta Prüfera (Hoover Institution, Stanford University); niepublikowany pamiętnik Williama Yale’a (Boston University); akta z czasów pierwszej wojny światowej prze- chowywane w archiwach brytyjskiego Foreign Office i War Office (Natio- nal Archives, Kew, England). Niektóre z tych akt zostały odtajnione dopiero w ostatnim dziesięcioleciu, czasami więc miałem okazję korzystać z mate- riałów nigdy wcześniej nie udostępnianych. Ponadto czerpałem obficie z napisanej przez Donalda McKale’a bio- grafii Curt Prüfer: German Diplomat from the Kaiser to Hitler, będącej jed- nym z bardzo nielicznych źródeł informacji o młodości Curta Prüfera. Co do Lawrence’a, to biografia Johna Macka A Prince of Our Disorder: The Life of T.E. Lawrence jest najbardziej wnikliwym portretem psychologicznym głównego bohatera mojej książki. Najwięcej jednak zawdzięczam Jere- my’emu Wilsonowi i jego autoryzowanej biografii Lawrence of Arabia; dzieło to zawiera wyniki drobiazgowych badań autora, toteż jest do dziś niezbędnym punktem wyjścia dla wszystkich, którzy chcą pisać o Lawrensie. Opisując wiele spraw tworzących tło mojej opowieści, na przykład sy- tuację w Niemczech przed pierwszą wojną światową, opierałem się rów- nież na wielu innych materiałach archiwalnych i opracowaniach. Te, które przydały mi się najbardziej, wymieniłem w odpowiednich przypisach. SKRÓTY WYSTĘPUJĄCE W PRZYPISACH BU – Spuścizna Williama Yale’a, Boston University GLLD – Spuścizna George’a Lloyda, Churchill College HO – Hoover Institution, Stanford University MSP – Spuścizna Marka Sykesa, Middle East Center, St. Anthony’s College NARA – National Archives – Archiwum Narodowe Stanów Zjednoczonych PAAA – Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Berlin – Archiwum Polityczne Mini- sterstwa Spraw Zagranicznych Niemiec PRO – National Archives (dawniej Public Record Office) (UK) – Archiwum Narodowe Zjednoczonego Królestwa: PRO-ADM – Admiralty Records – Akta Admiralicji PRO-CAB – British Cabinet Records – Akta Rządu JKM PRO-FO – Foreign Office Records – Akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych PRO-KV – Security Service Records – Akta Służby Bezpieczeństwa PRO-WO – War Office Records – Akta Ministerstwa Wojny SADD – Sudan Archive, University of Durham UNH – Spuścizna Williama Yale’a, University of New Hampshire UT – Spuścizna T.E. Lawrence’a, University of Texas YU – Spuścizna Williama Yale’a, Yale University ZY – NILI Museum and Archives, Zichron Ya’akov, Israel ROZDZIAŁ 16 Wzbierająca furia 1. Egipska Komisja do spraw Syrii, 14 listopada 1917; YU, Box 3, Folder 8 2. Yale do Harrisona, 17 grudnia 1917; YU, Box 2, Folder 11 3. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 73 4. Ibid., s. 79 5. Weizmann do Aaronsohna, 16 listopada 1917, przedruk w: Friedman, Zionist Com- mission, ss. 19–20 6. Dziennik Aaronsohna, 16 listopada 1917; ZY 7. House do Drummonda, 11 września 1917; PRO-FO 371/3083, f. 107 8. Wiseman do Drummonda, 16 października 1917; PRO-FO 371/3083, f. 106 9. Weizmann do Aaronsohna, 16 listopada 1917, przedruk w: Friedman, Zionist Com- mission, ss. 19–20 10. Verrier, red., Agents of Empire, s. 295. W kablogramie poprawnie opisano losy Sarah Aaronsohn, ale mylnie zrelacjonowano wiele innych spraw. Ephraim Aaronsohn przeżył uwięzienie w Damaszku i został w końcu uwolniony. Belkinda stracono dopiero 14 grudnia. 11. Dziennik Aaronsohna, 1 grudnia 1917; ZY 12. Relacja Lawrence’a o torturach, którym został poddany w Darze, znajduje się w Sied- miu filarach mądrości, t. 2, rozdz. LXXX, ss. 82–90 17 13. Mack, A Prince of Our Disorder, s. 233 14. Cyt. za James, The Golden Warrior, s. 214 przyp. 17 15. Lawrence do Sterlinga, 29 czerwca 1919; UT (kopia) Folder 6, File 7 16. Cyt. za Brown, The Letters of T.E. Lawrence, ss. 261–262 17. Agent 62C, Syrian Politics, 9 grudnia 1917; PRO-WO 106/1420 18. Lewis, An Ottoman Officer, cyt. za Kushner, Palestine in the Late Ottoman Period, s. 413 19. Agent 62C, Syrian Politics, 9 grudnia 1917; PRO-WO 106/1420 20. Zgodnie z kalendarzem juliańskim, który w tym czasie wciąż obowiązywał w Rosji, było to 25 października – stąd nazwa „rewolucja październikowa”. 21. Cyt. za Antonius, The Arab Awakening, s. 255 22. Agent 62C, Syrian Politics, 9 grudnia 1917; PRO-WO 106/1420 23. Ahmed Dżemal Pasza do Fajsala (bez daty), list przełożony i wysłany przez Wingate’a do Balfoura, 25 grudnia 1917; PRO-PRO 30/30/10 f. 67 24. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 97 25. Sykes do Grahama, 5 maja 1917; MSP-41b 26. Foreign Office do Wingate’a, 29 maja 1917; SADD, spuścizna Wingate’a, 145/7/114–115 27. Wilson do Brémonda, 21 września 1917; PRO-FO 371/3051 28. Wingate do Grahama, 10 grudnia 1917; PRO-FO 371/3051 29. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, ss. 98–99 30. Clayton do Sykesa, 28 listopada 1917; PRO-FO 371/3054, f. 393 31. Wingate do Gabinetu Wojennego, 24 grudnia 1917; PRO-FO 371/3062 32. Protokół obrad w sprawie „tureckich intryg w Arabii”, 26 grudnia 1917; PRO-FO 371/3062, File 243033 33. W Syrii było dwóch przywódców tureckich zwących się Dżemalem Paszą, których hi- storycy często mylą ze sobą: Ahmed Dżemal Pasza (czasami nazywany „Większym”), syryjski gubernator, i Mehmet Dżemal Pasza (niekiedy zwany „Mniejszym”). Na domiar złego, Mehmet Dżemal przyjął honorowy tytuł Dżemala Paszy po objęciu na początku 1918 roku dowództwa 4 Armii, czyli tego samego stanowiska, z którego odszedł tuż przedtem Ahmed Dżemal. T.E. Lawrence powiększył jeszcze zamieszanie, bo w Sied- miu filarach mądrości często pisał o „Dżemalu Paszy”, nie wyjaśniając, czy chodzi mu o Ahmeda czy o Mehmeta. W rezultacie autorzy większości książek historycznych poświęconych temu okresowi utożsamiają Ahmeda z Mehmetem. Twierdzą tym samym, że Fajsal Husajn prowadził tajną korespondencję z Ahmedem Dżemalem aż do lata 1918 roku. W rzeczywistości, choć Ahmed Dżemal zainicjował tureckie rokowania z Fajsalem w 1917 roku, wszelkie kontakty między nimi urwały się po odwołaniu Ahmeda do Konstantynopola w następnym miesiącu; Fajsal korespondował dalej z Mehmetem Dżemalem. Zarówno w Siedmiu filarach mądrości, jak w rozmowach ze swymi współczesnymi bio- grafami Lawrence twierdził też, że Fajsal prowadził oddzielną korespondencję z ture- ckim generałem Mustafą Kemalem, przyszłym Atatürkiem. Nie da się tego wykluczyć, ale nie znalazłem żadnych dowodów, że tak było. 34. Lawrence, Seven Pillars (wydanie oksfordzkie), rozdz. 115 35. Lawrence, Seven Pillars (wydanie oksfordzkie), rozdz. 115 i Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 232 36. Lawrence do Yale’a, 22 października 1929; YU, Box 1, Folder 4. Co ciekawe, Lawrence twierdzi w tym liście, że nie miał nic wspólnego z korespondencją Fajsala z Mehmetem Dżemalem, a dowiedział się o niej i przeczytał ich listy „bez wiedzy” Fajsala. Jest to sprzeczne z jego wypowiedziami wobec innych osób i z jego własną relacją zamieszczo- ną w Siedmiu filarach mądrości. 37. Aaronsohn do Weizmanna, 13 grudnia 1917; ZY 18 38. Weizmann do Brandeisa, 14 stycznia 1918; PRO-FO 371/3394, f. 423 39. Biała księga rządu brytyjskiego, Notes on Zionism, część 2. Korespondencja organiza- cji syjonistycznej, styczeń–marzec 1918; 19 kwietnia 1918, s. 11; PRO-FO 371/4171, f. 99 40. Lawrence do Claytona, 22 stycznia 1918; PRO-FO 882/7, f. 251–253 41. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 107 42. Lawrence do Claytona, 26 stycznia 1918; PRO-FO 882/7, f. 254–258 43. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 134 44. Ibid., s. 126 45. Ibid., s. 134 46. Ibid. 47. Ibid., ss. 134–135 19 Bibliografia KSIĄŻKI I ARTYKUŁY Aaronsohn Alex, With the Turks in Palestine, Boston: Houghton Mifflin, 1916 Abbas Hilmi, The Last Khedive of Egypt: Memoirs of Abbas Hilmi II, przeł. i red. Amira Sonbol, Reading, UK: Ithaca Press, 1998 Abdullah, król, Memoirs of King Abdullah of Transjordan, red. Philip Graves, Londyn: Jona- than Cape, 1950 Adelson Roger, Mark Sykes: Portrait of an Amateur, Londyn: Jonathan Cape, 1975 Ahmad Feroz, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, Oxford: Clarendon Press, 1969 ——, Great Britain’s Relations with the Young Turks, 1908–1914, „Middle Eastern Studies” 2 (1966), ss. 302–329 Aksakal Mustafa, The Ottoman Road to War in 1914, Cambridge: Cambridge University Press, 2008 Aldington Richard, Lawrence of Arabia: A Biographical Inquiry, Chicago: Henry Regnery Company, 1955 Allen Malcolm Dennis, The Medievalism of T.E. Lawrence, rozprawa doktorska, Pennsylva- nia State University, 1983 Allen Richard, Imperialism and Nationalism in the Fertile Crescent, Boulder, CO: Westwiev Press, 1984 Andelman David, A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today, Hoboken, NJ: Wiley, 2008 Antonius George, The Arab Awakening, New York: J.B. Lippincott, 1939 Asher Michael, Lawrence: The Uncrowned King of Arabia, Woodstock, NY: Overlook Press, 1999 Baker Leonard, Brandeis and Frankfurter: A Dual Biography, Nowy Jork: Harper Row, 1984 Baker Randall, King Husain and the Kingdom of Hejaz, Nowy Jork: Oleander Press, 1979 Ballobar Antonio de la Cierva, Jerusalem in World War I: The Palestine Diary of a European Diplomat, przeł. i red. Roberto Mazza, Nowy Jork: Tauris, 2011 Barker A.J., The Neglected War: Mesopotamia, 1914–1918, Londyn: Faber, 1967 ——, Townshend of Kut: Biography of Major-General Sir Charles Townshend, Londyn: Cassell, 1967 20 Barnard Harry, The Forging of an American Jew: The Life and Times of Judge Julian W. Mack, Nowy Jork: Herzl Press, 1974 Barr James, Setting the Desert on Fire: T.E. Lawrence and Britain’s Secret War in Arabia, 1916–1918, Nowy Jork: W.W. Norton, 2009 Barrow George, The Fire of Life, Londyn: Hutchinson, 1943 Bayliss Gwyn, Chronology of the Great War, Londyn: Greenhill Books, 1988 Beraud-Villars Jean, T.E. Lawrence, or the Search for the Absolute, Londyn: Sidgwick Jack- son, 1958 Berghahn Volker R., Germany and the Approach of War, 1914, Nowy Jork: St. Martin’s Press, 1973 Bernstorff Johann Heinrich von, Memoirs of Count Bernstorff, Nowy Jork: Random House, 1936 Bertrand-Cadi Jean-Yves, Le colonel Cherif Cadi: serviteur de l’Islam et de la République, Paryż: Maisonneuve Larose, 2005 Birdwood William Riddell, Nuri as-Said: A Study in Arab Leadership, Londyn: Cassell Company, 1959 Bond Brian, The First World War and British Military History, Oxford: Clarendon Press, 1991 Bonsal Stephen, Suitors and Supplicants: The Little Nations at Versailles, Nowy Jork: Prentice Hall, 1946 Boyle William, My Naval Life, Londyn: Hutchinson, 1942 Bray Norman, Shifting Sands, Londyn: Unicorn Press, 1934 Brémond Édouard, Le Hedjaz dans la Guerre Mondiale, Paryż: Payot, 1931 Brent Peter, T.E. Lawrence, Nowy Jork: G.P. Putnam’s Sons, 1975 Brown Malcolm, Lawrence of Arabia: The Life, the Legend, Nowy Jork: Thames Hudson, 2005 ——, The Letters of T.E. Lawrence, Londyn: Oxford University Press, 1991 ——, red., T.E. Lawrence in War and Peace: An Anthology of the Military Writings of Law- rence of Arabia, Londyn: Greenhill Books, 2005 Bruner Robert, Carr Sean, The Panic of 1907: Lessons Learned from the Market’s Perfect Storm, Nowy Jork: John Wiley Sons, 2007 Bullock David, Allenby’s War, Londyn: Blandford Press, 1988 Carter Miranda, George, Nicholas and Wilhelm: Three Royal Cousins and the Road to World War I, Nowy Jork: Alfred A. Knopf, 2010 Cecil Lamar, The German Diplomatic Service, 1871–1914, Princeton: Princeton University Press, 1976 ——, Wilhelm II, t. 1: Prince and Emperor, 1859–1900, Chapel Hill: University of North Ca- rolina Press, 1989 Chaliand Gerard, Ternon Yves, The Armenians: From Genocide to Resistance, Londyn: Zed Press, 1983 Chernow Ron, Titan: The Life of John D. Rockefeller, Nowy Jork: Vintage, 2004 [wyd. pol. skrócone: Tytan: życie Johna D. Rockefellera, Warszawa: Magnum, 1998] Churchill Winston, Great Contemporaries, Nowy Jork: Norton, 1991 Clayton Gilbert, An Arabian Diary, Berkeley: University of California Press, 1969 Crowley Patrick, Kut 1916: Courage and Failure in Iraq, Stroud, UK: History Press, 2009 Crutwell C.R., A History of the Great War, Oxford: Clarendon Press, 1934 Dadrian Vahakn, The Key Elements in the Turkish Denial of the Armenian Genocide: A Case Study of Distortion and Falsification, Toronto: Zoryan Institute, 1999 21 Davidson Lawrence, America’s Palestine: Popular and Official Perceptions from Balfour to Israeli Statehood, Gainesville: University Press of Florid, 2001 Davis Moshe, With Eyes Toward Zion, t. 2, Nowy Jork: Praeger, 1986 Dawn C. Ernest, From Ottomanism to Arabism: Essays on the Origins of Arab Nationalism, Urbana: University of Illinois Press, 1973 DeNovo John, American Interests and Policies in the Middle East, 1900–1939, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1963 ——, The Movement for an Aggresive American Oil Policy Abroad, 1918–1920, „American Historical Review” 61, nr 4 (lipiec 1956) Divine Donna Robinson, Politics and Society in Ottoman Palestine: The Arab Struggle for Survival and Power, Boulder, CO: Lynne Rienner, 1994 Djemal Pasha Ahmet, Memories of a Turkish Statesman, 1913–1919, Nowy Jork: Doran, 1922 Earle Edward Mead, Turkey, the Great Powers and the Baghdad Railway: A Study in Imperia- lism, Nowy Jork: Russell Russell, 1966 Emin Ahmed, Turkey in the World War, New Haven, CT: Yale University Press, 1930 Engle Anita, The Nili Spies, Londyn: Hogarth Press, 1959 Erickson Edward, Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Westport, CT: Greenwood Press, 2001 Evans Laurence, United States Policy and the Partition of Turkey, 1914–1924, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1965 Fanning Leonard, Foreign Oil and the Free World, Nowy Jork: McGraw-Hill, 1954 Fischer Fritz, Germany’s Aims in the First World War, Nowy Jork: W.W. Norton, 1967 ——, War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914, Londyn: Chatto Windus, 1975 Fischer Louis, Oil Imperialism: The International Struggle for Petroleum, Nowy Jork: Inter- national, 1926 Florence Ronald, Lawrence and Aaronsohn: T.E. Lawrence, Aaron Aaronsohn and the Seeds of the Arab-Israeli Conflict, Nowy Jork: Viking, 2007 Frankfurter Felix, Felix Frankfurter Reminisces, Nowy Jork: Reynal, 1960 Friedman Isaiah, The Question of Palestine, 1914–1918, Londyn: Routledge Kegan Paul, 1973 ——, Palestine: A Twice-Promised Land?, New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2000 ——, red., Germany, Turkey and Zionism, 1897–1918 (The Rise of Israel, t. 4), Nowy Jork: Garland Publishing, 1987 ——, red., The Zionist Commission in Palestine (The Rise of Israel, t. 9), Nowy Jork: Garland Publishing, 1987 ——, red., Tension in Palestine: Peacemaking in Paris, 1919 (The Rise of Israel, t. 10), Nowy Jork: Garland Publishing, 1987 Fromkin David, A Peace to End All Peace: Creating the Modern Middle East, 1914–1922, Nowy Jork: Holt, 1989 Gardner Brian, Allenby, Londyn: Cassell, 1965 Garnett David, The Essential T.E. Lawrence, Londyn: Jonathan Cape, 1951 —— red., The Letters of T.E. Lawrence, Nowy Jork: Doubleday Doran, 1939 Gelfand Lawrence, The Inquiry: American Preparations for Peace, 1917–1919, New Haven, CT: Yale University Press, 1963 Gelvin James, Divided Loyalties: Nationalism and Mass Politics in Syria at the Close of Em- pire, Berkeley: University of California Press, 1998 Gershoni Israel, Middle East Historiographies: Narrating the Twentieth Century, Seattle: University of Washington Press, 2006 Gilbert Martin, Exile and Return: The Struggle for a Jewish Homeland, Filadelfia: Lippin- cott, 1978 22 ——, The First World War: A Complete History, Nowy Jork: Holt, 1994 [wyd. pol.: Pierwsza wojna światowa, Poznań: Zysk i S-ka, 2003] ——, The Somme, Nowy Jork: Holt, 2006 Gokay Bulent, A Clash of Empires: Turkey Between Russian Bolshevism and British Imperia- lism, Londyn: Tauris, 1997 Goldstone Patricia, Aaronsohn’s Maps, Orlando, FL: Harcourt, 2007 Gooch G.P., Temperley Harold, red., British Documents on the Origins of the War, 1898–1914, Londyn: His Majesty’s Stationery Office, 1926 Gorni Yosef, Zionism and the Arabs, 1882–1948: A Study of Ideology, Nowy Jork: Oxford University Press, 1987 Gottlieb W.W., Studies in Secret Diplomacy During the First World War, Londyn: George Allen Unwin, 1957 Grainger John D., The Battle for Palestine, 1917, Woodbridge, UK: Boydell, 2006 Graves Robert, Lawrence and the Arabs, Nowy Jork: Paragon House, 1991 Graves Robert, Liddell Hart Basil, T.E. Lawrence: Letters to His Biographers, Londyn: Cassell, 1963 Greaves Adrian, Lawrence of Arabia: Mirage of a Desert War, Londyn: Weidenfeld Nicol- son, 2007 Guinn Paul, British Strategy and Politics, 1914–1918, Oxford: Clarendon Press, 1965 Haas Jacob de, Louis D. Brandeis, Nowy Jork: Bloch, 1929 Halkin Hillel, A Strange Death: A Story Originating in Espionage, Betrayal and Vengeance in a Village in Old Palestine, Nowy Jork: PublicAffairs, 2005 Halpern Ben, A Clash of Heroes: Brandeis, Weizmann, and American Zionism, Nowy Jork: Oxford University Press, 1987 Hanioglu Sukru, A Brief History of the Late Ottoman Period, Princeton, NJ: Princeton Uni- versity Press, 2008 ——, Young Turks in Opposition, Nowy Jork: Oxford University Press, 1995 Hart Peter, Gallipoli, Nowy Jork: Oxford University Press, 2011 Heller Joseph, British Policy Towards the Ottoman Empire, 1908–1914, Londyn: Frank Cass, 1983 Herbert Aubrey, Mons, Kut and Anzac, Londyn: E. Arnold, 1919 Hickey Michael, Gallipoli, Londyn: John Murray, 1995 Hill A.J., Chauvel of the Light Horse, Melbourne, AU: Melbourne University Press, 1978 Hillgruber Andreas, Germany and the Two World Wars, przeł. William C. Kirby, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1981 Holt P.M., Egypt and the Fertile Crescent, 1516–1922, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1966 Hopkirk Peter, Like Hidden Fire: The Plot to Bring Down the British Empire, Nowy Jork: Kodansha, 1994 Hopwood Derek, Tales of Empires: The British in the the Middle East, 1880–1952, Londyn: Tauris, 1989 Hourani Albert, The Emergence of the Modern Middle East, Oxford, UK: Macmillan, 1981 Howard Harry N., The King-Crane Commission: An American Inquiry in the Middle East, Bejrut: Khayat, 1963 Hughes Matthew, Allenby and British Strategy in the Middle East, 1917–1919, Londyn: Frank Cass, 1999 Hyde Montgomery, Solitary in the Ranks, Londyn: Constable, 1977 23 James Lawrence, The Golden Warrior: The Life and Legend of Lawrence of Arabia, Nowy Jork: Marlow Company, 1994 Karsh Efraim, Empires of the Sand: The Struggle for Mastery in the Middle East, 1789–1923, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999 Katz Shmuel, The Aaronsohn Saga, Jerozolima: Gefen, 2007 Kayali Hasan, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and Islamism in the Ottoman Empire, 1908–1918, Berkeley: University of California Press, 1997 Kedourie Elie, England and the Middle East: The Destruction of the Ottoman Empire, 1914–1921, Londyn: Mansell, 1987 Keegan John, The First World War, Nowy Jork: Vintage, 2000 Kent Marian, The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, Londyn: George Allen Unwin, 1984 Keogh E.G., Suez to Aleppo, Melbourne, AU: Wilke Company, 1955 Khalidi Rashid, red., The Origins of the Arab Nationalism, Nowy Jork: Columbia University Press, 1991 Kinross John, Ataturk, Nowy Jork: William Morrow and Co., 1965 ——, The Ottoman Centuries, Nowy Jork: Morrow, 1977 Kirkbridge Alec, An Awakening: The Arab Campaign, 1917–1918, Tavistock: University Press of Arabia, 1971 Knee Stewart, The King-Crane Commission of 1919: The Articulation of Political Anti-Zio- nism, „American Jewish Archives” 29, nr 1 (1977), ss. 22–53 Knightley Phillip, Simpson Colin, The Secret Lives of Lawrence of Arabia, Londyn: Literary Guild, 1969 Knowlton Evelyn, Gibb George, History of Standard Oil Company: Resurgent Years, 1911–1927, Nowy Jork: Harper Row, 1956 Kushner David, red., Palestine and the Late Ottoman Period, Jerozolima: Yad Izhak Ben-Zvi, 1986 Laqueur Walter, A History of Zionism, Nowy Jork: Schocken, 2003 Lares J.M., T.E. Lawrence, la France et les Français, Paryż: Sorbonne, 1980 Lawrence A.W., red., T.E. Lawrence by His Friends, Londyn: Jonathan Cape, 1937 ——, red., T.E. Lawrence by His Friends, Londyn: Jonathan Cape, 1954 ——, red., Letters to T.E. Lawrence, Londyn: Jonathan Cape, 1962 Lawrence T.E., Crusader Castles, Oxford: Clarendon Press, 1988 ——, The Home Letters of T.E. Lawrence and His Brothers, Nowy Jork: Macmillan, 1954 ——, Secret Despatches from Arabia, Londyn: Bellew, 1991 ——, The Mint, Londyn: Jonathan Cape, 1973 ——, Oriental Assembly, red. Arnold Lawrence, Londyn: Williams Norgate, 1939 ——, Seven Pillars of Wisdom: A Triumph (tekst wydania oksfordzkiego z 1922 roku), Blacks- burg, VA: Wilder Press, 2011 ——, Seven Pillars of Wisdom: A Triumph, Nowy Jork: Anchor, 1991 [wyd. pol.: Siedem fila- rów mądrości, t. 1–2, przeł. Jerzy Schwakopf, Warszawa: PIW, 1971] ——, Revolt in the Desert, Ware, UK: Wordsworth, 1997 LeClerc Christophe, Avec T.E. Lawrence en Arabie, Paryż: L’Harmattan, 1998 Lewis Geoffrey, An Ottoman Officer in Palestine, 1914–1918, w: David Kushner, red., Pale- stine in the Late Ottoman Period, Jerozolima: Yad Izhak Ben-Zvi, 1986 Lewy Guenter, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, Salt Lake City, UT: Univer- sity of Utah Press, 2005 24 Liddell Hart Basil H., Colonel Lawrence: The Man Behind the Legend, Nowy Jork: Halcyon House, 1937 ——, The Real War, 1914–1918, Boston: Little, Brown, 1930 Liman von Sanders, Five Years in Turkey, Annapolis, MD: United States Naval Institute Press, 1927 Link Arthur S., red., The Papers of Woodrow Wilson, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1980 Lloyd George David, Memoirs of the Peace Conference, New Haven, CT: Yale University Press, 1939 Lockman J.N., Scattered Tracks on the Lawrence Trail: Twelve Essays on T.E. Lawrence, Whitmore Lake, MI: Falcon Books, 1996 Longrigg Stephen, Oil in the Middle East: Its Discovery and Development, Londyn: Oxford University Press, 1955 Macdonogh Giles, The Last Kaiser: The Life of Wilhelm II, Nowy Jork: St. Martin’s Press, 2001 Mack John E., A Prince of Our Disorder: The Life of T.E. Lawrence, Boston: Little, Brown, 1976 Magnus Philip, Kitchener: Portrait of an Imperialist, Nowy Jork: Dutton, 1959 Mango Andrew, Ataturk, Londyn: John Murray, 1999 McKale Donald, Curt Prüfer: German Diplomat from the Kaiser to Hitler, Kent, OH: Kent State University Press, 1987 ——, War by Revolution: Germany and Great Britain in the Middle East in the Era of World War I, Kent, OH: Kent State University Press, 1998 McMeekin Sean, The Berlin–Baghdad Express, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010 MacMunn George, Falls Cyril, Military Operations in Egypt and Palestine; History of the Great War, Londyn: His Majesty’s Stationery Office, 1928 Mandel Neville, The Arabs and Zionism Before World War I, Berkeley: University of Cali- fornia Press, 1976 Manuel Frank Edward, The Realities of American-Palestine Relations, Waszyngton, DC: PublicAffairs Press, 1949 Massey W.T., Allenby’s Final Triumph, Londyn: Constable, 1920 Meinertzhagen Richard, Middle East Diary, 1917–1956, Londyn: Cresset Press, 1960 Melka R.L., Max Freiherr von Oppenheim: Sixty Years of Scholarship and Political Intrigue in the Middle East, „Middle Eastern Studies” 9, nr 1 (styczeń 1973), ss. 81–93 Meyers Jeffrey, T.E. Lawrence: A Bibliography, Nowy Jork: Garland, 1974 ——, The Wounded Spirit: A Study of „Seven Pillars of Wisdom”, Londyn: Macmillan, 1989 Millar Ronald, Death of an Army: The Siege of Kut, 1915–1916, Nowy Jork: Houghton Mifflin, 1970 Monroe Elizabeth, Britain’s Moment in the Middle East, 1914–1956, Londyn: Chatto Windus, 1981 Moore Briscoe, The Mounted Riflemen in Sinai and Palestine: The Story of New Zealand’s Crusaders, Auckland: Whitecombe Tombs, 1920 Moorehead Alan, Gallipoli, Nowy Jork: Perennial Classics, 2002 Morgenthau Henry, Ambassador Morgenthau’s Story, Nowy Jork: Doubleday, Page Co., 1918 Morris Benny, Righteous Victims: A History of the Zionist-Arabs Conflict, 1881–1999, Lon- dyn: John Murray, 2000 25 Morris James, The Hashemite Kings, Nowy Jork: Pantheon, 1959 Moscrop John James, Measuring Jerusalem: The Palestine Exploration Fund and British In- terests in the Holy Land, Nowy Jork: Leicester University Press, 2000 Mousa Suleiman, T.E. Lawrence: An Arab View, przeł. Albert Boutros, Londyn: Oxford University Press, 1966 Murphy David, The Arab Revolt, 1916–1918: Lawrence Sets Arabia Ablaze, Londyn: Osprey, 2008 Nash N.S., Chitral Charlie: The Life and Times of a Victorian Soldier, Barnsley, UK: Pen Sword Books, 2010 Nevakivi Jukka, Britain, France and the Arab Middle East, 1914–1920, Londyn: Athlone Press, 1969 Nogales Rafael de, Four Years Beneath the Crescent, Nowy Jork: Charles Scribner’s Sons, 1926 Nutting Anthony, Lawrence of Arabia: The Man and the Motive, Londyn: Hollis Carter, 1961 O’Brien Conor Cruise, The Siege: The Saga of Israel and Zionism, Nowy Jork: Simon Schus- ter, 1986 O’Brien Philip M., T.E. Lawrence: A Bibliography, New Castle, DE: Oak Knoll Press, 2000 Ocampo Victoria, 338171 T.E. (Lawrence of Arabia), Nowy Jork: Dutton, 1963 Orlans Harold, T.E. Lawrence: Biography of a Broken Hero, Jefferson, NC: McFarland Co., 2002 Palmer Alan, The Kaiser: Warlord of the Second Reich, Londyn: Weidenfeld Nicolson, 1978 Phillips Harlan B., Felix Frankfurter Reminisces, Nowy Jork: Reynal Co., 1960 Renton James, The Zionist Masquerade: The Birth of the Anglo-Zionist Alliance, 1914–1918, Londyn: Palgrave Macmillan, 2007 Richards Vyvyan, Portrait of T.E. Lawrence: The Lawrence of „Seven Pillars of Wisdom”, Londyn: Jonathan Cape, 1936 Rohl John, The Kaiser and His Court, Cambridge: Cambridge University Press, 1994 Rose Norman, Chaim Weizmann: A Biography, Londyn: Weidenfeld Nicolson, 1987 Sachar Howard Morley, A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time, Nowy Jork: Alfred A. Knopf, 2007 Sanders Ronald, The High Walls of Jerusalem: A History of the Balfour Declaration and the Birth of the British Mandate for Palestine, Nowy Jork: Holt, Rinehart Winston, 1983 Satia Priya, Spies in Arabia: The Great War and the Cultural Foundations of Britain’s Covert Empire in the Middle East, Oxford: Oxford University Press, 2008 Schama Simon, Two Rothschilds and the Land of Israel, Nowy Jork: Alfred A. Knopf, 1978 Schatkowski-Schilcher L., The Famine of 1915–1918 in Greater Syria, w: Problems of the Modern Middle East in Historical Perspective, red. John Spagnolo, ss. 229–258, Read- ing, UK: Ithaca Press, 1992 Schneer Jonathan, The Balfour Declaration: The Origins of the Arab-Israeli Conflict, Nowy Jork: Random House, 2012 Seidt Hans-Ulrich, From Palestine to the Caucasus: Oskar Niedermeyer and Germany’s Middle Eastern Strategy in 1918, „German Studies Review” 24, nr 1 (luty 2001), ss. 1–18 Shaw Stanford, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, t. 1–2, Cambridge: Cam- bridge University Press, 1976 [wyd. pol.: Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej, t. 1–2, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2012] Sheffy Yigal, British Military Intelligence in the Palestine Campaign, Londyn: Frank Cass, 1998 Shotwell James Thomas, At the Paris Peace Conference, Nowy Jork: Macmillan, 1937 Shwadran Benjamin, The Middle East, Oil and the Great Powers, Nowy Jork: Praeger, 1955 26 Spagnolo J.P., French Influence in Syria Prior to World War I: The Functional Weakness of Imperialism, „Middle East Journal” 23, nr 1 (1969), ss. 44–62 Steed Wickham, Through Thirty Years, 1892–1922: A Personal Narrative, Nowy Jork: Double- day, 1925 Stein Leonard, The Balfour Declaration, Londyn: Valentine, Mitchell Co., 1961 Stevenson David, 1914–1918: The History of the First World War, Nowy Jork: Penguin, 2004 Stewart Desmond, T.E. Lawrence, Londyn: Paladin, 1979 Stirling W.F., Safety Last, Londyn: Hollis Carter, 1953 Stitt George, A Prince of Arabia: The Emir Shereef Ali Haider, Londyn: George Allen Unwin, 1948 Storrs Ronald, Orientations: The Memoirs of Sir Ronald Storrs, Nowy Jork: G.P. Putnam’s Sons, 1937 Sutherland James Kay, The Adventures of an Armenian Boy, Ann Arbor, MI: Ann Arbor Press, 1964 Symes Stewart, Tour of Duty, Londyn: Collins, 1946 Tabachnik Stephen, T.E. Lawrence: An Encyclopedia, Westport, CT; Greenwood Press, 2004 ——, The T.E. Lawrence Puzzle, Athens: University of Georgia Press, 2012 Tabachnik Stephen, Matheson Christopher, Images of T.E. Lawrence, Londyn: Jonathan Cape, 1988 Tanenbaum Jan Karl, France and the Arab Middle East, 1914–1920, Filadelfia: American Philosophical Society, 1978 Tauber Eliezer, The Arab Movements in World War I, Londyn: Frank Cass, 1993 Taylor A.J.P., Bismarck: The Man and the Statesman, Nowy Jork: Vintage, 1967 ——, The Struggle for the Mastery in Europe, 1848–1918, Oxford: Clarendon Press, 1954 Teichmann Gabriele, Volger Gisela, Faszination: Max von Oppenheim, Kolonia: Dumont, 2001 Thomas Lowell, With Lawrence in Arabia, Nowy Jork: Century, 1924 Thomson Basil, My Experience at Scotland Yard, Nowy Jork: A.L. Burt, 1926 ——, Queer People, Londyn: Hodder Stoughton, 1922 ——, The Scene Changes, Nowy Jork: Doubleday, Doran Co., 1937 Tibawi Abdul Latif, Anglo-Arab Relations and the Question of Palestine, 1914–1921, Londyn: Luzac, 1978 Townshend Charles, When God Made Hell: The British Invasion of Mesopotamia and the Creation of Iraq, Nowy Jork: Faber Faber, 2010 Toynbee Arnold, Acquaintances, Londyn: Oxford University Press, 1967 Trumpener Ulrich, Germany and the Ottoman Empire, 1914–1918, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1968 Tuchman Barbara, The Guns of August, Nowy Jork: Ballantine, 2004 [wyd. pol.: Sierpniowe salwy, Warszawa: Czytelnik, 1984] Tuohy Ferdinand, The Secret Corps: A Tale of „Intelligence” on All Fronts, Nowy Jork: Seltzer, 1920 Turfan M. Naim, Rise of the Young Turks: Politics, the Military and the Ottoman Collapse, Nowy Jork: Tauris, 20000 Urofsky Melvin, Louis D. Brandeis, Nowy Jork: Pantheon, 2009 Verrier Anthony, red., Agents of Empire: Brigadier Walter Gribbon, Aaron Aaronsohn and the NILI Ring, Waszyngton: Brassey’s, 1995 Vester Bertha Spafford, Our Jerusalem: An American Family in the Holy City, 1881–1949, Nowy Jork: Doubleday, 1950 27 Wavell Archibald, Allenby: A Study in Greatness, Londyn: Harrap Co., 1941 ——, The Palestine Campaigns, Londyn: Constable, 1968 Weber Frank, Eagles on the Crescent: Germany, Austria and the Diplomacy of the Turkish Alliance, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1970 Weintraub Stanley, Weintraub Rodelle, Private Shaw and Public Shaw, Londyn: Jonathan Cape, 1963 Weizmann Chaim, Trial and Error: The Autobiography of Chaim Weizmann, Nowy Jork: Harper, 1949 Weldon Lewen, Hard Lying, Londyn: Jenkins, 1925 Westrate Bruce, The Arab Bureau: British Policy in the Middle East, 1916–1920, University Park: Pennsylvania State University Press, 1992 Wilson Arnold, Loyalties: Mesopotamia, 1914–1917, Oxford: Oxford University Press, 1930 ——, Loyalties: Mesopotamia, 1914–1920, Londyn: Humphrey Milford, 1931 Wilson Jeremy, Lawrence of Arabia: The Authorized Biography of T.E. Lawrence, Nowy Jork: Atheneum, 1990 Wilson Mary C., King Abdullah, Britain and the Making of Jordan, Cambridge: Cambridge University Press, 1987 Winstone H.V.F., The Illicit Adventure: The Story of Political and Military Intelligence in the Middle East from 1898 to 1926, Londyn: Jonathan Cape, 1982 ——, Woolley of Ur: The Life of Sir Leonard Woolley, Londyn: Secker Warburg, 1990 Wooley C. Leonard, Dead Towns and Living Men, Londyn: Lutterworth Press, 1954 Wooley C. Leonard, Lawrence T.E., The Wilderness of Zin, Nowy Jork: Charles Scribner’s Sons, 1936 Wrench Evelyn, Struggle, 1914–1920, Londyn: Nicholson Watson, 1935 Yale William, The Near East: A Modern History, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1958 ——, It Takes So Long, Boston: Howard Gotlieb Archival Research Center, Boston Uni- versity, Box 7, Folder 7 ——, The Reminiscences of William Yale, Nowy Jork: Oral History Research Office, Co- lumbia University ——, T.E. Lawrence: Scholar, Soldier, Statesman, Diplomat. Niedatowany artykuł, prawdo- podobnie 1935. Boston: Howard Gotlieb Archival Research Center, Boston Univer- sity, Box 7, Folder 7 Yapp M.E., The Making of the Modern Near East, 1792–1923, Nowy Jork: Longman, 1987 Yardley Herbert D., The American Black Chamber, Annapolis, MD: United States Naval Institute Press, 1931 Yardley Michael, T.E. Lawrence: A Biography, Nowy Jork: Stein Day, 1987 Yergin Daniel, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money and Power, Nowy Jork: Free Press, 2008 Zeine Zeine N., The Emergence of Arab Nationalism, Delmar, NY: Caravan, 1973 ARCHIWA I SPUŚCIZNY Archiwum Polityczne niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Berlin, Niemcy National Archives (Wielka Brytania, dawniej Public Record Office), Kew, Anglia National Archives (Stany Zjednoczone), Waszyngton Oral History Research Office, Columbia University, Nowy Jork Spuścizna Aarona Aaronsohna, NILI Museum and Archives, Zichron Ja’akow 28 Spuścizna Curta Prüfera, Hoover Institution, Stanford University, Palo Alto Spuścizna George’a Lloyda, Churchill College, Cambridge, Anglia Spuścizna Gilberta Claytona i Reginalda Wingate’a, Sudan Archives, University of Dur- ham, Durham, Anglia Spuścizna Marka Sykesa, Middle East Centre, St. Anthony’s College, Oxford, Anglia Spuścizna T.E. Lawrence’a, Bodleian Library, Oxford, Anglia Spuścizna T.E. Lawrence’a, Harry Ransom Humanities Research Center, University of Texas, Austin Spuścizna Williama Yale’a, House Collection (M658), Yale University Library, New Haven Spuścizna Williama Yale’a, Howard Gotlieb Archival Research Center, Boston University Spuścizna Williama Yale’a, Milne Special Collections, University of New Hampshire, Durham
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Lawrence z Arabii. Wojna, zdrada, szaleństwo mocarstw. Jak powstał dzisiejszy Bliski Wschód
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: