Darmowy fragment publikacji:
Scott Anderson
Lawrence z Arabii
WOJNA, ZDRADA, SZALEŃSTWO MOCARSTW
JAK POWSTAŁ DZISIEJSZY BLISKI WSCHÓD
Tytuł oryginału
LAWRENCE IN ARABIA
WAR, DECEIT, IMPERIAL FOLLY
AND THE MAKING OF THE MODERN MIDDLE EAST
Przekład
Grzegorz Woźniak (część pierwsza)
Władysław Jeżewski (część druga i trzecia)
This translation published by arrangement with Doubleday, an imprint
of The Knopf Doubleday Publishing Group, division of Random House LLC
Projekt okładki
Ewa Witosińska
Zdjęcie na okładce
© silver-john – Fotolia.com
Copyright © 2013 Scott Anderson
All rights reserved
Copyright © 2014 for the Polish edition by Wydawnictwo MAGNUM Ltd.
Copyright © 2014 for the Polish translation by Wydawnictwo MAGNUM Ltd.
Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być reprodukowana,
zapisywana czy przekazywana w sposób mechaniczny, elektroniczny, fotograficzny
lub w jakiejkolwiek innej formie bez uprzedniej zgody właściciela praw.
Wydawnictwo MAGNUM sp. z o.o.
02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a
tel./fax 22 848 55 05, tel. 22 646 00 85
magnum@it.com.pl
www.wydawnictwo-magnum.com.pl
(EPUB) 978-83-63986-68-1
(MOBI) 978-83-63986-69-8
(PDF) 978-83-63986-70-4
Nanette i Nataszy,
dwóm miłościom mojego życia, poświęcam
Spis treści
Od autora
Wprowadzenie
CZĘŚĆ PIERWSZA
ROZDZIAŁ 1 Playboye w Ziemi Świętej
ROZDZIAŁ 2 Bardzo oryginalny człowiek
ROZDZIAŁ 3 Same miłe rzeczy
ROZDZIAŁ 4 Do ostatniego miliona
ROZDZIAŁ 5 Haniebny bałagan
ROZDZIAŁ 6 Strażnicy tajemnic
ROZDZIAŁ 7 Zdrada
CZĘŚĆ DRUGA
ROZDZIAŁ 8 Początek powstania
ROZDZIAŁ 9 Człowiek, który miał zostać szarą eminencją
ROZDZIAŁ 10 Na pustkowiu
ROZDZIAŁ 11 W gąszczu intryg
ROZDZIAŁ 12 Śmiały plan
ROZDZIAŁ 13 Akaba
CZĘŚĆ TRZECIA
ROZDZIAŁ 14 Pycha
ROZDZIAŁ 15 W ogień
ROZDZIAŁ 16 Wzbierająca furia
ROZDZIAŁ 17 Na własną rękę
ROZDZIAŁ 18 Damaszek
EPILOG Paryż
7
10
16
23
48
68
92
119
141
174
195
224
248
276
302
331
361
384
410
452
480
6
Podziękowania
Przypisy
Bibliografia
502
504
535
Od autora
W czasie wojny również język staje się bronią i ta prawda bez wątpienia
potwierdziła się na bliskowschodnim teatrze pierwszej wojny światowej.
Oto przykład: w państwach ententy nazw „imperium osmańskie” i „Tur-
cja” używano wymiennie, ale tej ostatniej znacznie częściej w nader oczy-
wistym celu – aby umocnić przekonanie, że inne niż turecka nacje żyjące
w granicach imperium osmańskiego to „narody zniewolone”, które trzeba
wyzwolić. Podobnie, jeśli przed wojną i na jej początku w dokumentach
aliantów pisano, że Palestyna i Liban to prowincje osmańskiej Syrii, to
później, kiedy Brytyjczycy i Francuzi opracowali plany przejęcia tych ziem
po wojnie, rozróżnienie to zaczęło zanikać. Na nieco innej, delikatniejszej
płaszczyźnie, państwa zachodnie, nie wyłączając głównego sojusznika
Osmanów, Niemiec, stale używały nazwy „Konstantynopol” (a więc tej,
pod którą miasto istniało w czasach chrześcijańskich, nim zostało zdobyte
przez osmańskich muzułmanów w roku 1453), a nie stosowanej lokalnie
nazwy „Istambuł”.
Jak słusznie wskazuje wielu historyków Bliskiego Wschodu, stosowanie
preferowanych przez Zachód określeń, takich jak Turcja zamiast impe-
rium osmańskie, Konstantynopol zamiast Istambuł, wskazuje na europo-
centryczną perspektywę i w istocie służy do uzasadnienia europejskiej
(czytaj: imperialistycznej) wersji historii.
W konsekwencji przed historykami zajmującymi się działaniami Za-
chodu na bliskowschodnim teatrze wojny (w tym także przede mną) staje
pytanie o właściwą terminologię. Czy tę poprawniejszą politycznie, czy tę,
która lepiej służy jasności wywodu. Większość źródeł, z których korzysta-
ją historycy, ma zachodnią proweniencję. Co do mnie, to uznałem, że dla
wielu czytelników byłoby mylące, gdybym używał nazwy „Istambuł” w sy-
tuacji, gdy w niemal wszystkich przywoływanych źródłach widnieje „Kon-
stantynopol”. Wybrałem więc tę ostatnią nazwę.
8
Pomógł fakt, że rozróżnienia terminologiczne w czasach, których do-
tyczy niniejsza książka, wcale nie były tak wyraźne, jak chcieliby niektórzy
współcześni historycy. Nawet sternicy polityczni imperium osmańskie-
go/Turcji często posługiwali się nazwą „Konstantynopol”, a nazwy „impe-
rium osmańskie” i „Turcja” używali wymiennie (por. pismo Dżemala Paszy
w rozdziale pierwszym). Dalsze roztrząsania na ten temat nie mają więk-
szego sensu. W książce The Ottoman Path to War (Droga imperium osmań-
skiego do wojny), turecki historyk Mustafa Aksakal przyznaje, że „mówienie
o «rządach osmańskich» i «osmańskiej władzy» w kontekście 1914 roku to
oczywisty anachronizm, bo przecież wszyscy ówcześni główni aktorzy od-
rzucali «osmanizm» i budowali państwo Turków i dla Turków”.
Tak więc podobnie jak pierwszoplanowe postaci w niniejszej książce,
używam terminów „imperium osmańskie” i „Turcja” jako synonimów, wy-
bierając jeden albo drugi w zależności od kontekstu, natomiast dla większej
jasności używam niemal wyłącznie nazwy „Konstantynopol”.
Na koniec dodam, że za życia T.E. Lawrence’a ukazały się dwa wydania
jego książki Siedem filarów mądrości. Pierwsze, wydrukowane w nakładzie
ośmiu egzemplarzy w roku 1922, znane jest pod nazwą „tekstu oksfordz-
kiego”. Drugie, poprawione wydanie z 1926 roku, miało dwieście egzem-
plarzy nakładu i dziś uchodzi za tekst podstawowy. Sam Lawrence uznawał
„tekst oksfordzki” za brudnopis. Cytaty zamieszczone w niniejszej książ-
ce czerpałem z wydania z 1926 roku. W nielicznych wypadkach, kiedy od-
wołuję się do tekstu oksfordzkiego, zaznaczam to przypiskiem „(wydanie
oksfordzkie)”.
ROZDZIAŁ 16
Wzbierająca furia
Nawiązując do niedawnej deklaracji Waszej Ekscelencji złożonej lordowi
Rothschildowi w sprawie Żydów w Palestynie, uprzejmie pozwalamy sobie
zwrócić uwagę Waszej Ekscelencji na fakt, że Palestyna jest nieodłączną
częścią Syrii – tak jak serce jest nieodłączną częścią ciała
– co czyni niedopuszczalnym jakiekolwiek rozdzielenie ich
pod względem politycznym lub społecznym1.
KOMITET SYRYJSKI W EGIPCIE DO BRYTYJSKIEGO
MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH BALFOURA, 14 LISTOPADA 1917
Władze brytyjskie odpowiedziały Komitetowi Syryjskiemu… że telegram
do pana Balfoura nie może zostać w tej chwili przekazany, ale że władze
brytyjskie wyrażają zadowolenie, iż egipscy Syryjczycy poinformowali je
o swoim stanowisku w sprawie kwestii żydowskiej2.
WILLIAM YALE DO DEPARTAMENTU STANU, 17 GRUDNIA 1917
[...]
Lawrence wjechał na wielbłądzie na grań, aby przyjrzeć się tonącemu w cie-
niu miastu Tafila. Miejscowość była położona wyjątkowo mało atrakcyjnie.
Lawrence znalazł się tu w sytuacji zupełnie odmiennej od tej, z jaką miał
do czynienia w ostatnich szesnastu miesiącach na arabskim teatrze dzia-
łań wojennych.
Był poranek 20 stycznia 1918 roku. Pięć dni wcześniej wyszkolone w Aka-
bie ugrupowanie złożone z Beduinów i liczącego pięciuset żołnierzy od-
działu Legionu Arabskiego wzięło szturmem Tafilę, położoną w górskiej
dolinie w południowej Syrii. Niewielki garnizon turecki pierzchnął w po-
płochu. Na północy znajdowały się następne cele wojenne Arabów: więk-
sze miejscowości Karak i Madaba. Lawrence przybył wesprzeć działania
10
przeciwko tym miastom, a potem kontynuować natarcie ku północnym
brzegom Morza Martwego. Gdyby wszystko poszło zgodnie z planem,
tam właśnie, w okolicach starożytnego miasta Jerycha, arabscy powstańcy
mieli w końcu nawiązać bezpośrednią styczność z armią generała Allen-
by’ego w Jerozolimie.
Ale, o czym wszyscy partyzanci w dziejach ludzkości przekonali się na
własnej skórze, zdobywanie i utrzymywanie skupisk ludności jest zupełnie
czym innym niż prowadzenie działań dywersyjnych przeciwko nieprzy-
jacielowi. Współcześni specjaliści od partyzantki i działań antypartyzan-
ckich nazywają to „zdobywaniem serc i umysłów”, lecz prawda jest taka,
że nie chodzi tu o serca ani umysły. Cywilom, którzy znaleźli się w strefie
działań partyzanckich, zależy tylko na tym, by przeżyć. Zawsze opowie-
dzą się za tą stroną, która zapewni im największe szanse przeżycia – i jeśli
jedna nie będzie w stanie tego zagwarantować, udzielą poparcia drugiej.
W tej najpierwotniejszej z walk odwoływanie się do ideologii lub poczucia
narodowego jest właściwie bezcelowe; „lojalność” zdobywa się, zapewnia-
jąc bezpieczeństwo bądź zaprowadzając rządy terroru, albo łącząc jedną
metodę z drugą.
„Wyzwolona” Tafila była dla Lawrence’a doskonałą ilustracją fałszy-
wości tezy o „zdobywaniu serc i umysłów”. Mieszkańcy miasta bynajmniej
nie cieszyli się z tego, że zostali uwolnieni od tureckiego jarzma, ani że
powstaje oto zjednoczony naród arabski. Kupcy, drobni rolnicy i hodow-
cy owiec z Tafili byli przekonani, że muszą wybierać między jednym złem
a drugim. Beduińskich wojowników bali się i nienawidzili, uważając ich
właściwie za bandytów na wielbłądach. Choć karni żołnierze Legionu Arab-
skiego nie budzili w nich takiego strachu, obawiali się, co zrozumiałe, że
to liczne wojsko pozbawi ich wszelkich zapasów żywności, więc ukrywali
przed nim, co tylko mogli. Niepokoili się też, co będzie, gdy wrócą Turcy,
zawsze chętnie sięgający po represje. Jak to często bywa w takich sytuacjach,
wśród mieszkańców wybuchł ostry spór o to, po której stronie bezpiecz-
niej będzie się opowiedzieć.
„Sytuacja tutejsza wygląda dość dziwnie – donosił Lawrence Clayto-
nowi 22 stycznia. – Miejscowa ludność jest podzielona na dwa zaciekle
zwalczające się stronnictwa, które boją się nas i siebie nawzajem. Co noc
na ulicach rozlegają się strzały, panuje ogólne napięcie. Próbujemy two-
rzyć policję itd., co pewnie uspokoi nerwową sytuację. Mam nadzieję, że
dzięki temu zapewnimy sobie takie zaopatrzenie, jakie nam na razie
wystarczy”40.
Mieszkańcy jednak chomikowali wszelkie zapasy, co już spowodowało
niedostatek żywności w dolinie i zawrotny wzrost cen dostępnych artyku-
11
łów. To z kolei budziło coraz większe niezadowolenie lokalnej ludności
i rosnący gniew arabskich powstańców. „Przepraszam, że nie mogę prze-
słać Panu odpowiednich danych o wielkości dostępnego tutaj zaopatrzenia
– kończył Lawrence raport z 22 stycznia – ale od chwili przybycia jestem
bardzo zajęty ustalaniem, kto jest z nami i gdzie ich znaleźć. Konflikty
ideowe, walki plemienne i spory partyjne są tak ostre (cały okręg od lat
tęsknił do takiej anarchii), że prawie nikt nie mógłby szybko zrobić z nimi
porządku”.
Sytuacja jednak miała się niebawem znacznie pogorszyć. Nazajutrz po
wysłaniu listu do Claytona Lawrence dowiedział się, że do Tafili zmie-
rzają spore siły tureckie, aby odzyskać miasto.
W chwili przybycia do Tafili Lawrence od miesiąca znów przebywał
w Arabii. W tym czasie zrobił bilans powstania arabskiego, konferował
z Fajsalem w Akabie, szykował się do dalszych działań. Niedługo po po-
wrocie wziął udział w ataku na kolej hidżaską. Poruszał się samochodem
pancernym marki Rolls-Royce, najnowszym brytyjskim wozem bojowym,
używanym od niedawna na froncie arabskim. Chociaż dwa samochody
pancerne wyrządziły niewielkie szkody tureckiej placówce, którą zaata-
kowały, od razu stało się jasne, że ten nowy środek walki całkowicie zmieni
oblicze wojny na pustyni. Przy znikomym nakładzie sił i środków Brytyj-
czycy mogli zapanować nad całą linią kolejową, atakując izolowane garni-
zony tureckie, i w niemal dowolnej chwili sparaliżować ruch na trasie. W tej
sytuacji brytyjskie dowództwo przychyliło się w końcu do poglądu Law-
rence’a: nie ma sensu walczyć o Medynę, lepiej pozostawić w spokoju ty-
siące odciętych tam żołnierzy nieprzyjaciela.
Podczas przygotowań Lawrence pomyślał też o sobie. Nie chcąc do-
puścić do powtórki wydarzeń z Dary, postanowił sformować prywatną
armię, własną straż przyboczną. „Zacząłem organizować swój przybocz-
ny oddział, dobierając w pierwszym rzędzie zawadiaków, których zbyt
bujny temperament naraził na konflikt z prawem”41. Werbując „zawadia-
ków”, Lawrence postępował sprytnie i z rozmysłem. Liczył, że ludzie ci,
przez swoje plemiona uważani za mącicieli, może nawet za wyrzutków,
będą lojalni tylko wobec niego, co tłumaczyło też, dlaczego wziął do od-
działu również dwóch obozowych nicponi, Farradża i Dauda. Za tę oso-
bistą wierność dowódcy członkowie straży przybocznej zapłacą jednak
wysoką cenę; według obliczeń Lawrence’a do końca wojny zginęło ich
prawie sześćdziesięciu.
Z tą powiększoną świtą Lawrence wyruszył 10 stycznia z Akaby, żeby
wziąć udział w zdobywaniu Tafili. Sztab generała Allenby’ego w Jerozo-
limie poinformował go, że armia brytyjska w Palestynie zapewne dopiero
12
w połowie lutego zdąży dostatecznie wypocząć i uzupełnić ekwipunek, aby
wznowić natarcie. Wobec takiej zwłoki Lawrence i sztabowcy obmyślili
plan niedużej akcji, którą w tym czasie mogli przeprowadzić arabscy po-
wstańcy. Omijając szereg większych skupisk ludności w głębi terytorium
syryjskiego – znajdujących się wciąż pod panowaniem tureckim, daleko
poza zasięgiem wojsk brytyjskich w Palestynie – armia powstańcza miała
oczyścić teren między nimi (góry moabskie leżące na wschód od Morza
Martwego), a potem nawiązać łączność z Brytyjczykami pod Jerozolimą.
Zajęcie Tafili było pierwszym celem w tej kampanii, a następnymi więk-
sze miasta, Karak i Madaba. Jednakże cały plan nagle stanął pod znakiem
zapytania, bo nadeszła wiadomość, że wojska tureckie maszerują na Tafilę.
Gdyby Arabowie trzymali się dotychczasowej taktyki, skorzystaliby
z okazji, żeby spakować manatki i ulotnić się. Lawrence jednak znał się już
dobrze na wojnie partyzanckiej, więc rozumiał, że zasady działań wojennych
raptownie się zmieniły. Tak jak mieszkańcy Tafili, ludność Karaku i Ma-
daby czekała na wynik walki, aby opowiedzieć się po stronie zwycięzców.
Oznaczało to, że losy wszystkich trzech miast są nierozłącznie ze sobą
związane. Gdyby powstańcy opuścili Tafilę, straciliby wszelkie szanse na
zajęcie Karaku i Madaby. Nie mieli wyjścia, musieli podjąć walkę.
Początki były bardzo niewyraźne. 24 stycznia po południu tysiącoso-
bowa straż przednia wojsk tureckich idąca z Karaku weszła do doliny Ta-
fila od strony wąwozu Wadi Hesa, kilka kilometrów na północ od miasta.
Zaatakowała wysunięte posterunki powstańcze i szybko zepchnęła je aż
na peryferie miasta. Na szczęście dla powstańców, zanim Turcy mogli
w pełni wykorzystać przewagę, zapadł zmrok. Pod osłoną ciemności do-
wódca Legionu Arabskiego pospiesznie wycofał wojska na południowy
kraniec doliny. „Wszyscy sądzili, że uciekamy – donosił potem Lawrence
Claytonowi. – I chyba tak było”42.
Przed świtem Lawrence wyszedł do miasta i na własne oczy zobaczył, jaki
wpływ na mieszkańców wywołał odwrót Legionu Arabskiego. „Wszyscy
wrzeszczeli ze strachu, toboły z rzeczami wyrzucano na ulice, na których
kłębił się tłum mężczyzn i kobiet. Arabowie na koniach cwałowali tam
i nazad, strzelając opętańczo w powietrze. Błyski z tureckich karabinów
oświetlały zarysy północnych zboczy wąwozu Tafila”.
Widząc, że niewielki wysunięty oddziałek wciąż utrzymuje pozycje na
skarpie na północ od miasta, Lawrence pilnie poprosił dowódcę Legionu
o posiłki i karabiny maszynowe, po czym sam pospieszył na skarpę. O po-
ranku sytuacja oddziałku – złożonego zapewne z trzydziestu Arabów i po-
dobnej liczby mieszkańców Tafili – stała się „dość trudna”.
13
„Turcy nacierali przez przełęcz i wzdłuż wschodniego pasma wzgórz
graniczących z równiną – meldował Lawrence. – Ogień około piętnastu ka-
rabinów maszynowych koncentrowali na czole i skrzydle dość wybitnego
małego pagórka, na którym się broniliśmy. Tymczasem nieprzyjaciel sko-
rygował ogień szrapneli, które od jakiegoś czasu ocierały się o wierzcho-
łek i wybuchały nad równiną, a [teraz] zaczynały obficie zasypywać zbocza
i szczyt wzniesienia. Naszym ludziom brakowało amunicji, więc utrata
pozycji była kwestią minut”.
Ale akcja opóźniająca na skarpie miała rozstrzygające znaczenie. Za-
nim jej obrońcy opuścili pozycję, główne siły arabskie z karabinami ma-
szynowymi zdążyły zająć nową linię obrony na równolegle biegnącym
grzbiecie, 2,5 kilometra z tyłu. W tym czasie Lawrence dokonał jednego
z tych drobnych, pozornie nieistotnych czynów wojennych, które często
decydują o wyniku bitwy. Wycofując się w bezpieczne miejsce, miał dość
przytomności umysłu, aby liczyć swoje kroki. Dzięki temu oszacował, że
dystans między opuszczoną skarpą – czyli pozycją, którą niebawem mieli
zająć Turcy – a nową linią obrony Arabów wynosi około 2800 metrów.
Ledwie główne siły Turków zajęły skarpę i rozmieściły broń ciężką, spadł
na nie grad pocisków z arabskich moździerzy.
Ponieważ w centrum Turcy zostali związani ogniem i nie mogli się ru-
szyć, Lawrence, przypominając sobie znane z historii bitwy, postanowił
przeprowadzić klasyczny manewr oskrzydlający. Grupki arabskich wojow-
ników szerokim łukiem okrążyły skarpę i wyszły na tyły niczego nie po-
dejrzewającego nieprzyjaciela. Tuż po trzeciej po południu Turcy zostali
otoczeni. Arabscy kaemiści na skrzydłach zaczęli ostrzeliwać zupełnie te-
raz odsłoniętą pozycję turecką. Załogi tureckich moździerzy i karabinów
maszynowych zostały szybko wybite do nogi. Turcy wpadli w popłoch i za-
częli chaotycznie wycofywać się do wąwozu Wadi Hesa. Ale i tam nie zna-
leźli schronienia. Przez cały wieczór do późnej nocy uciekający w zupełnym
bezładzie Turcy byli atakowani przez arabskich kawalerzystów i Beduinów,
a nawet górskich wieśniaków dyszących zemstą lub żądzą łupów. Lawrence
oceniał, że z tysiąca tureckich żołnierzy, którzy wkroczyli do Tafili, pięciuset
zostało zabitych lub rannych, a dwustu dostało się do niewoli, ale nawet te
liczby mogą być zaniżone. Lawrence słyszał później, że zaledwie pięćdzie-
sięciu Turkom udało się wrócić do Karaku, resztę wystrzelano w wąwozie
jednego po drugim. W potyczce zginęło około dwudziestu pięciu Arabów,
rannych zostało trzykrotnie więcej43.
Pogrom wojsk tureckich w Tafili był klasyczną operacją w napoleoń-
skim stylu. Lawrence wkrótce otrzyma za nią wysokie odznaczenie, Order
za Wybitną Służbę. Sam jednak nazwał tę akcję „nikczemną” i niepotrzeb-
14
ną, bo chodziło w niej tylko o udowodnienie wyższości nad nieprzyjacie-
lem. „Mogliśmy pokonać Turków, uchylając się od bitwy, i zapędzić ich
w kozi róg, manewrując naszym centrum w sposób, który dziesiątki razy
stosowaliśmy z powodzeniem w przeszłości i w przyszłości”44. Tymczasem,
wdając się w konwencjonalną walkę, Arabowie stracili jedną szóstą swoich
ludzi, co sprawiło, że natarcie na Madabę lub Karak stało się w najbliższej
przyszłości niemożliwe. „Dla nas nie był to jednak wieczór chwały – pisał
Lawrence – lecz zgrozy umęczonych ciał naszych żołnierzy, których teraz
odwożono do ich rodzinnych wiosek”45.
Ale właśnie w Tafili Lawrence ujawnił nową, niepokojącą cechę: nie-
nawiść do nieprzyjaciela, tłumioną wściekłość na głupotę żołnierzy turec-
kich, która kazała im go zaatakować. Nawet jeśli użalał się nad losem
„tysięcy biednych Turków”, którzy wkroczyli do Tafili, nie miał, jak dawniej,
współczucia dla nich. Dowiedziawszy się, że długo po zakończeniu bitwy
w wąwozie wciąż trwa rzeź Turków, nie zrobił nic, żeby ją przerwać. „Moim
obowiązkiem było błagać o litość dla nieprzyjaciela – wspominał w Siedmiu
filarach mądrości – ale po pełnym niepokoju i zdenerwowania dniu byłem
zbyt wyczerpany, aby zmusić się do spędzenia nocy w tym piekle i ratowania
uciekinierów”46.
Pół roku wcześniej, po podobnie jednostronnej bitwie pod Aba al-Lisan,
na polecenie Lawrence’a śmiertelnie ranni żołnierze nieprzyjaciela zo-
stali ułożeni na brzegu strumienia, by mogli się przynajmniej napić przed
śmiercią. Pod Tafilą nawet lekko rannych Turków zostawiono bez pomo-
cy. W nocy rozszalała się śnieżyca i rankiem żaden ranny już nie żył. „Był
to grzech tak niewybaczalny, jak cała teoria wojny, ale nie należy nas za to
sądzić zbyt surowo. W szalejącej zadymce… ryzykowaliśmy życie, by ocalić
naszych ludzi, a skoro przyjęliśmy zasadę, że dla zabicia nawet setek Tur-
ków nie wolno nam poświęcać Arabów, to tym bardziej nie mieliśmy prawa
szafować ich życiem dla ratowania nieprzyjaciół”47.
Przypisy
Podczas pracy korzystałem wprawdzie z mnóstwa materiałów archiwal-
nych i opracowań, ale niektóre źródła, odnoszące się wprost do najważ-
niejszych spraw poruszanych w tej książce, okazały się szczególnie cenne.
Jeśli chodzi o materiały archiwalne, były to dzienniki Aarona Aaronsohna
(NILI Museum and Archives, Israel); dzienniki Curta Prüfera (Hoover
Institution, Stanford University); niepublikowany pamiętnik Williama
Yale’a (Boston University); akta z czasów pierwszej wojny światowej prze-
chowywane w archiwach brytyjskiego Foreign Office i War Office (Natio-
nal Archives, Kew, England). Niektóre z tych akt zostały odtajnione dopiero
w ostatnim dziesięcioleciu, czasami więc miałem okazję korzystać z mate-
riałów nigdy wcześniej nie udostępnianych.
Ponadto czerpałem obficie z napisanej przez Donalda McKale’a bio-
grafii Curt Prüfer: German Diplomat from the Kaiser to Hitler, będącej jed-
nym z bardzo nielicznych źródeł informacji o młodości Curta Prüfera. Co
do Lawrence’a, to biografia Johna Macka A Prince of Our Disorder: The
Life of T.E. Lawrence jest najbardziej wnikliwym portretem psychologicznym
głównego bohatera mojej książki. Najwięcej jednak zawdzięczam Jere-
my’emu Wilsonowi i jego autoryzowanej biografii Lawrence of Arabia;
dzieło to zawiera wyniki drobiazgowych badań autora, toteż jest do dziś
niezbędnym punktem wyjścia dla wszystkich, którzy chcą pisać o Lawrensie.
Opisując wiele spraw tworzących tło mojej opowieści, na przykład sy-
tuację w Niemczech przed pierwszą wojną światową, opierałem się rów-
nież na wielu innych materiałach archiwalnych i opracowaniach. Te, które
przydały mi się najbardziej, wymieniłem w odpowiednich przypisach.
SKRÓTY WYSTĘPUJĄCE W PRZYPISACH
BU – Spuścizna Williama Yale’a, Boston University
GLLD – Spuścizna George’a Lloyda, Churchill College
HO – Hoover Institution, Stanford University
MSP – Spuścizna Marka Sykesa, Middle East Center, St. Anthony’s College
NARA – National Archives – Archiwum Narodowe Stanów Zjednoczonych
PAAA – Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Berlin – Archiwum Polityczne Mini-
sterstwa Spraw Zagranicznych Niemiec
PRO – National Archives (dawniej Public Record Office) (UK) – Archiwum Narodowe
Zjednoczonego Królestwa:
PRO-ADM – Admiralty Records – Akta Admiralicji
PRO-CAB – British Cabinet Records – Akta Rządu JKM
PRO-FO – Foreign Office Records – Akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych
PRO-KV – Security Service Records – Akta Służby Bezpieczeństwa
PRO-WO – War Office Records – Akta Ministerstwa Wojny
SADD – Sudan Archive, University of Durham
UNH – Spuścizna Williama Yale’a, University of New Hampshire
UT – Spuścizna T.E. Lawrence’a, University of Texas
YU – Spuścizna Williama Yale’a, Yale University
ZY – NILI Museum and Archives, Zichron Ya’akov, Israel
ROZDZIAŁ 16 Wzbierająca furia
1. Egipska Komisja do spraw Syrii, 14 listopada 1917; YU, Box 3, Folder 8
2. Yale do Harrisona, 17 grudnia 1917; YU, Box 2, Folder 11
3. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 73
4. Ibid., s. 79
5. Weizmann do Aaronsohna, 16 listopada 1917, przedruk w: Friedman, Zionist Com-
mission, ss. 19–20
6. Dziennik Aaronsohna, 16 listopada 1917; ZY
7. House do Drummonda, 11 września 1917; PRO-FO 371/3083, f. 107
8. Wiseman do Drummonda, 16 października 1917; PRO-FO 371/3083, f. 106
9. Weizmann do Aaronsohna, 16 listopada 1917, przedruk w: Friedman, Zionist Com-
mission, ss. 19–20
10. Verrier, red., Agents of Empire, s. 295. W kablogramie poprawnie opisano losy Sarah
Aaronsohn, ale mylnie zrelacjonowano wiele innych spraw. Ephraim Aaronsohn przeżył
uwięzienie w Damaszku i został w końcu uwolniony. Belkinda stracono dopiero 14 grudnia.
11. Dziennik Aaronsohna, 1 grudnia 1917; ZY
12. Relacja Lawrence’a o torturach, którym został poddany w Darze, znajduje się w Sied-
miu filarach mądrości, t. 2, rozdz. LXXX, ss. 82–90
17
13. Mack, A Prince of Our Disorder, s. 233
14. Cyt. za James, The Golden Warrior, s. 214 przyp. 17
15. Lawrence do Sterlinga, 29 czerwca 1919; UT (kopia) Folder 6, File 7
16. Cyt. za Brown, The Letters of T.E. Lawrence, ss. 261–262
17. Agent 62C, Syrian Politics, 9 grudnia 1917; PRO-WO 106/1420
18. Lewis, An Ottoman Officer, cyt. za Kushner, Palestine in the Late Ottoman Period, s. 413
19. Agent 62C, Syrian Politics, 9 grudnia 1917; PRO-WO 106/1420
20. Zgodnie z kalendarzem juliańskim, który w tym czasie wciąż obowiązywał w Rosji,
było to 25 października – stąd nazwa „rewolucja październikowa”.
21. Cyt. za Antonius, The Arab Awakening, s. 255
22. Agent 62C, Syrian Politics, 9 grudnia 1917; PRO-WO 106/1420
23. Ahmed Dżemal Pasza do Fajsala (bez daty), list przełożony i wysłany przez Wingate’a
do Balfoura, 25 grudnia 1917; PRO-PRO 30/30/10 f. 67
24. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 97
25. Sykes do Grahama, 5 maja 1917; MSP-41b
26. Foreign Office do Wingate’a, 29 maja 1917; SADD, spuścizna Wingate’a, 145/7/114–115
27. Wilson do Brémonda, 21 września 1917; PRO-FO 371/3051
28. Wingate do Grahama, 10 grudnia 1917; PRO-FO 371/3051
29. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, ss. 98–99
30. Clayton do Sykesa, 28 listopada 1917; PRO-FO 371/3054, f. 393
31. Wingate do Gabinetu Wojennego, 24 grudnia 1917; PRO-FO 371/3062
32. Protokół obrad w sprawie „tureckich intryg w Arabii”, 26 grudnia 1917; PRO-FO
371/3062, File 243033
33. W Syrii było dwóch przywódców tureckich zwących się Dżemalem Paszą, których hi-
storycy często mylą ze sobą: Ahmed Dżemal Pasza (czasami nazywany „Większym”),
syryjski gubernator, i Mehmet Dżemal Pasza (niekiedy zwany „Mniejszym”). Na domiar
złego, Mehmet Dżemal przyjął honorowy tytuł Dżemala Paszy po objęciu na początku
1918 roku dowództwa 4 Armii, czyli tego samego stanowiska, z którego odszedł tuż
przedtem Ahmed Dżemal. T.E. Lawrence powiększył jeszcze zamieszanie, bo w Sied-
miu filarach mądrości często pisał o „Dżemalu Paszy”, nie wyjaśniając, czy chodzi mu
o Ahmeda czy o Mehmeta.
W rezultacie autorzy większości książek historycznych poświęconych temu okresowi
utożsamiają Ahmeda z Mehmetem. Twierdzą tym samym, że Fajsal Husajn prowadził
tajną korespondencję z Ahmedem Dżemalem aż do lata 1918 roku. W rzeczywistości,
choć Ahmed Dżemal zainicjował tureckie rokowania z Fajsalem w 1917 roku, wszelkie
kontakty między nimi urwały się po odwołaniu Ahmeda do Konstantynopola w następnym
miesiącu; Fajsal korespondował dalej z Mehmetem Dżemalem.
Zarówno w Siedmiu filarach mądrości, jak w rozmowach ze swymi współczesnymi bio-
grafami Lawrence twierdził też, że Fajsal prowadził oddzielną korespondencję z ture-
ckim generałem Mustafą Kemalem, przyszłym Atatürkiem. Nie da się tego wykluczyć,
ale nie znalazłem żadnych dowodów, że tak było.
34. Lawrence, Seven Pillars (wydanie oksfordzkie), rozdz. 115
35. Lawrence, Seven Pillars (wydanie oksfordzkie), rozdz. 115 i Lawrence, Siedem filarów
mądrości, t. 2, s. 232
36. Lawrence do Yale’a, 22 października 1929; YU, Box 1, Folder 4. Co ciekawe, Lawrence
twierdzi w tym liście, że nie miał nic wspólnego z korespondencją Fajsala z Mehmetem
Dżemalem, a dowiedział się o niej i przeczytał ich listy „bez wiedzy” Fajsala. Jest to
sprzeczne z jego wypowiedziami wobec innych osób i z jego własną relacją zamieszczo-
ną w Siedmiu filarach mądrości.
37. Aaronsohn do Weizmanna, 13 grudnia 1917; ZY
18
38. Weizmann do Brandeisa, 14 stycznia 1918; PRO-FO 371/3394, f. 423
39. Biała księga rządu brytyjskiego, Notes on Zionism, część 2. Korespondencja organiza-
cji syjonistycznej, styczeń–marzec 1918; 19 kwietnia 1918, s. 11; PRO-FO 371/4171, f. 99
40. Lawrence do Claytona, 22 stycznia 1918; PRO-FO 882/7, f. 251–253
41. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 107
42. Lawrence do Claytona, 26 stycznia 1918; PRO-FO 882/7, f. 254–258
43. Lawrence, Siedem filarów mądrości, t. 2, s. 134
44. Ibid., s. 126
45. Ibid., s. 134
46. Ibid.
47. Ibid., ss. 134–135
19
Bibliografia
KSIĄŻKI I ARTYKUŁY
Aaronsohn Alex, With the Turks in Palestine, Boston: Houghton Mifflin, 1916
Abbas Hilmi, The Last Khedive of Egypt: Memoirs of Abbas Hilmi II, przeł. i red. Amira
Sonbol, Reading, UK: Ithaca Press, 1998
Abdullah, król, Memoirs of King Abdullah of Transjordan, red. Philip Graves, Londyn: Jona-
than Cape, 1950
Adelson Roger, Mark Sykes: Portrait of an Amateur, Londyn: Jonathan Cape, 1975
Ahmad Feroz, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics,
Oxford: Clarendon Press, 1969
——, Great Britain’s Relations with the Young Turks, 1908–1914, „Middle Eastern Studies”
2 (1966), ss. 302–329
Aksakal Mustafa, The Ottoman Road to War in 1914, Cambridge: Cambridge University Press,
2008
Aldington Richard, Lawrence of Arabia: A Biographical Inquiry, Chicago: Henry Regnery
Company, 1955
Allen Malcolm Dennis, The Medievalism of T.E. Lawrence, rozprawa doktorska, Pennsylva-
nia State University, 1983
Allen Richard, Imperialism and Nationalism in the Fertile Crescent, Boulder, CO: Westwiev
Press, 1984
Andelman David, A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today, Hoboken,
NJ: Wiley, 2008
Antonius George, The Arab Awakening, New York: J.B. Lippincott, 1939
Asher Michael, Lawrence: The Uncrowned King of Arabia, Woodstock, NY: Overlook
Press, 1999
Baker Leonard, Brandeis and Frankfurter: A Dual Biography, Nowy Jork: Harper Row,
1984
Baker Randall, King Husain and the Kingdom of Hejaz, Nowy Jork: Oleander Press, 1979
Ballobar Antonio de la Cierva, Jerusalem in World War I: The Palestine Diary of a European
Diplomat, przeł. i red. Roberto Mazza, Nowy Jork: Tauris, 2011
Barker A.J., The Neglected War: Mesopotamia, 1914–1918, Londyn: Faber, 1967
——, Townshend of Kut: Biography of Major-General Sir Charles Townshend, Londyn:
Cassell, 1967
20
Barnard Harry, The Forging of an American Jew: The Life and Times of Judge Julian W. Mack,
Nowy Jork: Herzl Press, 1974
Barr James, Setting the Desert on Fire: T.E. Lawrence and Britain’s Secret War in Arabia,
1916–1918, Nowy Jork: W.W. Norton, 2009
Barrow George, The Fire of Life, Londyn: Hutchinson, 1943
Bayliss Gwyn, Chronology of the Great War, Londyn: Greenhill Books, 1988
Beraud-Villars Jean, T.E. Lawrence, or the Search for the Absolute, Londyn: Sidgwick Jack-
son, 1958
Berghahn Volker R., Germany and the Approach of War, 1914, Nowy Jork: St. Martin’s Press,
1973
Bernstorff Johann Heinrich von, Memoirs of Count Bernstorff, Nowy Jork: Random House,
1936
Bertrand-Cadi Jean-Yves, Le colonel Cherif Cadi: serviteur de l’Islam et de la République,
Paryż: Maisonneuve Larose, 2005
Birdwood William Riddell, Nuri as-Said: A Study in Arab Leadership, Londyn: Cassell
Company, 1959
Bond Brian, The First World War and British Military History, Oxford: Clarendon Press, 1991
Bonsal Stephen, Suitors and Supplicants: The Little Nations at Versailles, Nowy Jork:
Prentice Hall, 1946
Boyle William, My Naval Life, Londyn: Hutchinson, 1942
Bray Norman, Shifting Sands, Londyn: Unicorn Press, 1934
Brémond Édouard, Le Hedjaz dans la Guerre Mondiale, Paryż: Payot, 1931
Brent Peter, T.E. Lawrence, Nowy Jork: G.P. Putnam’s Sons, 1975
Brown Malcolm, Lawrence of Arabia: The Life, the Legend, Nowy Jork: Thames Hudson,
2005
——, The Letters of T.E. Lawrence, Londyn: Oxford University Press, 1991
——, red., T.E. Lawrence in War and Peace: An Anthology of the Military Writings of Law-
rence of Arabia, Londyn: Greenhill Books, 2005
Bruner Robert, Carr Sean, The Panic of 1907: Lessons Learned from the Market’s Perfect
Storm, Nowy Jork: John Wiley Sons, 2007
Bullock David, Allenby’s War, Londyn: Blandford Press, 1988
Carter Miranda, George, Nicholas and Wilhelm: Three Royal Cousins and the Road to World
War I, Nowy Jork: Alfred A. Knopf, 2010
Cecil Lamar, The German Diplomatic Service, 1871–1914, Princeton: Princeton University
Press, 1976
——, Wilhelm II, t. 1: Prince and Emperor, 1859–1900, Chapel Hill: University of North Ca-
rolina Press, 1989
Chaliand Gerard, Ternon Yves, The Armenians: From Genocide to Resistance, Londyn: Zed
Press, 1983
Chernow Ron, Titan: The Life of John D. Rockefeller, Nowy Jork: Vintage, 2004 [wyd. pol.
skrócone: Tytan: życie Johna D. Rockefellera, Warszawa: Magnum, 1998]
Churchill Winston, Great Contemporaries, Nowy Jork: Norton, 1991
Clayton Gilbert, An Arabian Diary, Berkeley: University of California Press, 1969
Crowley Patrick, Kut 1916: Courage and Failure in Iraq, Stroud, UK: History Press, 2009
Crutwell C.R., A History of the Great War, Oxford: Clarendon Press, 1934
Dadrian Vahakn, The Key Elements in the Turkish Denial of the Armenian Genocide: A Case
Study of Distortion and Falsification, Toronto: Zoryan Institute, 1999
21
Davidson Lawrence, America’s Palestine: Popular and Official Perceptions from Balfour to
Israeli Statehood, Gainesville: University Press of Florid, 2001
Davis Moshe, With Eyes Toward Zion, t. 2, Nowy Jork: Praeger, 1986
Dawn C. Ernest, From Ottomanism to Arabism: Essays on the Origins of Arab Nationalism,
Urbana: University of Illinois Press, 1973
DeNovo John, American Interests and Policies in the Middle East, 1900–1939, Minneapolis:
University of Minnesota Press, 1963
——, The Movement for an Aggresive American Oil Policy Abroad, 1918–1920, „American
Historical Review” 61, nr 4 (lipiec 1956)
Divine Donna Robinson, Politics and Society in Ottoman Palestine: The Arab Struggle for
Survival and Power, Boulder, CO: Lynne Rienner, 1994
Djemal Pasha Ahmet, Memories of a Turkish Statesman, 1913–1919, Nowy Jork: Doran, 1922
Earle Edward Mead, Turkey, the Great Powers and the Baghdad Railway: A Study in Imperia-
lism, Nowy Jork: Russell Russell, 1966
Emin Ahmed, Turkey in the World War, New Haven, CT: Yale University Press, 1930
Engle Anita, The Nili Spies, Londyn: Hogarth Press, 1959
Erickson Edward, Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War,
Westport, CT: Greenwood Press, 2001
Evans Laurence, United States Policy and the Partition of Turkey, 1914–1924, Baltimore:
Johns Hopkins University Press, 1965
Fanning Leonard, Foreign Oil and the Free World, Nowy Jork: McGraw-Hill, 1954
Fischer Fritz, Germany’s Aims in the First World War, Nowy Jork: W.W. Norton, 1967
——, War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914, Londyn: Chatto Windus, 1975
Fischer Louis, Oil Imperialism: The International Struggle for Petroleum, Nowy Jork: Inter-
national, 1926
Florence Ronald, Lawrence and Aaronsohn: T.E. Lawrence, Aaron Aaronsohn and the Seeds
of the Arab-Israeli Conflict, Nowy Jork: Viking, 2007
Frankfurter Felix, Felix Frankfurter Reminisces, Nowy Jork: Reynal, 1960
Friedman Isaiah, The Question of Palestine, 1914–1918, Londyn: Routledge Kegan Paul,
1973
——, Palestine: A Twice-Promised Land?, New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2000
——, red., Germany, Turkey and Zionism, 1897–1918 (The Rise of Israel, t. 4), Nowy Jork:
Garland Publishing, 1987
——, red., The Zionist Commission in Palestine (The Rise of Israel, t. 9), Nowy Jork: Garland
Publishing, 1987
——, red., Tension in Palestine: Peacemaking in Paris, 1919 (The Rise of Israel, t. 10), Nowy
Jork: Garland Publishing, 1987
Fromkin David, A Peace to End All Peace: Creating the Modern Middle East, 1914–1922,
Nowy Jork: Holt, 1989
Gardner Brian, Allenby, Londyn: Cassell, 1965
Garnett David, The Essential T.E. Lawrence, Londyn: Jonathan Cape, 1951
—— red., The Letters of T.E. Lawrence, Nowy Jork: Doubleday Doran, 1939
Gelfand Lawrence, The Inquiry: American Preparations for Peace, 1917–1919, New Haven,
CT: Yale University Press, 1963
Gelvin James, Divided Loyalties: Nationalism and Mass Politics in Syria at the Close of Em-
pire, Berkeley: University of California Press, 1998
Gershoni Israel, Middle East Historiographies: Narrating the Twentieth Century, Seattle:
University of Washington Press, 2006
Gilbert Martin, Exile and Return: The Struggle for a Jewish Homeland, Filadelfia: Lippin-
cott, 1978
22
——, The First World War: A Complete History, Nowy Jork: Holt, 1994 [wyd. pol.: Pierwsza
wojna światowa, Poznań: Zysk i S-ka, 2003]
——, The Somme, Nowy Jork: Holt, 2006
Gokay Bulent, A Clash of Empires: Turkey Between Russian Bolshevism and British Imperia-
lism, Londyn: Tauris, 1997
Goldstone Patricia, Aaronsohn’s Maps, Orlando, FL: Harcourt, 2007
Gooch G.P., Temperley Harold, red., British Documents on the Origins of the War, 1898–1914,
Londyn: His Majesty’s Stationery Office, 1926
Gorni Yosef, Zionism and the Arabs, 1882–1948: A Study of Ideology, Nowy Jork: Oxford
University Press, 1987
Gottlieb W.W., Studies in Secret Diplomacy During the First World War, Londyn: George
Allen Unwin, 1957
Grainger John D., The Battle for Palestine, 1917, Woodbridge, UK: Boydell, 2006
Graves Robert, Lawrence and the Arabs, Nowy Jork: Paragon House, 1991
Graves Robert, Liddell Hart Basil, T.E. Lawrence: Letters to His Biographers, Londyn:
Cassell, 1963
Greaves Adrian, Lawrence of Arabia: Mirage of a Desert War, Londyn: Weidenfeld Nicol-
son, 2007
Guinn Paul, British Strategy and Politics, 1914–1918, Oxford: Clarendon Press, 1965
Haas Jacob de, Louis D. Brandeis, Nowy Jork: Bloch, 1929
Halkin Hillel, A Strange Death: A Story Originating in Espionage, Betrayal and Vengeance in
a Village in Old Palestine, Nowy Jork: PublicAffairs, 2005
Halpern Ben, A Clash of Heroes: Brandeis, Weizmann, and American Zionism, Nowy Jork:
Oxford University Press, 1987
Hanioglu Sukru, A Brief History of the Late Ottoman Period, Princeton, NJ: Princeton Uni-
versity Press, 2008
——, Young Turks in Opposition, Nowy Jork: Oxford University Press, 1995
Hart Peter, Gallipoli, Nowy Jork: Oxford University Press, 2011
Heller Joseph, British Policy Towards the Ottoman Empire, 1908–1914, Londyn: Frank Cass,
1983
Herbert Aubrey, Mons, Kut and Anzac, Londyn: E. Arnold, 1919
Hickey Michael, Gallipoli, Londyn: John Murray, 1995
Hill A.J., Chauvel of the Light Horse, Melbourne, AU: Melbourne University Press, 1978
Hillgruber Andreas, Germany and the Two World Wars, przeł. William C. Kirby, Cambridge,
MA: Harvard University Press, 1981
Holt P.M., Egypt and the Fertile Crescent, 1516–1922, Ithaca, NY: Cornell University Press,
1966
Hopkirk Peter, Like Hidden Fire: The Plot to Bring Down the British Empire, Nowy Jork:
Kodansha, 1994
Hopwood Derek, Tales of Empires: The British in the the Middle East, 1880–1952, Londyn:
Tauris, 1989
Hourani Albert, The Emergence of the Modern Middle East, Oxford, UK: Macmillan, 1981
Howard Harry N., The King-Crane Commission: An American Inquiry in the Middle East,
Bejrut: Khayat, 1963
Hughes Matthew, Allenby and British Strategy in the Middle East, 1917–1919, Londyn:
Frank Cass, 1999
Hyde Montgomery, Solitary in the Ranks, Londyn: Constable, 1977
23
James Lawrence, The Golden Warrior: The Life and Legend of Lawrence of Arabia, Nowy
Jork: Marlow Company, 1994
Karsh Efraim, Empires of the Sand: The Struggle for Mastery in the Middle East, 1789–1923,
Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999
Katz Shmuel, The Aaronsohn Saga, Jerozolima: Gefen, 2007
Kayali Hasan, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and Islamism in the Ottoman
Empire, 1908–1918, Berkeley: University of California Press, 1997
Kedourie Elie, England and the Middle East: The Destruction of the Ottoman Empire,
1914–1921, Londyn: Mansell, 1987
Keegan John, The First World War, Nowy Jork: Vintage, 2000
Kent Marian, The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, Londyn: George Allen
Unwin, 1984
Keogh E.G., Suez to Aleppo, Melbourne, AU: Wilke Company, 1955
Khalidi Rashid, red., The Origins of the Arab Nationalism, Nowy Jork: Columbia University
Press, 1991
Kinross John, Ataturk, Nowy Jork: William Morrow and Co., 1965
——, The Ottoman Centuries, Nowy Jork: Morrow, 1977
Kirkbridge Alec, An Awakening: The Arab Campaign, 1917–1918, Tavistock: University Press
of Arabia, 1971
Knee Stewart, The King-Crane Commission of 1919: The Articulation of Political Anti-Zio-
nism, „American Jewish Archives” 29, nr 1 (1977), ss. 22–53
Knightley Phillip, Simpson Colin, The Secret Lives of Lawrence of Arabia, Londyn: Literary
Guild, 1969
Knowlton Evelyn, Gibb George, History of Standard Oil Company: Resurgent Years, 1911–1927,
Nowy Jork: Harper Row, 1956
Kushner David, red., Palestine and the Late Ottoman Period, Jerozolima: Yad Izhak Ben-Zvi,
1986
Laqueur Walter, A History of Zionism, Nowy Jork: Schocken, 2003
Lares J.M., T.E. Lawrence, la France et les Français, Paryż: Sorbonne, 1980
Lawrence A.W., red., T.E. Lawrence by His Friends, Londyn: Jonathan Cape, 1937
——, red., T.E. Lawrence by His Friends, Londyn: Jonathan Cape, 1954
——, red., Letters to T.E. Lawrence, Londyn: Jonathan Cape, 1962
Lawrence T.E., Crusader Castles, Oxford: Clarendon Press, 1988
——, The Home Letters of T.E. Lawrence and His Brothers, Nowy Jork: Macmillan, 1954
——, Secret Despatches from Arabia, Londyn: Bellew, 1991
——, The Mint, Londyn: Jonathan Cape, 1973
——, Oriental Assembly, red. Arnold Lawrence, Londyn: Williams Norgate, 1939
——, Seven Pillars of Wisdom: A Triumph (tekst wydania oksfordzkiego z 1922 roku), Blacks-
burg, VA: Wilder Press, 2011
——, Seven Pillars of Wisdom: A Triumph, Nowy Jork: Anchor, 1991 [wyd. pol.: Siedem fila-
rów mądrości, t. 1–2, przeł. Jerzy Schwakopf, Warszawa: PIW, 1971]
——, Revolt in the Desert, Ware, UK: Wordsworth, 1997
LeClerc Christophe, Avec T.E. Lawrence en Arabie, Paryż: L’Harmattan, 1998
Lewis Geoffrey, An Ottoman Officer in Palestine, 1914–1918, w: David Kushner, red., Pale-
stine in the Late Ottoman Period, Jerozolima: Yad Izhak Ben-Zvi, 1986
Lewy Guenter, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, Salt Lake City, UT: Univer-
sity of Utah Press, 2005
24
Liddell Hart Basil H., Colonel Lawrence: The Man Behind the Legend, Nowy Jork: Halcyon
House, 1937
——, The Real War, 1914–1918, Boston: Little, Brown, 1930
Liman von Sanders, Five Years in Turkey, Annapolis, MD: United States Naval Institute
Press, 1927
Link Arthur S., red., The Papers of Woodrow Wilson, Princeton, NJ: Princeton University
Press, 1980
Lloyd George David, Memoirs of the Peace Conference, New Haven, CT: Yale University
Press, 1939
Lockman J.N., Scattered Tracks on the Lawrence Trail: Twelve Essays on T.E. Lawrence,
Whitmore Lake, MI: Falcon Books, 1996
Longrigg Stephen, Oil in the Middle East: Its Discovery and Development, Londyn: Oxford
University Press, 1955
Macdonogh Giles, The Last Kaiser: The Life of Wilhelm II, Nowy Jork: St. Martin’s Press, 2001
Mack John E., A Prince of Our Disorder: The Life of T.E. Lawrence, Boston: Little, Brown,
1976
Magnus Philip, Kitchener: Portrait of an Imperialist, Nowy Jork: Dutton, 1959
Mango Andrew, Ataturk, Londyn: John Murray, 1999
McKale Donald, Curt Prüfer: German Diplomat from the Kaiser to Hitler, Kent, OH: Kent
State University Press, 1987
——, War by Revolution: Germany and Great Britain in the Middle East in the Era of World War I,
Kent, OH: Kent State University Press, 1998
McMeekin Sean, The Berlin–Baghdad Express, Cambridge, MA: Harvard University Press,
2010
MacMunn George, Falls Cyril, Military Operations in Egypt and Palestine; History of the
Great War, Londyn: His Majesty’s Stationery Office, 1928
Mandel Neville, The Arabs and Zionism Before World War I, Berkeley: University of Cali-
fornia Press, 1976
Manuel Frank Edward, The Realities of American-Palestine Relations, Waszyngton, DC:
PublicAffairs Press, 1949
Massey W.T., Allenby’s Final Triumph, Londyn: Constable, 1920
Meinertzhagen Richard, Middle East Diary, 1917–1956, Londyn: Cresset Press, 1960
Melka R.L., Max Freiherr von Oppenheim: Sixty Years of Scholarship and Political Intrigue in
the Middle East, „Middle Eastern Studies” 9, nr 1 (styczeń 1973), ss. 81–93
Meyers Jeffrey, T.E. Lawrence: A Bibliography, Nowy Jork: Garland, 1974
——, The Wounded Spirit: A Study of „Seven Pillars of Wisdom”, Londyn: Macmillan, 1989
Millar Ronald, Death of an Army: The Siege of Kut, 1915–1916, Nowy Jork: Houghton Mifflin,
1970
Monroe Elizabeth, Britain’s Moment in the Middle East, 1914–1956, Londyn: Chatto Windus,
1981
Moore Briscoe, The Mounted Riflemen in Sinai and Palestine: The Story of New Zealand’s
Crusaders, Auckland: Whitecombe Tombs, 1920
Moorehead Alan, Gallipoli, Nowy Jork: Perennial Classics, 2002
Morgenthau Henry, Ambassador Morgenthau’s Story, Nowy Jork: Doubleday, Page Co.,
1918
Morris Benny, Righteous Victims: A History of the Zionist-Arabs Conflict, 1881–1999, Lon-
dyn: John Murray, 2000
25
Morris James, The Hashemite Kings, Nowy Jork: Pantheon, 1959
Moscrop John James, Measuring Jerusalem: The Palestine Exploration Fund and British In-
terests in the Holy Land, Nowy Jork: Leicester University Press, 2000
Mousa Suleiman, T.E. Lawrence: An Arab View, przeł. Albert Boutros, Londyn: Oxford
University Press, 1966
Murphy David, The Arab Revolt, 1916–1918: Lawrence Sets Arabia Ablaze, Londyn: Osprey,
2008
Nash N.S., Chitral Charlie: The Life and Times of a Victorian Soldier, Barnsley, UK: Pen
Sword Books, 2010
Nevakivi Jukka, Britain, France and the Arab Middle East, 1914–1920, Londyn: Athlone
Press, 1969
Nogales Rafael de, Four Years Beneath the Crescent, Nowy Jork: Charles Scribner’s Sons, 1926
Nutting Anthony, Lawrence of Arabia: The Man and the Motive, Londyn: Hollis Carter, 1961
O’Brien Conor Cruise, The Siege: The Saga of Israel and Zionism, Nowy Jork: Simon Schus-
ter, 1986
O’Brien Philip M., T.E. Lawrence: A Bibliography, New Castle, DE: Oak Knoll Press, 2000
Ocampo Victoria, 338171 T.E. (Lawrence of Arabia), Nowy Jork: Dutton, 1963
Orlans Harold, T.E. Lawrence: Biography of a Broken Hero, Jefferson, NC: McFarland Co.,
2002
Palmer Alan, The Kaiser: Warlord of the Second Reich, Londyn: Weidenfeld Nicolson, 1978
Phillips Harlan B., Felix Frankfurter Reminisces, Nowy Jork: Reynal Co., 1960
Renton James, The Zionist Masquerade: The Birth of the Anglo-Zionist Alliance, 1914–1918,
Londyn: Palgrave Macmillan, 2007
Richards Vyvyan, Portrait of T.E. Lawrence: The Lawrence of „Seven Pillars of Wisdom”,
Londyn: Jonathan Cape, 1936
Rohl John, The Kaiser and His Court, Cambridge: Cambridge University Press, 1994
Rose Norman, Chaim Weizmann: A Biography, Londyn: Weidenfeld Nicolson, 1987
Sachar Howard Morley, A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time, Nowy
Jork: Alfred A. Knopf, 2007
Sanders Ronald, The High Walls of Jerusalem: A History of the Balfour Declaration and the
Birth of the British Mandate for Palestine, Nowy Jork: Holt, Rinehart Winston, 1983
Satia Priya, Spies in Arabia: The Great War and the Cultural Foundations of Britain’s Covert
Empire in the Middle East, Oxford: Oxford University Press, 2008
Schama Simon, Two Rothschilds and the Land of Israel, Nowy Jork: Alfred A. Knopf, 1978
Schatkowski-Schilcher L., The Famine of 1915–1918 in Greater Syria, w: Problems of the
Modern Middle East in Historical Perspective, red. John Spagnolo, ss. 229–258, Read-
ing, UK: Ithaca Press, 1992
Schneer Jonathan, The Balfour Declaration: The Origins of the Arab-Israeli Conflict, Nowy
Jork: Random House, 2012
Seidt Hans-Ulrich, From Palestine to the Caucasus: Oskar Niedermeyer and Germany’s
Middle Eastern Strategy in 1918, „German Studies Review” 24, nr 1 (luty 2001), ss. 1–18
Shaw Stanford, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, t. 1–2, Cambridge: Cam-
bridge University Press, 1976 [wyd. pol.: Historia Imperium Osmańskiego i Republiki
Tureckiej, t. 1–2, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2012]
Sheffy Yigal, British Military Intelligence in the Palestine Campaign, Londyn: Frank Cass, 1998
Shotwell James Thomas, At the Paris Peace Conference, Nowy Jork: Macmillan, 1937
Shwadran Benjamin, The Middle East, Oil and the Great Powers, Nowy Jork: Praeger, 1955
26
Spagnolo J.P., French Influence in Syria Prior to World War I: The Functional Weakness of
Imperialism, „Middle East Journal” 23, nr 1 (1969), ss. 44–62
Steed Wickham, Through Thirty Years, 1892–1922: A Personal Narrative, Nowy Jork: Double-
day, 1925
Stein Leonard, The Balfour Declaration, Londyn: Valentine, Mitchell Co., 1961
Stevenson David, 1914–1918: The History of the First World War, Nowy Jork: Penguin, 2004
Stewart Desmond, T.E. Lawrence, Londyn: Paladin, 1979
Stirling W.F., Safety Last, Londyn: Hollis Carter, 1953
Stitt George, A Prince of Arabia: The Emir Shereef Ali Haider, Londyn: George Allen
Unwin, 1948
Storrs Ronald, Orientations: The Memoirs of Sir Ronald Storrs, Nowy Jork: G.P. Putnam’s
Sons, 1937
Sutherland James Kay, The Adventures of an Armenian Boy, Ann Arbor, MI: Ann Arbor
Press, 1964
Symes Stewart, Tour of Duty, Londyn: Collins, 1946
Tabachnik Stephen, T.E. Lawrence: An Encyclopedia, Westport, CT; Greenwood Press, 2004
——, The T.E. Lawrence Puzzle, Athens: University of Georgia Press, 2012
Tabachnik Stephen, Matheson Christopher, Images of T.E. Lawrence, Londyn: Jonathan
Cape, 1988
Tanenbaum Jan Karl, France and the Arab Middle East, 1914–1920, Filadelfia: American
Philosophical Society, 1978
Tauber Eliezer, The Arab Movements in World War I, Londyn: Frank Cass, 1993
Taylor A.J.P., Bismarck: The Man and the Statesman, Nowy Jork: Vintage, 1967
——, The Struggle for the Mastery in Europe, 1848–1918, Oxford: Clarendon Press, 1954
Teichmann Gabriele, Volger Gisela, Faszination: Max von Oppenheim, Kolonia: Dumont, 2001
Thomas Lowell, With Lawrence in Arabia, Nowy Jork: Century, 1924
Thomson Basil, My Experience at Scotland Yard, Nowy Jork: A.L. Burt, 1926
——, Queer People, Londyn: Hodder Stoughton, 1922
——, The Scene Changes, Nowy Jork: Doubleday, Doran Co., 1937
Tibawi Abdul Latif, Anglo-Arab Relations and the Question of Palestine, 1914–1921,
Londyn: Luzac, 1978
Townshend Charles, When God Made Hell: The British Invasion of Mesopotamia and the
Creation of Iraq, Nowy Jork: Faber Faber, 2010
Toynbee Arnold, Acquaintances, Londyn: Oxford University Press, 1967
Trumpener Ulrich, Germany and the Ottoman Empire, 1914–1918, Princeton, NJ: Princeton
University Press, 1968
Tuchman Barbara, The Guns of August, Nowy Jork: Ballantine, 2004 [wyd. pol.: Sierpniowe
salwy, Warszawa: Czytelnik, 1984]
Tuohy Ferdinand, The Secret Corps: A Tale of „Intelligence” on All Fronts, Nowy Jork: Seltzer,
1920
Turfan M. Naim, Rise of the Young Turks: Politics, the Military and the Ottoman Collapse,
Nowy Jork: Tauris, 20000
Urofsky Melvin, Louis D. Brandeis, Nowy Jork: Pantheon, 2009
Verrier Anthony, red., Agents of Empire: Brigadier Walter Gribbon, Aaron Aaronsohn and
the NILI Ring, Waszyngton: Brassey’s, 1995
Vester Bertha Spafford, Our Jerusalem: An American Family in the Holy City, 1881–1949,
Nowy Jork: Doubleday, 1950
27
Wavell Archibald, Allenby: A Study in Greatness, Londyn: Harrap Co., 1941
——, The Palestine Campaigns, Londyn: Constable, 1968
Weber Frank, Eagles on the Crescent: Germany, Austria and the Diplomacy of the Turkish
Alliance, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1970
Weintraub Stanley, Weintraub Rodelle, Private Shaw and Public Shaw, Londyn: Jonathan
Cape, 1963
Weizmann Chaim, Trial and Error: The Autobiography of Chaim Weizmann, Nowy Jork:
Harper, 1949
Weldon Lewen, Hard Lying, Londyn: Jenkins, 1925
Westrate Bruce, The Arab Bureau: British Policy in the Middle East, 1916–1920, University
Park: Pennsylvania State University Press, 1992
Wilson Arnold, Loyalties: Mesopotamia, 1914–1917, Oxford: Oxford University Press, 1930
——, Loyalties: Mesopotamia, 1914–1920, Londyn: Humphrey Milford, 1931
Wilson Jeremy, Lawrence of Arabia: The Authorized Biography of T.E. Lawrence, Nowy
Jork: Atheneum, 1990
Wilson Mary C., King Abdullah, Britain and the Making of Jordan, Cambridge: Cambridge
University Press, 1987
Winstone H.V.F., The Illicit Adventure: The Story of Political and Military Intelligence in the
Middle East from 1898 to 1926, Londyn: Jonathan Cape, 1982
——, Woolley of Ur: The Life of Sir Leonard Woolley, Londyn: Secker Warburg, 1990
Wooley C. Leonard, Dead Towns and Living Men, Londyn: Lutterworth Press, 1954
Wooley C. Leonard, Lawrence T.E., The Wilderness of Zin, Nowy Jork: Charles Scribner’s
Sons, 1936
Wrench Evelyn, Struggle, 1914–1920, Londyn: Nicholson Watson, 1935
Yale William, The Near East: A Modern History, Ann Arbor: University of Michigan Press,
1958
——, It Takes So Long, Boston: Howard Gotlieb Archival Research Center, Boston Uni-
versity, Box 7, Folder 7
——, The Reminiscences of William Yale, Nowy Jork: Oral History Research Office, Co-
lumbia University
——, T.E. Lawrence: Scholar, Soldier, Statesman, Diplomat. Niedatowany artykuł, prawdo-
podobnie 1935. Boston: Howard Gotlieb Archival Research Center, Boston Univer-
sity, Box 7, Folder 7
Yapp M.E., The Making of the Modern Near East, 1792–1923, Nowy Jork: Longman, 1987
Yardley Herbert D., The American Black Chamber, Annapolis, MD: United States Naval
Institute Press, 1931
Yardley Michael, T.E. Lawrence: A Biography, Nowy Jork: Stein Day, 1987
Yergin Daniel, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money and Power, Nowy Jork: Free Press,
2008
Zeine Zeine N., The Emergence of Arab Nationalism, Delmar, NY: Caravan, 1973
ARCHIWA I SPUŚCIZNY
Archiwum Polityczne niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Berlin, Niemcy
National Archives (Wielka Brytania, dawniej Public Record Office), Kew, Anglia
National Archives (Stany Zjednoczone), Waszyngton
Oral History Research Office, Columbia University, Nowy Jork
Spuścizna Aarona Aaronsohna, NILI Museum and Archives, Zichron Ja’akow
28
Spuścizna Curta Prüfera, Hoover Institution, Stanford University, Palo Alto
Spuścizna George’a Lloyda, Churchill College, Cambridge, Anglia
Spuścizna Gilberta Claytona i Reginalda Wingate’a, Sudan Archives, University of Dur-
ham, Durham, Anglia
Spuścizna Marka Sykesa, Middle East Centre, St. Anthony’s College, Oxford, Anglia
Spuścizna T.E. Lawrence’a, Bodleian Library, Oxford, Anglia
Spuścizna T.E. Lawrence’a, Harry Ransom Humanities Research Center, University of
Texas, Austin
Spuścizna Williama Yale’a, House Collection (M658), Yale University Library, New Haven
Spuścizna Williama Yale’a, Howard Gotlieb Archival Research Center, Boston University
Spuścizna Williama Yale’a, Milne Special Collections, University of New Hampshire,
Durham
Pobierz darmowy fragment (pdf)