Darmowy fragment publikacji:
Tytuł oryginału: French Literature: A Very Short Introduction
Rada Naukowa serii Krótkie Wprowadzenie
Jerzy Gajdka, Ewa Gajewska, Krystyna Kujawińska Courtney
Aneta Pawłowska, Piotr Stalmaszczyk
Redaktorzy inicjujący serii Krótkie Wprowadzenie
Urszula Dzieciątkowska, Agnieszka Kałowska
Tłumaczenie
Agnieszka Kałowska
Redakcja naukowa
Anita Staroń
Opracowanie redakcyjne
Paweł M. Sobczak
Skład i łamanie
AGENT PR
Projekt typograficzny serii
Tomasz Przybył
French Literature: A Very Short Introduction was originally published in English in
2010. This translation is published by arrangement with Oxford University Press.
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego is solely responsible for this translation
from the original work and Oxford University Press shall have no liability for any
errors, omissions or inaccuracies or ambiguities in such translation or for any losses
caused by reliance thereon
© Copyright by John D. Lyons 2010
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2018
© Copyright for Polish translation by Agnieszka Kałowska, Łódź 2018
Publikacja sfinansowana ze środków Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.08119.17.0.M
Ark. wyd. 6,0; ark. druk.
Paperback ISBN Oxford University Press: 978-0-19-956872-7
ISBN 978-83-8088-771-8
e-ISBN 978-83-8088-772-5
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Spis treści
Spis ilustracji
Wprowadzenie: spotkanie z literaturą francuską
1. Święci, wilkołaki, rycerze i poeta wyklęty: bohater i wierność
w średniowieczu
2. Ostatni Rzymianin, „ludożercy”, olbrzymy i bohaterki
współczesności: starożytność i odrodzenie
3. Społeczeństwo i jego wymogi
4. Natura i jej możliwości
5. Wokół rewolucji
6. Garbus, gospodyni i flâneur
7. Od Marcela do Rrose Sélavy
8. Egocentryczna świadomość
9. Francuskojęzyczni bohaterowie bez granic?
Polecane lektury
Indeks
7
9
13
25
39
53
65
79
95
111
125
137
141
Spis ilustracji
1. Król Karol znajduje ciało Rolanda po bitwie o Roncevaux.
Wielkie kroniki Francji, ok. 1460
© Bibliothèque Nationale, Paris/Giraudon/The Bridgeman Art Library
2. Ilustracja Gustave’a Dorégo (1854) do Gargantui Rabelais’go (1534)
© akg-images
3. Zamek Vaux-le-Vicomte, zaprojektowany przez Louisa Le Vau.
Rycina Pérelle’a (1660)
© akg-images
4. Rycina François Chauveau (1668) do bajki La Fontaine’a Wilk i pies
5. Scena z powieści Bernardina de Saint-Pierre Paweł i Wirginia
(1787) na grafice François Gérarda z 1805 r.
© Bibliothèque Nationale, Paris/Archives Charmet/The Bridgeman Art
Library
6. Napoleon Bonaparte wrzucający książkę Markiza de Sade’a do
ognia. Rysunek przypisywany P. Cousturierowi (1885)
© Bibliothèque Nationale, Paris
7. Przeniesienie szczątków Voltaire’a do Panteonu, rycina
Lagrenée’a (1791)
© Roger-Viollet/TopFoto
8. Jean-Baptiste Carpeaux, Dlaczego urodziłam się niewolnicą?,
popiersie (1868)
Dzięki uprzejmości Image of the Black in Western Art Project and Photo
Archive, W. E. B. Du Bois Institute
Spis ilustracji
7
9. Rycina Luc-Oliviera Mersona (1881) inspirowana powieścią
Victora Hugo pt. Katedra Marii Panny w Paryżu (1831)
© Roger-Viollet/TopFoto
10. Maxime Lalanne (1827–86), Rozbiórka poprzedzająca konstrukcję
bulwaru Saint-Germain. Obraz z renowacji Paryża Haussmanna
© Musée Carnavalet/Roger-Viollet/ TopFoto
11. Claude Monet, Dworzec Saint-Lazare (1877)
© The Granger Collection/TopFoto
12. Strona poematu Stéphane’a Mallarmégo Rzut kośćmi nigdy nie
zniesie przypadku (1897)
© Roger-Viollet/TopFoto
13. „Oczy paprociopodobne”, ilustracja-fotomontaż do Nadji
Andrégo Bretona (1928)
© ADAGP, Paris, and DACS, London, 2009
14. Marcel Duchamp jako Rrose Sélavy, ok. 1920–21. Fotografia
Man Raya
© Man Ray Trust/ADAGP, Paris, and DACS, London, 2009.
Photo © The Philadelphia Museum of Art/Art Resource/Scala,
Florence
15. Lucien Raimbourg i Pierre Latour w Czekając na Godota
Samuela Becketta. Fotografia z 1956 r., z przedstawienia
w Paryżu, reż. Roger Blin
© Roger-Viollet/TopFoto
16. Scena z filmu Hiroszima, moja miłość, reż. Alain Resnais (1959)
© Argos/Como/Pathé Overseas/DAIEI Motion Pictures/Album/
akg-images
Wprowadzenie: spotkanie
z literaturą francuską
Dziedzictwo literatury języka francuskiego jest bogate, róż-
norodne, rozległe w czasie i przestrzeni. Przemawia zarówno do
odbiorców bezpośrednich – czytelników francuskich, jak i – za
pośrednictwem tłumaczeń i adaptacji filmowych – do publicz-
ności na całym świecie. Pierwsze dzieła zaliczane do tego prze-
pastnego repertuaru powstały w XI w. na północy Francji, a dziś,
na początku wieku XXI, do twórców literatury francuskiej zali-
cza się autorów tworzących w różnych częściach świata: od Ka-
raibów do Afryki Zachodniej. Ich utwory dostępne są w księgar-
niach i bibliotekach we Francji i w innych francuskojęzycznych
krajach. Przez wiele stuleci francuski był językiem arystokracji
i elit intelektualnych Europy.
„Literatura francuska” – co to takiego?
Zarówno „francuska”, jak i „literatura” to pojęcia kłopotliwe.
Gdzie leżą granice tego, co „francuskie”? Z historycznego punk-
tu widzenia, dominacja języka „francuskiego” wśród ludności
żyjącej w granicach dzisiejszej „Francji” datuje się dopiero na
koniec XIX w., kiedy szkolnictwo powszechne narzuciło język
Paryża i elit tym, którzy do tego czasu posługiwali się bretoń-
skim (Brezhoneg, używany na Półwyspie Bretońskim), baskij-
skim (Euskara, na południowo-zachodnim wybrzeżu), warian-
tami oksytańskiego (Lenga d’òc): gaskońskim i prowansalskim
9
Wprowadzenie: spotkanie z literaturą francuską(na południu), a także alzackim (Elsässerditsch, na północnym
wschodzie). Co więcej, wielu ważnych autorów piszących po
francusku nie mieszka w granicach europejskiego terytorium
znanego jako „Francja”, choć często są jej obywatelami (np.
mieszkańcy Martyniki, Gwadelupy, Nowej Kaledonii itd.) albo
obywatelami dawnych kolonii, np. Quebecu lub Senegalu. Pew-
ni pisarze, których pierwszym językiem nie był francuski – np.
Samuel Beckett – postanowili istotną część swojego dorobku na-
pisać właśnie w tym języku. Inni, urodzeni we Francji obywatele
tego kraju, postanowili po „francusku” nie pisać: Frédéric Mi-
stral – podobnie jak Beckett, laureat Literackiej Nagrody Nobla
– tworzył po prowansalsku. Jeśli zaś chodzi o „literaturę”, współ-
czesne znaczenie tego terminu datuje się na wiek XIX. To, co
dawniej zwane było „poezją” lub „literaturą piękną” (belles lettres)
połączono wówczas z innymi rodzajami pisarstwa, takimi jak
wspomnienia czy eseje, tworząc podstawę dla uniwersyteckiego
literaturoznawstwa. Być może zabrzmi to nieco nonszalancko,
ale literaturą chyba najlepiej nazywać wszystko to, co czytamy,
nawet gdy nie musimy – po prostu, bez powodu.
Bohater jako punkt wyjścia
Aby odnaleźć się w bogactwie literatury francuskiej, trzeba
mieć przynajmniej wyobrażenie o najważniejszych tekstach po-
wstałych w obrębie tej wciąż rozwijającej się tradycji, o relacjach
między nimi, o tym, jak się do siebie odnoszą. Kiedy wkracza
się w krąg tej tradycji, można na początku być nieco zdezorien-
towanym. Na szczęście, sytuacja, w której trzeba nawiązać re-
lacje z nieprzyjazną społecznością lub określić własne miejsce,
obserwując innych ludzi, to główny temat wielu dzieł francuskiej
kultury. Bohaterowie licznych francuskich tekstów, z wyboru lub
w wyniku zewnętrznych okoliczności, znajdują się w opozycji do
grupy lub wręcz w izolacji. Autorzy niejednokrotnie prezentu-
ją podejście krytyczne, polemiczne lub dydaktyczne (literaturę
francuską bez wątpienia można nazwać literaturą idei), ale takie
10
Literatura francuskaujęcie może być również źródłem emocjonalnych napięć, które
dają czytelnikowi nie tylko czysto intelektualny ogląd, ale rów-
nież możliwość doświadczenia empatii. Jest zatem uzasadnione,
by przyglądać się dziełom literackim pod kątem ich głównych
bohaterów. Niejednokrotnie przecież tytułami eposów, tragedii,
opowiadań i wierszy stawały się imiona protagonistów, jak choć-
by Beowulf czy Hamlet w literaturze angielskiej, a we francuskiej
Lancelot, Gargantua, Mizantrop, Chatterton, Consuelo, Pani Bo-
vary, Zły szklarz (Le Mauvais Vitrier), Cyrano de Bergerac, Nad-
ja, Historia O. Nawet w utworach, które nie eksponują w tytule
imienia głównego bohatera, koncentracja na jego charakterysty-
ce, myślach i podejmowanych działaniach sprawia, że staje się
on oczywistym punktem wyjścia do poznawania dzieła. Dodaj-
my, że termin „bohater literacki” odnosi się również do wierszy
i tekstów autobiograficznych, w których główna postać ma wiele
wspólnego z autorem, jest wykreowanym podmiotem mówiącym
w pierwszej osobie (np. kiedy Ronsard idealizuje lub mityzuje
„Ronsarda” w poezji miłosnej lub gdy Rousseau pisze o samym
sobie w Wyznaniach). Skoro większość utworów składających się
na tradycję literacką ma głównych bohaterów, poznając ich, zys-
kujemy możliwość porównywania tekstów pochodzących z tej
samej epoki, lub przeciwnie – z różnych.
Bohaterowie muszą napotykać trudności. Gdyby nie to, nie
byłoby historii, poszukiwania, przeszkód do przezwyciężenia,
tajemnic do odkrycia, pragnień do zaspokojenia, wrogów do po-
konania. Co więcej, bohaterowie utworów francuskiej tradycji
literackiej doświadczają tak szczególnych kłopotów, że trzeba
nazywać ich „bohaterami problematycznymi” – gdy ich miejsce
w społeczeństwie jest niejasne – lub nawet antybohaterami (we-
dług definicji Oxford English Dictionary są to protagoniści, którzy
nie mają nic wspólnego z typowymi bohaterami). To, jaka postać
staje się centralnym elementem fabuły i jakie relacje nawiązuje
ze społeczeństwem, czy bohater jest przedstawiony jako speł-
niający normy społeczne czy też jako nietypowy w negatywnym
sensie mówi wiele o utworze i jego epoce. Na przykład tytułowa
postać Emila, czyli o wychowaniu Rousseau (1792) nie jest ani
11
Wprowadzenie: spotkanie z literaturą francuskąnajbardziej złożonym, ani najbardziej wiarygodnym bohaterem
swojej epoki, ale prezentuje rewolucyjny model ludzkiej natury
i konsekwencji wychowania.
Na kolejnych stronach tej książki spotkamy wiele postaci,
które niegdyś – kiedy ich historie zostały po raz pierwszy opubli-
kowane lub opowiedziane – postrzegane były jako kontrowersyj-
ne, lecz dziś są ważne nie tylko dla francuskiej tradycji literackiej,
ale i dla naszej wizji epok, z których pochodzą. Przyjrzymy się
również, dla porównania, tym bohaterom, od których czytelnicy
chcieli się odróżnić, w opozycji do których się sytuowali. W każ-
dym z rozdziałów, mówiących o kolejnych epokach w historii li-
teratury francuskiej, zostaną dogłębnie omówione trzy lub cztery
utwory. Wiele innych przywołamy dla porównania lub polecimy
do dalszej lektury.
Rozdział 1
Święci, wilkołaki, rycerze
i poeta wyklęty: bohater
i wierność w średniowieczu
Przyglądając się bohaterom tekstów średniowiecznych, może-
my dowiedzieć się wiele o światopoglądzie epoki. Kiedy w XI w.
narodziła się literatura języka starofrancuskiego, odmiennego
od łaciny, obszar, który nazywamy Francją mieścił się w innych
granicach niż dziś. Trudno również mówić o tożsamości narodo-
wej czy państwowości, jakie znamy dzisiaj. Moglibyśmy nazwać
ten obszar dalece zdecentralizowanym, zarówno w znaczeniu
geograficznym, jak i politycznym (choć pojęcie „de-centraliza-
cji” zawiera założenie, które rzutujemy na przeszłość, że Fran-
cja powinna mieć „centrum”), posiadającym zhierarchizowaną
strukturę społeczną. W systemie feudalnym władza, tożsamość,
posiadanie lub uprawianie ziemi, a nawet poczucie przemijania,
zależało od tego, kto w danym miejscu i czasie dzierżył władzę.
Lojalność, władza i bogactwo w rodzinach panujących zmienia-
ły się z pokolenia na pokolenie, w zależności od umiejętności
i szczęścia jednostek. Sztywne struktury społeczne były sank-
cjonowane przez Kościół, który kreował rodzaj nadtożsamości
wyznaczającej południowe i wschodnie granice Europy. W ta-
kim kontekście nie dziwi, że bohaterowie utworów literackich,
niemal zawsze wierszowanych, byli charakteryzowani głównie
w kategoriach wierności, najważniejszej wartości społeczeństwa
feudalnego.
13
Święci, wilkołaki, rycerze i poeta wyklęty...Żywoty świętych
Utwór, który zwykle wskazywany jest jako jedno z pierw-
szych ważnych dzieł języka starofrancuskiego, opowiada o bo-
haterze wybierającym władcę, któremu będzie wierny. Legenda
o świętym Aleksym (ok. 1050)1 to rozgrywająca się w V w. historia
syna rzymskiego szlachcica, który ożenił się, lecz uciekł w noc
poślubną, mówiąc małżonce „Na tym świecie nie ma idealnej mi-
łości” (En icest siecle nen at parfite amour). Dotarł do Syrii, gdzie
przez siedemnaście lat wiódł żywot bezimiennego ascety. Po-
nieważ zaczęto oddawać mu cześć, wyjechał i wbrew woli trafił
do Rzymu. Wrócił, by jako święty żebrak, nierozpoznany przez
nikogo, przez siedemnaście lat żyć pod schodami domu własne-
go ojca. Jego tożsamość odkryto dopiero po tym, jak umarł, na
podstawie relacji z życia napisanej na łożu śmierci. Jednak znana
nam Legenda o świętym Aleksym musi być czymś całkiem różnym
od tekstu pisanego z perspektywy bohatera. Narracja Legendy…
prowadzona jest po śmierci Aleksego, zawiera lamenty matki,
ojca, wdowy-dziewicy i prowadzi przez złożoność świętego bo-
haterstwa i świętości. Jego matka wybucha płaczem, mówiąc do
martwego syna: „Synu, jakże mnie nienawidziłeś!” (E filz… cum
m’ous enhadithe!). To niejednoznaczne: można zapytać, czy Alek-
sego zraniło, że matka nie rozpoznała go po powrocie. Dla czy-
telnika, lecz nie dla rodziny bohatera, oczywiste jest, że Aleksy
nie mógł zostać rozpoznany za życia. Można również przypusz-
czać, że według matki to właśnie nienawiść skłoniła Aleksego do
opuszczenia rodziny.
Utwór pokazuje jasno: heroizm wymaga poświęceń. Jednak
większy koszt emocjonalny ponoszą ci, którzy kochają święte-
go dla niego samego, zwłaszcza po tym, gdy wybrał swoją dro-
gę. Podczas kiedy rodzina cierpi, społeczność czerpie korzyści
z obecności świętego, którego dusza trafiła wprost do nieba:
„Dusza oddzielona od ciała świętego Aleksego/poszła prosto
1 Wersję starofrancuską datuje się na trzecią tercję XI w. Przekład polski, nieznanego
autora, który korzystał z wzorca pochodzącego z Włoch lub Francji, datuje się na
ok. 1454 r. [Wszystkie przypisy pochodzą od tłumaczki].
14
Literatura francuskado nieba” (Deseivret l’aneme del cors sainz Alexis; / Tut dreitement
en vait en paradis). Mieszkańcy Rzymu, cesarz i papież, wszyscy
czczą ciało ascety, który odtąd będzie ich adwokatem przed Bo-
giem. Legendę o świętym Aleksym, tak jak i wiele tekstów z róż-
nych epok, można interpretować na rozmaite sposoby, znajdować
argumenty na poparcie wartości prezentowanych przez bohatera
i przeciwko nim. Nie oznacza to jednak, że postawę autora Le-
gendy… można nazwać ambiwalentną. To jasne, że dla pisarza
i większości jedenastowiecznych czytelników Aleksy reprezento-
wał triumf chrześcijaństwa i wartości transcendentnych. Związ-
ki rodzinne i miłość erotyczna znaczą mniej niż organizacje czy
instytucje, takie jak Kościół, miasto, cesarstwo. Z drugiej strony,
taka umoralniająca lektura nie chroni nas przed dostrzeganiem
podobnych konfliktów wartości w tekstach późniejszych, któ-
rych protagoniści, np. bohater Horacjuszy Corneille’a (1640) czy
bohaterka Pani Bovary Flauberta (1856), poświęcają swoje ro-
dziny dla tego, co staje się ich powołaniem.
Wilkołak – bezimienny bohater
źródeł celtyckich
Wilkołaki, tak jak i święci, sprawiają swoim małżonkom kło-
poty, dlatego głównym tematem zbioru powstałego niecałe sto lat
po Legendzie o świętym Aleksym staje się dochowanie wierności.
Opowieści Marie de France (ok. 1160–80) odwołują się do dwóch
literackich tradycji, które złożyły się na to, czym jest dzisiejsza
Francja: prowansalskiej poezji trubadurów i celtyckich ustnych
narracji Bretanii. Powstały prawdopodobnie na angielskim dwo-
rze królewskim dla francuskojęzycznej normandzkiej publiczno-
ści. Wiele spośród Opowieści mówi o kobietach nieszczęśliwych
w małżeństwie (wysublimowane dyskusje na temat miłości były
prowadzone na dworze Eleonory Akwitańskiej, królowej Francji
i Anglii). Jeden z tekstów wyróżnia niezwykły tytułowy bohater,
wilkołak, oraz to, że mąż współczuje niewiernej żonie.
15
Święci, wilkołaki, rycerze i poeta wyklęty...
Pobierz darmowy fragment (pdf)