Darmowy fragment publikacji:
METODYKI
Metodyka pracy
BIEGŁEGO
PSYCHIATRY, PSYCHOLOGA
oraz SEKSUOLOGA
w sprawach karnych,
nieletnich oraz wykroczeń
Spis treści
Spis treści
Spis treści
Do Czytelnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
CZĘŚĆ PIERWSZA
Podstawy prawne opiniowania w sprawach psychiatrycznych,
psychologicznych oraz seksuologicznych
ROZDZIAŁ I. Podstawowe zasady procesowe rządzące polskim procesem
karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Zasada prawdy materialnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zasada swobodnej oceny dowodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Zasada obiektywizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Zasada bezpośredniości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Zasada skargowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Zasada kontradyktoryjności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Zasada legalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Zasada domniemania niewinności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Zasada tłumaczenia wszystkich wątpliwości na korzyść oskarżonego
(podejrzanego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Zasada prawa do obrony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. Zasada jawności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. Zasada ciężaru dowodzenia w procesie karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ II. Zasady odpowiedzialności karnej (zagadnienia wybrane) . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Warunki odpowiedzialności karnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zbrodnia i występek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Strona przedmiotowa czynu zabronionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Strona podmiotowa czynu zabronionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
15
17
19
19
21
23
27
28
32
33
34
36
38
41
42
45
47
47
48
49
50
51
5
Spis treści
6. Wiek sprawcy czynu ponoszącego odpowiedzialność na zasadach
przewidzianych w Kodeksie karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ III. Formy popełnienia przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Stadialne formy popełnienia przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Przygotowanie do popełnienia przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Usiłowanie popełnienia przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Dokonanie czynu zabronionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zjawiskowe formy popełnienia przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze oraz sprawstwo
polecające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Podżeganie do popełnienia przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Pomocnictwo do popełnienia przestępstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ IV. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną . . . . . . . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Obrona konieczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Stan wyższej konieczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ryzyko nowatorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego (error facti)
6. Błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Nieświadomość bezprawności (error iuris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Niepoczytalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Czynności medyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ V. Biegły w postępowaniu karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Tryb ustanawiania biegłych sądowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Biegły powołany ad hoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Powołanie biegłego do sporządzenia opinii przez organ procesowy . . . . . . . .
5. Okoliczności wyłączające biegłego od możliwości sporządzenia opinii
w sprawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Dostęp biegłego do akt sprawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Obecność organu procesowego przy badaniach przeprowadzanych przez
biegłego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Tajemnica zawodowa biegłego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Obserwacja sądowo-psychiatryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2. Prawne przesłanki orzeczenia przez sąd obserwacji
55
57
57
58
58
60
63
64
64
68
70
74
74
76
82
84
86
87
88
89
92
95
95
96
99
103
109
117
120
121
123
123
sądowo-psychiatrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
124
9.3. Czas trwania obserwacji sądowo-psychiatrycznej i możliwość jej
przedłużenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.4. Środki zaskarżenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5. Oczekiwania organów procesowych wobec opinii psychiatrycznej,
130
132
psychologicznej oraz seksuologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
134
6
www.lexisnexis.pl
Spis treści
10. Lecznicze środki zabezpieczające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.2. Rodzaje środków zabezpieczających oraz prawne przesłanki
137
137
ich orzekania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
138
10.3. Oczekiwania organów procesowych wobec biegłych psychiatrów,
seksuologów i psychologów w związku z orzekaniem leczniczych
środków zabezpieczających . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
147
10.4. Orzekanie przez sąd o dalszym stosowaniu środka
zabezpieczającego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
149
11. Przesłuchanie pokrzywdzonego oraz świadka poniżej lat 15 w obecności
biegłego psychologa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2. Procesowe przesłanki przesłuchania pokrzywdzonego oraz świadka
152
152
poniżej 15 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
11.3. Przeprowadzenie czynności przesłuchania przez sąd oraz osoby
obecne przy przesłuchaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
154
11.4. Oczekiwania organu procesowego wobec biegłego psychologa
biorącego udział w przesłuchaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
12. Przesłuchanie dorosłego świadka z udziałem biegłego lekarza lub
biegłego psychologa oraz poddanie go badaniu psychologicznemu
(art. 192 k.p.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2. Procesowe przesłanki przesłuchania świadka z udziałem biegłego
lekarza lub psychologa (istnienie wątpliwości co do stanu psychicznego
świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub
odtwarzania przez niego postrzeżeń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3. Oczekiwania organów procesowych wobec opinii biegłego . . . . . . . . . .
13. Wynagrodzenie za sporządzoną opinię oraz przeprowadzoną obserwację
sądowo-psychiatryczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14. Rodzaje opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
158
158
158
160
161
165
Opiniowanie psychiatryczne, psychologiczne oraz seksuologiczne
w sprawach karnych, nieletnich i wykroczeń
CZĘŚĆ DRUGA
ROZDZIAŁ VI. Opinia psychiatryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Zaburzony psychicznie przestępca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Niepoczytalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ograniczona poczytalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Zaburzenia i choroby psychiczne mogące stanowić podstawę ograniczenia
173
173
181
183
lub zniesienia poczytalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
185
5. Stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie
poczytalności, który sprawca przewidywał albo mógł przewidzieć
(art. 31 § 3 k.k.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Rola psychiatry, psychologa, seksuologa oraz biegłych innych specjalności
188
w wydaniu opinii sądowo-psychiatrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
192
7
Spis treści
7. Przebieg badań psychiatrycznych, seksuologicznych, psychologicznych oraz
innych w związku z wydaniem opinii na podstawie badań ambulatoryjnych
198
8. Treść oraz forma opinii sądowo-psychiatrycznej wydanej w warunkach
ambulatoryjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Obserwacja sądowo-psychiatryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2. Miejsce przeprowadzenia obserwacji sądowo-psychiatrycznej . . . . . . . .
9.3. Treść i forma opinii wydanej na skutek przeprowadzenia obserwacji
201
208
208
210
sądowo-psychiatrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
214
10. Opiniowanie przez instytucję naukową lub specjalistyczną (przebieg
opiniowania i sporządzenie opinii) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
220
ROZDZIAŁ VII. Postępowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi
stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności
seksualnej innych osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Zakres stosowania ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Tryb postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Nadzór prewencyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Umieszczenie w ośrodku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ VIII. Diagnostyka zaburzeń preferencji seksualnych – wybrane
trudności i kontrowersje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Zaburzone preferencje seksualne w systemach klasyfi kacyjnych ICD i DSM
224
224
225
228
232
234
236
236
– zmiany i kontrowersje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
237
3. Badanie reakcji genitalnej na prezentowane treści o charakterze
erotycznym a diagnostyka zaburzeń preferencji seksualnych w Polsce
i na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Główne wątpliwości związane z zastosowaniem narzędzi służących
do wywołanej bodźcami audiowizualnymi reakcji genitalnej dla celów
diagnostycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Główne założenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Różnice metodologiczne ośrodków na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Parametry psychometryczne testu – rzetelność, czułość, swoistość . . . . .
4.4. Zjawisko non/low responders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. Wątpliwości etyczne i prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.6. Wnioski i przeznaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
241
243
243
243
244
245
245
245
5. Zastosowanie PPG w diagnostyce sprawców przestępstw przeciwko
wolności seksualnej – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
246
6. Badanie poligrafi czne – możliwości zastosowania narzędzia w terapii
i prewencji przestępczości seksualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
247
ROZDZIAŁ IX. Opinia seksuologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Metodologia pracy biegłego seksuologa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
251
251
253
8
www.lexisnexis.pl
Spis treści
3. Struktura opinii sądowo-seksuologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Przestępstwa seksualne a poczytalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Przykładowa opinia seksuologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ X. Opinia psychologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Poddanie świadka badaniu psychologicznemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Rola biegłego psychologa w poszczególnych etapach postępowania karnego
oraz udział w przesłuchaniu świadka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Treść i forma sporządzonej opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Typowe przypadki oraz przykładowe opinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Opiniowanie psychologiczne niepoczytalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Opiniowanie psychologiczne w przypadku seksualnego
wykorzystywania dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Opiniowanie psychologiczne w przypadku zabójstw . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4. Opiniowanie psychologiczne sprawców uzależnionych od substancji
odurzających lub działających pod ich wpływem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. Opiniowanie psychologiczne sprawców z tzw. podwójną diagnozą . . . .
4.6. Opiniowanie psychologiczne w przypadku symulacji . . . . . . . . . . . . . . . .
4.7. Opiniowanie psychologiczne w przestępstwach na tle seksualnym . . . .
4.8. Opiniowanie psychologiczne w przypadku odmowy podejrzanego
lub oskarżonego aktywnego udziału w badaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.9. Opiniowanie psychologiczne w sprawach nieletnich . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.10. Opiniowanie psychologiczne działania w stanie silnego wzburzenia . . . .
ROZDZIAŁ XI. Prognoza społeczno-kryminologiczna dokonana w opinii
sporządzonej przez biegłego psychologa . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Rola psychologa w tworzeniu prognozy penitencjarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Rola psychologa w tworzeniu indywidualnego programu terapeutycznego . .
4. Rola psychologa w przygotowaniu prognozy kryminologiczno-społecznej . . .
ROZDZIAŁ XII. Opiniowanie związane z orzeczeniem leczniczych
środków zabezpieczających . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Przesłanki medyczne uzasadniające orzeczenie środka zabezpieczającego . .
2. Treść i forma opinii psychiatrycznej, seksuologicznej i psychologicznej oraz
prognoza prawdopodobieństwa popełnienia przez sprawcę w przyszłości
ponownie czynu zabronionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ XIII. Opiniowanie w sprawach o zabójstwo dokonane
pod wpływem silnego wzburzenia (afektu)
usprawiedliwionego okolicznościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Defi nicja pojęcia zabójstwa dokonanego pod wpływem silnego wzburzenia
usprawiedliwionego okolicznościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Przebieg badania oraz treść i forma sporządzonej opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . .
274
276
279
293
293
312
316
321
321
322
325
326
327
328
331
332
333
335
339
339
340
343
344
350
350
355
361
361
362
365
9
Spis treści
ROZDZIAŁ XIV. Opiniowanie o stanie zdrowia psychicznego
nieletniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Opinia ambulatoryjna o stanie zdrowia psychicznego nieletniego . . . . . . . . . .
3. Przesłanki prawne oraz tryb postępowania w celu orzeczenia obserwacji
368
368
370
psychiatrycznej nieletniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
372
4. Czas trwania obserwacji psychiatrycznej nieletniego oraz miejsce jej
przeprowadzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
375
5. Metody badawcze stosowane przy opiniowaniu nieletnich (różnice
w odniesieniu do opiniowania osób dorosłych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Struktura opinii sporządzonej w warunkach ambulatoryjnych . . . . . . . . . . . . .
7. Struktura opinii wydanej na skutek przeprowadzenia obserwacji
377
379
nieletniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
380
ROZDZIAŁ XV. Opiniowanie w sprawach dotyczących wykroczeń . . . . . . . .
1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Przesłanki dopuszczenia dowodu z opinii biegłego psychiatry w celu
382
382
ustalenia stanu zdrowia psychicznego obwinionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
383
3. Brak możliwości orzeczenia obserwacji sądowo-psychiatrycznej w sprawach
o wykroczenia i sposoby postępowania w sytuacji, gdy jednorazowe badanie
ambulatoryjne nie dostarczy wystarczających materiałów do wypowiedzenia
się co do poczytalności obwinionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Metody badawcze stosowane przez biegłych w sprawach dotyczących
wykroczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Struktura sporządzonej przez biegłego opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ XVI. Sądowa ocena sporządzonej opinii oraz przeprowadzonej
obserwacji sądowo-psychiatrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Przesłuchanie biegłych sporządzających opinię jako element oceny opinii . .
2. Konfrontacja biegłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Kryteria oceny sporządzonej opinii oraz przeprowadzonej obserwacji
sądowo-psychiatrycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Konsekwencje wydania opinii niepełnej, niejasnej oraz sprzecznej . . . . . . . . .
5. Znaczenie opinii prywatnej dla postępowania karnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
385
385
387
389
389
391
394
399
403
CZĘŚĆ TRZECIA
Pojęcia i defi nicje
1. Podstawowe pojęcia i defi nicje psychiatryczne oraz psychologiczne . . . . . . . .
2. Podstawowe pojęcia i defi nicje seksuologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Podstawowe pojęcia i defi nicje prawnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
409
443
448
Notki o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
457
10
www.lexisnexis.pl
Spis treści
Wykaz tabel i rysunków
Tabela 1. Rodzaje opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2. Zaburzenia psychiczne, które mogą wyłączać poczytalność
167
w chwili czynu, przedstawione wraz z przykładami . . . . . . . . . . . . . .
186
Tabela 3. Zaburzenia psychiczne, które mogą ograniczać poczytalność
w stopniu znacznym w chwili czynu, przedstawione wraz
z przykładami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187
Tabela 4. Cechy charakterystyczne dla poszczególnych rodzajów upicia
alkoholowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
Tabela 5. Zadania stawiane biegłym w zależności od podmiotu opiniowania
sądowo-psychiatrycznego oraz źródła, z których wynikają zadania . .
197
Tabela 6. Wykaz zakładów leczniczych do przeprowadzania obserwacji
sądowo-psychiatrycznych w zależności od osoby sprawcy
(rodzaju czynu i pozostawania bądź nie na wolności) . . . . . . . . . . . .
213
Tabela 7. Kryteria diagnostyczne ICD-10 zaburzeń preferencji seksualnych
(F65) po uwzględnieniu modyfi kacji z 26.02.2013 r. . . . . . . . . . . . . .
238
Tabela 8. Charakter relacji: klient (pacjent) – terapeuta v. badany – biegły
sądowy (P. Bury, Psychologiczna opinia…, s. 1–21) . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 9. Podstawowe zasady opiniowania sądowo-psychologicznego (P. Bury,
Psychologiczna opinia…, s. 1–21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 10. Cechy upicia patologicznego (J. Kocur, W. Trendak, Podwójna
315
319
diagnoza…, s. 601–609) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
327
Tabela 11. Wpływ substancji psychoaktywnych na przebieg schizofrenii
(J. Kocur, W. Trendak, Podwójna diagnoza…, s. 601–609) . . . . . . . . .
328
Tabela 12. Kryteria pozwalające na ocenę stopnia prawdziwości zeznań
świadka (A. Lipczyński, Niektóre kryteria…; J. Pobocha,
Opiniowanie…, s. 50–60) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 13. Trzy cele badań psychologicznych skazanego (J. Gierowski,
T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu…,
s. 1–557) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek. Model czynników ryzyka zachowań przestępczych (J. Gierowski,
T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda, Psychologia w postępowaniu…,
s. 1–557) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 14. Defi nicje afektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 15. Różnice między afektem fi zjologicznym a patologicznym . . . . . . . . .
330
340
345
362
363
11
Do Czytelnika
Do Czytelnika
Do Czytelnika
Oto książka, na którą od dawna czekałeś. Kolejne wydanie pozycji, której
pierwsze okazało się sukcesem. Drugie wydanie Metodyki Autorzy posze-
rzyli, dodając niezbędne informacje dotyczące opiniowania także w spra-
wach nieletnich i wykroczeń. Stworzono więc dzieło syntetyczne i jedno-
cześnie całościowe.
Psychiatria sądowa ma szczególną pozycję w stosunku do psychiatrii
ogólnej. Paradoksalnie, w nowożytnej Europie najpierw powstawały
przepisy i instytucje psychiatrii sądowej, a dopiero potem pobudzało
to rozwój całej psychiatrii. W jakiejś mierze to zjawisko trwa nadal.
Współczesne opiniowanie powoduje konieczność przekraczania granic
psychiatrii, ustawicznego współdziałania z psychologią i seksuologią,
sięgania po różnorodne narzędzia i techniki badawcze, każdorazowo
z uwzględnieniem wiedzy prawniczej. Tworzy to szczególny typ nauki,
która do jej poznania wymaga zintegrowanego przekazu edukacyjnego.
I taka jest funkcja tej książki – stanowi kompendium wieloaspektowej
wiedzy.
Zasadą dzieła – zarówno pierwszego, jak i drugiego wydania – była jego
kompletność. Inaczej mówiąc, książka przedstawia całościowy kurs opi-
niowania psychiatrycznego, psychologicznego i seksuologicznego w spra-
wach karnych, nieletnich oraz wykroczeń, łącznie z podstawami wiedzy
prawniczej i jej źródłowymi aktami. Pomaga zarówno stawiać pierwsze
kroki w opiniowaniu, jak i doskonalić wiedzę tych już bardziej doświad-
czonych biegłych. Będzie też pomocna wielu prawnikom w odkrywaniu
znaczenia psychiatrii, psychologii i seksuologii w postępowaniu karnym.
Książka jest pisana przez Autorów będących autorytetami w swoich dzie-
dzinach. Dzięki temu Czytelnik zdobędzie nie tylko wiedzę, ale także –
13
w tym osobistym przekazie – skorzysta z doświadczenia, stylu i obyczaju
opiniowania.
Gratulując Autorom dzieła, zachęcam do jego lektury!
Prof. Bartosz Łoza
Warszawski Uniwersytet Medyczny
Mazowieckie Specjalistyczne Centrum Zdrowia im. prof. Jana Mazurkiewicza
Prezes-Elekt Polskiego Towarzystwa Psychiatrii Sądowej
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
Biul. SN
Dz.U.
k.c.
k.k.
k.k.s.
k.k.w.
– Biuletyn Sądu Najwyższego
– Dziennik Ustaw
– ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.
Dz.U. z 2014 r., poz. 121)
– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88,
poz. 553 ze zm.)
– ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst
jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.)
– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U.
Nr 90, poz. 557 ze zm.)
Konstytucja RP
– Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.
k.p.c.
k.p.k.
k.r.o.
k.w.
(Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
– ustawa z 17 listo pada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101)
– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.)
– ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.)
– ustawa z 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r., poz. 482 ze zm.)
KZS
Lexis.pl
NP
OSA
OSA w Katowicach – Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Katowicach
OSNKW
– Krakowskie Zeszyty Sądowe
– Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska Sp. z o.o.
– „Nowe Prawo”
– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa (od
1963 r.).
OSNPG
OSNwSK
OSP
PiP
Prok. i Pr.
Prok. i Pr. – wkł.
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratury Generalnej
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
– Orzecznictwo Sądów Polskich
– „Państwo i Prawo”
– „Prokuratura i Prawo”
– „Prokuratura i Prawo” wkładka z orzecznictwem
15
Wykaz skrótów
r.b.s.
r.o.p.z.k.
SA
SIP1
SIP2
SN
u.p.n.
WPP
WSA
– rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r.
w sprawie biegłych sądowych (Dz.U. Nr 15, poz. 133)
– rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r.
w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjar-
nych w zakładach karnych i aresztach śledczych (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r., poz. 1067)
– sąd apelacyjny
– System informacji prawnej wydawnictwa Wolters Kluwer
– System informacji prawnej wydawnictwa C.H. Beck
– Sąd Najwyższy
– ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach
nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 382)
– „Wojskowy Przegląd Prawniczy”
– wojewódzki sąd administracyjny
16
www.lexisnexis.pl
Słowo wstępne
Słowo wstępne
Słowo wstępne
Biegli psychiatrzy, seksuolodzy oraz psycholodzy mają do odegrania
bardzo ważną rolę w procesie stosowania prawa. Posiadane bowiem przez
nich wiadomości specjalne w poszczególnych dziedzinach wiedzy są nie-
zwykle przydatne organom procesowym, przede wszystkim sądowi i pro-
kuraturze, w dążeniu do realizacji zasady prawdy materialnej. Spośród
wszystkich specjalności niewątpliwie biegli psychiatrzy, seksuolodzy oraz
psycholodzy stanowią największe grono. Lektura akt sądowych upoważnia
nas do stwierdzenia, iż biegli tych specjalności niezwykle często występują
w sprawach karnych.
Właśnie liczba spraw, w których powoływani są biegli psychiatrzy, seksu-
olodzy oraz psycholodzy, a także brak podobnego opracowania na rynku
wydawniczym sprawiły, iż podjęliśmy się napisania metodyki pracy bie-
głego psychiatry, psychologa oraz seksuologa w sprawach karnych, która
jest wspólnym dziełem psychiatry, seksuologa oraz prawnika. Z jednej
strony opracowana przez nas metodyka zawiera niezbędną wiedzę z za-
kresu prawa, jaką powinien posiadać każdy biegły sądowy sporządzający
opinie w sprawach karnych z zakresu psychiatrii, psychologii oraz sek-
suologii, z drugiej zaś – przedstawione w niej mechanizmy sporządzania
opinii psychiatrycznej, psychologicznej i seksuologicznej mogą być bardzo
przydatne dla prawników. Poznanie bowiem mechanizmów sporządzania
przedmiotowych opinii pozwoli nie tylko formułować rzeczowe pytania do
biegłych, lecz także ocenić merytoryczną treść opinii. Natomiast poznanie
przez biegłych podstawowych reguł, którymi rządzi się polski proces karny,
oraz oczekiwań organów procesowych od biegłych niewątpliwie powinno
się przyczynić do tego, aby sporządzane opinie były pełne, jasne oraz nie-
sprzeczne w swojej treści. W metodyce szczególną uwagę poświęciliśmy
procesowi związanemu bezpośrednio ze sporządzaniem opinii przez bie-
17
Słowo wstępne
głych psychiatrów, psychologów oraz seksuologów, a także ich powoływa-
niem przez organ procesowy, i to zarówno z urzędu, jak i na wniosek stron
toczącego się postępowania karnego. Naszym celem było to, aby książka
przyczyniła się do podniesienia jakości merytorycznej opinii sporządza-
nych przez biegłych, a w konsekwencji spowodowała obniżenie kosztów
postępowania z tym związanych.
Przychylne przyjęcie naszej książki spowodowało, iż zdecydowaliśmy się na
jej drugie wydanie, które zostało dostosowane do aktualnego stanu praw-
nego oraz uwzględniono w nim zarówno najnowsze orzecznictwo, jak i pu-
blikacje z zakresu szeroko pojętego opiniowania sądowo-psychiatrycznego.
Dodatkowo treść metodyki została wzbogacona o rozdziały dotyczące: dia-
gnostyki zaburzeń preferencji seksualnych, opiniowania w sprawach nie-
letnich oraz opiniowania w sprawach dotyczących wykroczeń.
Niniejsza monografi a jest kierowana przede wszystkim do biegłych psy-
chiatrów, psychologów oraz seksuologów, a także sędziów, prokuratorów,
adwokatów, radców prawnych, aplikantów tych korporacji zawodowych
oraz studentów prawa i studiów podyplomowych.
Autorzy
18
www.lexisnexis.pl
CZĘŚĆ PIERWSZA
Podstawy prawne opiniowania
w sprawach psychiatrycznych,
psychologicznych oraz seksuologicznych
Rozdział I
Podstawowe zasady procesowe rządzące
polskim procesem karnym
Rozdział I. Podstawowe zasady procesowe rządzące polskim procesem karnym
1. Uwagi wstępne
1. Uwagi wstępne
Przez zasady procesowe należy rozumieć najważniejsze reguły, według
których następuje realizacja norm prawa karnego materialnego. Innymi
słowy, to dyrektywy wskazujące na sposób postępowania organów pro-
cesowych (np. sądu, prokuratury, Policji, Agencji Bezpieczeństwa We-
wnętrznego) oraz stron toczącego się postępowania w procesie dowo-
dzenia i ustalania winy sprawcy przestępstwa. Okreś lają one zarówno
dynamikę, jak i statykę procesu karnego, formułując poprzez to jego
model.
W doktrynie wyróżnia się różne zasady procesowe oraz kryteria, według
jakich dokonuje się ich podziału. Biorąc pod uwagę źródło, z którego dana
zasada wynika, można je podzielić na:
1) skodyfi kowane – kiedy jej dyrektywa będzie jednoznacznie wynikała
z konkretnego przepisu ustawy karnej procesowej (np. zasada prawdy
materialnej – art. 2 § 2 k.p.k., zasada obiektywizmu – art. 4 k.p.k., za-
sada domniemania niewinności – art. 5 § 1 k.p.k., zasada swobodnej
oceny dowodów – art. 7 k.p.k. i inne);
2) nieskodyfi kowane – czyli niewynikające z konkretnego przepisu, lecz
z okreś lonej grupy przepisów (np. zasada humanitaryzmu, zasada bez-
pośredniości i inne).
19
Rozdział I. Podstawowe zasady procesowe rządzące polskim procesem karnym
M. Cieślak (Polska procedura…, s. 204–205) wyróżnia pięć podstawowych
grup zasad procesowych:
1) zasady okreś lające wszczęcie i przedmiot postępowania:
a) zasada skargowości i zasada postępowania z urzędu,
b) zasada legalizmu i zasada oportunizmu,
c) zasada niezmienności przedmiotu procesu;
2) zasady okreś lające stosunek procesu do jego uczestników i społeczeń-
stwa:
a) zasada kontradyktoryjności i zasada śledcza,
b) zasada równouprawnienia stron,
c) zasada prawa do obrony,
d) zasada jawności oraz zasada tajności, i to zarówno wobec stron, jak
i społeczeństwa,
e) zasada obiektywizmu;
3) zasady regulujące kwestie dotyczące postępowania dowodowego:
a) zasada prawdy materialnej,
b) zasada bezpośredniości,
c) zasada swobodnej oceny dowodów oraz zasada prawnej oceny do-
wodów,
d) zasada ciężaru dowodu, zasada domniemania niewinności i zasada
tłumaczenia wątpliwości na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo);
4) zasady okreś lające sposób prowadzenia procesu karnego:
a) zasada ustności i pisemności,
b) zasada oszczędności,
c) zasada szybkości postępowania,
d) zasada ciągłości procesu;
5) zasady okreś lające zakończenie procesu:
a) zasada niepodważalności decyzji procesowych,
b) zasada kontroli.
Mając na uwadze istotną rolę, jaką mają do odegrania w procesie karnym
biegli psychiatrzy, psycholodzy oraz seksuolodzy – wielokrotnie wypo-
wiadają się oni w kwestii niepoczytalności sprawcy przestępstwa, co sta-
nowi okoliczność wyłączającą winę – za celowe należy uznać przybliżenie
w niniejszym opracowaniu podstawowych zasad procesowych rządzących
polskim procesem karnym. Poznanie przez biegłych naczelnych zasad pol-
skiego procesu karnego niewątpliwie pomoże im poznać zarówno ocze-
kiwania, jak i możliwości organów procesowych, a to w konsekwencji
20
www.lexisnexis.pl
2. Zasada prawdy materialnej
powinno się przyczynić do lepszej współpracy pomiędzy biegłymi a orga-
nami procesowymi.
Wydaje się, iż istotne dla pracy biegłego są ogólne dyrektywy, jakimi kie-
rują się podstawowe zasady procesowe, czyli:
1) zasada prawdy materialnej,
2) zasada swobodnej oceny dowodów,
3) zasada obiektywizmu,
4) zasada bezpośredniości,
5) zasada skargowości,
6) zasada kontradyktoryjności,
7) zasada legalizmu,
8) zasada domniemania niewinności,
9) zasada in dubio pro reo (tłumaczenia wątpliwości na korzyść oskarżo-
nego),
10) zasada prawa do obrony,
11) zasada jawności,
12) zasada ciężaru dowodzenia.
2. Zasada prawdy materialnej
2. Zasada prawdy materialnej
Zasada prawdy materialnej to dyrektywa, zgodnie z którą podstawę
wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia fak-
tyczne (art. 2 § 2 k.p.k.). Bywa ona w doktrynie nazywana również za-
sadą prawdy obiektywnej lub po prostu zasadą prawdy. Dyrektywa ta zo-
bowiązuje organy procesowe do tego, aby w toku swojej działalności nie
poprzestawały na formalnych surogatach prawdy czy też fi kcji prawdy,
lecz przyjmowały za podstawę swych decyzji rzeczywisty stan rzeczy
(D. Świecki, Bezpośredniość…, s. 46). Oznacza to, iż w procesie karnym
rozstrzygnięcia powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach.
Wprawdzie zasada ta odnosi się do organów procesowych, jednakże po-
średnio dotyczy także biegłych sądowych, którzy wypowiadają się m.in.
co do stanu zdrowia psychicznego oskarżonego (podejrzanego). Błędne
ustalenie stanu zdrowia psychicznego oskarżonego może bowiem mieć
bardzo duże znaczenie z punktu widzenia odpowiedzialności sprawcy za
czyn, o który został oskarżony. Popełniony błąd w trakcie procesu wyda-
wania opinii może doprowadzić do skazania osoby niepoczytalnej, ewen-
21
Rozdział I. Podstawowe zasady procesowe rządzące polskim procesem karnym
tualnie do umorzenia postępowania wobec osoby, co do której błędnie
ustalono jej niepoczytalność. W procesie karnym ustaleniu podlega nie
tylko fakt popełnienia przestępstwa i znamiona czasownikowe czynu
zabronionego, ale także wiele innych okoliczności istotnych w procesie
dowodzenia winy i orzekania o karze, takich jak uprzednia karalność
oskarżonego, zachowanie oskarżonego po popełnieniu zarzucanego mu
czynu, stan poczytalności oskarżonego w czasie popełniania zarzuca-
nego mu przestępstwa itp.
Jak podkreś lił Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 22 stycznia 2001 r.,
II AKa 249/00 (Prok. i Pr. – wkł. 2002, nr 10, poz. 19, Lexis.pl nr 358249),
nie można zrezygnować z dążenia do realizacji zasady prawdy mate-
rialnej jedynie dla spełnienia postulatu szybkości postępowania, czyli
zakończenia sprawy w rozsądnym terminie. W przypadku gdyby doszło
do konfl iktu między tymi regułami, pierwszeństwo należy przyznać za-
sadzie dojścia do prawdy. Prejudykat ten wyraźnie wskazuje, jak duże
znaczenie dla wymiaru sprawiedliwości ma prawidłowa realizacja za-
sady prawdy materialnej, która ma pierwszeństwo przed szybkością pro-
cedowania. Warto w tym miejscu nadmienić, iż Sąd Najwyższy w wy-
roku z 1 lipca 1969 r., V KRN 725/68 (OSP 1970, nr 2, poz. 41, Lexis.pl
nr 2511595), stanął na stanowisku, które zasługuje na akceptację, iż eko-
nomia procesowa, przez co należy rozumieć szybkość postępowania, nie
może przesłonić celu procesu karnego, którym jest dotarcie do prawdy
obiektywnej, i dopóki nie może on być osiągnięty, inne względy nie mogą
stać temu na przeszkodzie.
Z zasady prawdy materialnej wynika wiążąca organy procesowe, nieza-
leżnie od woli stron, dyrektywa podjęcia maksymalnych starań i wyczer-
pania wszelkich dostępnych środków – z wyłączeniem tylko takich, które
byłyby sprzeczne z humanizmem i gwarancjami procesowymi – służących
do dotarcia do prawdy. Realizacji owej naczelnej zasady mają służyć ure-
gulowane expressis verbis lub wynikające implicite z Kodeksu postępowania
karnego sposoby i metody postępowania karnego, m.in. zarówno bezpo-
średniość dowodów jako reguła generalna, jak i pewne odstępstwa od
niej niewymagające zgody stron, wynikające albo z potrzeby weryfi kacji
dowodów przeprowadzonych bezpośrednio (w razie sprzeczności relacji
lub niepamięci przesłuchiwanych osób), albo z niemożliwości ich bezpo-
średniego przeprowadzenia (wyrok SN z 17 wrześ nia 1971 r., I KR 120/71,
OSNPG 1971, nr 12, poz. 242, Lexis.pl nr 362248).
22
www.lexisnexis.pl
3. Zasada swobodnej oceny dowodów
3. Zasada swobodnej oceny dowodów
3. Zasada swobodnej oceny dowodów
Zasada swobodnej oceny dowodów wynika bezpośrednio z art. 7 k.p.k.
i stanowi dyrektywę, zgodnie z którą organy postępowania (Agencja Bez-
pieczeństwa Wewnętrznego, Policja, prokuratura, sąd i inne) kształtują
swoje przekonanie o wiarygodności lub niewiarygodności okreś lonego do-
wodu (dotyczy to także opinii sporządzonej przez biegłego sądowego) na
podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów w danej sprawie, oce-
nianych swobodnie (co należy odróżnić od oceny dowolnej), z uwzględnie-
niem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświad-
czenia życiowego.
W doktrynie zasada swobodnej oceny dowodów jest wprost zaliczana do
podstawowych zasad procesowych i jest uważana za jedną z ważniejszych
gwarancji prawdy materialnej. Zasada ta odnosi się do dowodów i pozo-
staje w ścisłych relacjach z zasadą bezpośredniości, również realizującą
zasadę prawdy materialnej (zob. szerzej: D. Świecki, Bezpośredniość…,
s. 48–49).
Zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów organ procesowy ocenia
dowody i wyciąga z nich wnioski według wewnętrznego przekonania,
nieskrępowanego żadnymi regułami prawnymi. Oznacza to, iż przepisy
polskiej procedury karnej nie przewidują żadnych sztywnych reguł, we-
dług których następuje ocena materiału dowodowego. Zasada swobodnej
oceny dowodów, przyjęta przez polski model postępowania karnego, nie
oznacza jednak, iż ocena ta ma charakter dowolny, albowiem organ proce-
sowy rozstrzygający konkretną kwestię powinien wyjaśnić, w jaki sposób
dowody ocenił i dlaczego wyciągnął z nich takie, a nie inne wnioski do-
tyczące konkretnych ustaleń faktycznych. Organ procesowy, dokonując
ustaleń faktycznych, w tym dotyczących stanu zdrowia psychicznego
sprawcy przestępstwa, związany jest: 1) całokształtem przeprowadzonego
postępowania dowodowego; 2) zasadami prawidłowego (logicznego) ro-
zumowania; 3) wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego (zob. sze-
rzej T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie… s. 90–94; S. Waltoś,
Proces karny…, s. 255–259). Warto także nadmienić, iż, jak wynika
z ugruntowanego w tym zakresie orzecznictwa, przekonanie sądu o wia-
rygodności jednych dowodów i niewiarygodności innych pozostaje pod
ochroną art. 7 k.p.k., a zatem nie może być skutecznie kwestionowane, gdy
spełnione są kumulatywnie następujące przesłanki:
23
Rozdział I. Podstawowe zasady procesowe rządzące polskim procesem karnym
1) jest poprzedzone ujawnieniem w toku rozprawy głównej całokształtu
okoliczności sprawy (art. 410 k.p.k.), i to w sposób podyktowany obo-
wiązkiem dochodzenia prawdy (art. 2 § 2 k.p.k.),
2) stanowi wynik rozważenia wszystkich okoliczności przemawiających
zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.),
3) jest wyczerpująco i logicznie uargumentowane, z jednoczesnym
uwzględnieniem wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego, w uza-
sadnieniu wyroku (art. 424 § 1 pkt 1 k.p.k.) – zob. wyrok składu 7 sę-
dziów SN z 9 listo pada 1990 r., WRN 149/90 (OSNKW 1991, nr 7–9,
poz. 41), oraz wyrok SN z 3 wrześ nia 1998 r., V KKN 104/98 (Prok.
i Pr. – wkł. 1999, nr 2, poz. 6, Lexis.pl nr 343719).
Innymi słowy, aby zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów sporzą-
dzona przez biegłego opinia była uznana przez organ procesowy za wia-
rygodną, jej wnioski końcowe muszą w kontekście całokształtu materiału
dowodowego ujawnionego w danej sprawie, przy jednoczesnym rozwa-
żeniu wszystkich okoliczności przemawiających zarówno na korzyść, jak
i na niekorzyść oskarżonego (podejrzanego), być wyczerpująco i logicznie,
z jednoczesnym wskazaniem wiedzy i doświadczenia życiowego, uargu-
mentowane w treści opinii.
Zasada swobodnej oceny dowodów pozwala na postawienie tezy, iż nie jest
ważna liczba i rodzaj dowodów uzyskanych, ale ich wartość w świetle ca-
łokształtu materiału dowodowego, jaki został zgromadzony w okreś lonej
sprawie [B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki (red.),
Kodeks…, t. I, s. 61].
Dla przykładu warto podać, iż aby organ procesowy mógł uznać opinię
sporządzoną przez biegłego za wiarygodną, jej treść musi w sposób jed-
noznaczny wskazywać, przy zastosowaniu zasad logicznego rozumowania
i przy uwzględnieniu całokształtu zgromadzonego materiału dowodowego
i doświadczenia życiowego, na możliwość wyciągnięcia wniosków koń-
cowych zawartych w opinii. W sytuacji gdy organ procesowy nie będzie
mógł dokonać rzetelnej oceny opinii sporządzonej przez biegłych z uwagi
na to, że nie wykażą oni w jej treści toku swojego rozumowania, który
pozwolił im na wyciągnięcie wniosków końcowych wskazanych w opinii,
stanie się konieczne uznanie tak sporządzonej opinii za niewystarczającą.
W takim zaś wypadku zajdzie potrzeba dopuszczenia dowodu z opinii no-
wych biegłych. W wyroku z 6 maja 1983 r., IV KR 74/83 (OSNKW 1983,
24
www.lexisnexis.pl
3. Zasada swobodnej oceny dowodów
nr 12, poz. 102), Sąd Najwyższy wyraził pogląd zasługujący na akceptację,
zgodnie z którym dowód z opinii biegłego jest oceniany przez organ proce-
sowy poprzez pryzmat tego, czy:
1) biegły dysponuje wiadomościami specjalnymi niezbędnymi do stwier-
dzenia okoliczności mających istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy
(argument z art. 193 § 1 k.p.k.),
2) opinia biegłego jest logiczna, zgodna z doświadczeniem życiowym
i wskazaniami wiedzy (argument z art. 7 k.p.k.),
3) opinia ta jest pełna i jasna oraz nie zachodzi niewyjaśniona sprzecz-
ność pomiędzy nią a inną opinią ujawnioną w toku przewodu sądo-
wego (argument a contrario z art. 201 k.p.k.).
Znamienne jest także to, iż organ procesowy dokonujący oceny opinii spo-
rządzonej przez biegłego ma obowiązek uwzględnić, czy biegły wydający
opinię, biorąc pod uwagę współczesną wiedzę, dysponował materiałem
niezbędnym do jej wydania (zob. postanowienie SN z 20 lipca 1977 r.,
V KZ 54/77, OSNKW 1977, nr 9, poz. 108). Nie jest możliwa taka sytuacja,
aby organ procesowy odrzucił opinię sporządzoną przez biegłego posia-
dającego w danej dziedzinie wiadomości specjalne i przyjął w konkretnej
sprawie własne stanowisko odmienne (wyrok SN z 3 marca 1981 r., IV KR
271/80, OSNPG 1981, nr 8–9, poz. 101). Wprawdzie w praktyce sąd jest
okreś lany, zwłaszcza przez obrońców i pełnomocników, mianem najwyż-
szego biegłego, jednak jego rola ogranicza się tylko do oceny opinii spo-
rządzonej przez biegłego i nawet gdyby sędzia orzekający w sprawie po-
siadał wiadomości specjalne z danej dziedziny, np. z uwagi na wcześniej
ukończone studia medyczne oraz specjalizację z zakresu psychiatrii, to
posiadanej w tym zakresie wiedzy i tak nie może wykorzystać procesowo
poprzez zaniechanie dopuszczenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów
w celu ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego, albowiem
przepis art. 193 § 1 k.p.k. w sposób kategoryczny stanowi, że jeżeli stwier-
dzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy
wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego lub biegłych.
Posiadana przez sędziego wiedza może się przyczynić do lepszego wy-
jaśnienia sprawy i zapewne będzie przydatna w procesie formułowania
pytań do biegłego, a także oceny sporządzonej opinii.
Omawiając zasadę swobodnej oceny dowodów, należy się także zasta-
nowić nad tym, za pomocą jakiego źródła dowodowego można ustalić
stan zdrowia psychicznego oskarżonego (podejrzanego), a zwłaszcza czy
25
Rozdział I. Podstawowe zasady procesowe rządzące polskim procesem karnym
ustalenia tego może dokonać samodzielnie organ procesowy za pomocą
zeznań świadków oraz posiadanej dokumentacji lekarskiej. Zważywszy
że kwestia dotycząca ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego
(podejrzanego) wymaga wiadomości specjalnych, które mają biegli (ar-
gument z art. 193 § 1 k.p.k.), należy jednoznacznie stwierdzić, iż opinia
biegłych lub instytucji naukowej, ewentualnie specjalistycznej, może być
jedynym dowodem, który może kształtować ocenę sądu w przedmiocie
stanu zdrowia psychicznego oskarżonego (postanowienie SN z 17 czerwca
1998 r., II KKN 311/97, Prok. i Pr. – wkł. 1998, nr 11–12, poz. 16, Lexis.pl
nr 351620).
Zasada swobodnej oceny dowodów cechuje się tym, iż żaden z dowodów
nie może być traktowany jako lepszy lub gorszy, niezależnie od źródła
dowodowego, z jakiego ten dowód pochodzi (rzeczowe lub osobowe
źródła dowodowe). Skoro przepisy Kodeksu postępowania karnego nie
zawierają żadnych ustawowych dyrektyw, które nakazywałyby okreś-
lony stosunek organu procesowego do okreś lonego dowodu, oraz nie
wprowadzają żadnych różnic co do poszczególnych dowodów, to należy
przyjąć, iż taką samą wartość dowodową mają dowody zabezpieczone
zarówno w postępowaniu przygotowawczym (śledztwo i dochodzenie),
jak i w postępowaniu sądowym. Ocena bowiem każdego z przeprowa-
dzonych dowodów ostatecznie jest pozostawiona niezawisłemu sądowi,
który jej dokonuje zgodnie z wynikającymi z art. 7 k.p.k. dyrektywami
zasady swobodnej oceny dowodów (zob. wyrok SN z 19 wrześ nia 2003 r.,
V KK 389/02, OSNwSK 2003, poz. 1999; wyrok SN z 11 lipca 1977 r.,
V KR 92/77, OSNKW 1978, nr 6, poz. 67; wyrok SA w Krakowie
z 4 grudnia 2002 r., II AKa 321/02, Prok. i Pr. – wkł. 2004, nr 1, poz. 15,
Lexis.pl nr 366986).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie podnosi się, iż art. 7 k.p.k.,
wyrażający zasadę swobodnej oceny dowodów, znajduje przede wszystkim
zastosowanie w postępowaniu przed sądem a quo, który prowadzi postępo-
wanie dowodowe i stosując zasadę bezpośredniości, ma obowiązek zacho-
wania kryteriów wskazanych w tym artykule. Sąd ad quem tylko wówczas
wprost stosuje ten przepis, kiedy sam przeprowadza uzupełniające postę-
powanie dowodowe bądź odmiennie od sądu pierwszej instancji ocenia
wiarygodność poszczególnych środków dowodowych. Zawsze jednak za-
rzut naruszenia przez sąd odwoławczy art. 7 k.p.k. powinien być powią-
zany wprost z czynnościami właś ciwymi dla tego sądu, a więc obowiąz-
26
www.lexisnexis.pl
Pobierz darmowy fragment (pdf)
