Darmowy fragment publikacji:
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Recenzent:
Prof. zw. dr hab. Zofi a Ratajczak
Adiustacja:
Anna Poinc
Aleksandra Bylica
Projekt okładki:
Andrzej Augustyński
ISBN 978-83-7587-658-1
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl
Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
Wydanie I, Kraków 2009
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Spis treści
Wprowadzenie .................................................................................... 7
Biopsychospołeczne uwarunkowania
i konsekwencje otyłości ................................................................ 11
Otyłość jako zagadnienie interdyscyplinarne ............................................... 11
Defi nicje i rodzaje otyłości ..................................................................... 11
Kryteria diagnostyczne otyłości .............................................................. 13
Charakterystyka problemu otyłości .............................................................. 14
Epidemiologia otyłości ........................................................................... 14
Polietiopatogeneza otyłości .................................................................... 15
Kontekst psychologiczny otyłości ................................................................ 19
Psychologiczne uwarunkowania głodu ................................................... 19
Zaburzenia jedzenia współwystępujące z otyłością ................................. 22
Psychologiczna symbolika nadmiernej masy ciała .................................. 26
Konsekwencje otyłości ................................................................................. 29
Skutki zdrowotne ................................................................................... 29
Skutki psychospołeczne .......................................................................... 30
Strategie redukcji nadmiernej masy ciała
w aspekcie ich skuteczności ..................................................... 33
Metody stosowane w celu osiągnięcia
i utrzymania prawidłowej masy ciała ........................................................... 33
Dieta ....................................................................................................... 33
Aktywność fi zyczna ................................................................................ 38
Leki i parafarmaceutyki .......................................................................... 40
Chirurgia i kosmetologia ........................................................................ 43
Założenia dotyczące odchudzania a ich efektywność ................................... 45
Problem nawrotów w leczeniu otyłości ................................................... 45
Paradoksalne efekty kontroli .................................................................. 47
Znaczenie pomocy psychologicznej i psychoterapii
w procesie odchudzania ............................................................................... 50
Motywacja do odchudzania i jej konsekwencje ....................................... 50
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
6
Spis treści
Stres jako nieodłączny czynnik towarzyszący odchudzaniu .................... 53
Metody pracy terapeutycznej z osobami odchudzającymi się ................. 57
Obraz własnego ciała jako istotny
element obrazu siebie .................................................................... 63
Charakterystyka obrazu siebie ..................................................................... 63
Defi nicja obrazu siebie ............................................................................ 63
Formowanie się obrazu siebie ................................................................. 67
Stabilność obrazu siebie .......................................................................... 70
Specyfi ka obrazu własnego ciała .................................................................. 71
Defi nicja obrazu ciała ............................................................................. 71
Wymiary opisowe obrazu ciała ............................................................... 72
Kształtowanie się obrazu ciała ................................................................ 72
Uwarunkowania obrazu własnego ciała ....................................................... 75
Kontekst socjobiologiczny obrazu ciała .................................................. 75
Kontekst kulturowy obrazu ciała ............................................................ 77
Obraz własnego ciała a funkcjonowanie psychospołeczne ........................... 81
Deformacje w obrazie własnego ciała .......................................................... 83
Przyczyny zaburzeń w obrazie ciała ........................................................ 83
Rodzaje zaburzeń obrazu ciała ................................................................ 85
Problematyka i metody badania obrazu własnego ciała ............................... 86
Obszar analizowanych zagadnień ........................................................... 86
Metody i techniki badania obrazu ciała .................................................. 88
Obraz własnego ciała u osób otyłych ........................................................... 89
Specyfi ka obrazu ciała u osób otyłych ..................................................... 89
Uwarunkowania obrazu ciała u osób otyłych .......................................... 91
Nowe spojrzenie na obraz ciała .................................................................... 92
Wyzwanie dla metodologii badań nad obrazem własnego ciała ............. 92
Obraz ciała jako konstrukt wieloaspektowy ............................................ 94
Podsumowanie ................................................................................... 97
Bibliografia ............................................................................................. 101
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Wprowadzenie*
Otyłość jest problemem, który w krajach zachodnich stale narasta.
Również w Polsce, w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, zdecydowanie zwięk-
szyła się liczba osób ważących więcej, niż zakładają normy medyczne właściwe
dla danego wieku, wzrostu i płci. Konsekwencje takiego stanu rzeczy mają wy-
miar nie tylko zdrowotny, lecz także psychologiczny i społeczny. Pomimo że
nadwaga jest coraz bardziej powszechna, stosunkowo niezmienny pozostaje brak
społecznej akceptacji tego zjawiska. Osoby z nadmierną masą ciała są posądzane
o pobłażanie sobie i brak silnej woli, a nierzadko wprost – o brak samokontroli.
Doświadczają negatywnych emocji związanych z własnym wyglądem oraz wielu
trudności w codziennym życiu.
W związku z powyższym, największym pragnieniem wielu ludzi staje się od-
krycie „cudownego” sposobu, który pozwoliłby na korzystanie z różnorodności
i obfi tości pożywienia przy jednoczesnym odzyskaniu i zachowaniu szczupłej
sylwetki. Rekordy popularności biją wciąż nowe diety cud, parafarmaceutyki czy
wreszcie leki na otyłość. Odchudzanie staje się często jednym z najistotniejszych
elementów życia, a nawet obsesją – zaprząta myśli, zniewala emocje, zmusza do
rygorystycznych zachowań związanych z odżywianiem się i aktywnością fi zyczną,
wpływa na relacje z innymi ludźmi, na życie rodzinne, pracę, stosunek do samego
siebie. Niestety, pomimo determinacji w postępowaniu, najczęściej okazuje się
nieskuteczne. Nawet jeśli udaje się zredukować masę ciała do pożądanego pozio-
mu, po pewnym czasie wraca ona do punktu wyjścia, a czasem znacznie go prze-
kracza. Przez to problem może trwać latami i wzbudzać nieprzerwaną frustrację,
wynikającą z ogromnego wysiłku wkładanego w odchudzanie, przy minimalnych
jego efektach. Proste zalecenie, aby mniej jeść i zwiększyć aktywność fi zyczną,
jest oczywiste, ale niewystarczające. Wiele osób, nawet będących swoistymi eks-
pertami w dziedzinie diet i ćwiczeń ruchowych, nie jest w stanie zastosować się
do tych zaleceń. Jako główny powód podaje się zwykle brak silnej woli, który
uniemożliwia zarówno zachowanie systematyczności i wytrwałości w realizowa-
niu podejmowanych działań, jak i powstrzymanie się od pokus żywnościowych.
* Książka jest fragmentem rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab.
Eugenii Mandal.
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
8
Wprowadzenie
Badacze zajmujący się problematyką zaburzeń jedzenia nieustannie starają się
zidentyfi kować psychologiczne przyczyny nadmiernego objadania się. Ich poszu-
kiwania wydają się uzasadnione, ponieważ tak jak stan psychiczny osób otyłych
może wynikać z nadmiernej masy ciała i związanych z nią niedogodności, tak
sam może się przyczyniać do powstawania i utrzymywania się nadwagi. Potoczna
opinia, że ludzie tyją, bo są łakomi i mają słabą wolę, to tylko część prawdy. Tym
bardziej, że większość osób otyłych faktycznie cierpi z powodu swojego wyglądu
i przez lata walczy z dodatkowymi kilogramami. Niestety, mimo całego wysił-
ku i wielu wyrzeczeń, walka ta najczęściej nie przynosi oczekiwanych rezulta-
tów. Prowadzi to do nasilenia się negatywnych przekonań o sobie oraz zaburzeń
w relacjach interpersonalnych. Taka sytuacja rodzi wiele pytań, m.in. o naturę
psychologicznych mechanizmów związanych z utrzymywaniem się nadwagi.
Nasuwa się przypuszczenie, że u podłoża zjawiska może leżeć jakiś nieodkryty
albo niedoceniany czynnik. Zidentyfi kowanie go nie jest proste. Mimo starań
naukowców oraz praktyków, stale powiększa się liczba osób otyłych i odchudza-
jących się.
Cenne źródło inspiracji w poszukiwaniu skutecznych rozwiązań stanowi
praktyka kliniczna. Praca terapeutyczna z pacjentami otyłymi podejmujący-
mi kurację odchudzającą dostarcza obserwacji i doświadczeń, które rozszerzają
medyczną perspektywę problemu o aspekty natury psychologicznej i socjokul-
turowej. Po pierwsze wiele osób otyłych wydaje się akceptować własny wygląd,
a nawet podkreślać zadowolenie ze swojej tuszy. Trudno jednoznacznie określić,
czy zadowolenie to jest rzeczywiste, czy też pozostaje jedynie w sferze deklaracji.
Po drugie pacjenci zgłaszający się do poradni leczenia otyłości często prezentują
siebie jako osoby bezradne wobec systematycznie wzrastającej masy ciała, mało
świadome dlaczego tyją, obciążone problemami, nieszczęśliwe, w niewielkim
stopniu łączące styl własnego życia ze swoim wyglądem. Wydają się nie rozumieć
praw przyczynowo-skutkowych odnoszących się do objadania się i tycia. Po trze-
cie wielu pacjentów przyznaje, że mimo trwającej latami otyłości, ostatecznym
motywem podjęcia kuracji odchudzającej stało się zobaczenie siebie na fi lmie
wideo lub w odbiciu wystawy sklepowej. Po początkowym niedowierzaniu, że są
widzianą przez siebie postacią, następował u nich zwykle moment przerażenia,
któremu towarzyszył lęk, wstyd oraz mocne postanowienie, iż trzeba natych-
miast i nieodwołalnie „coś z tym zrobić”. Po czwarte wielu otyłych pacjentów
proszonych, aby na chwilę zamknęli oczy i wyobrazili sobie siebie, twierdzi, że
w wyobraźni widzi osobę szczupłą czy raczej: normalną, przeciętną pod wzglę-
dem masy ciała. Ta wyobrażona postać jest często tożsama z własnym obrazem
sprzed lat, a czasem zupełnie fi kcyjna, stanowiąca absolutne przeciwieństwo wy-
glądu pacjenta.
Analiza powyższych spostrzeżeń prowadzi do przekonania, że kluczowym
zagadnieniem dla rozważanego problemu jest obraz siebie, a w szczególności –
obraz własnego ciała. Prawdopodobnie przynajmniej u części osób otyłych ist-
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Wprowadzenie
9
nieje mechanizm psychologiczny, który zakłóca prawidłowe funkcjonowanie
świadomości w obszarze ciała albo nawet przesuwa część informacji na temat
ciała do sfery nieświadomej. Przez to adekwatny odbiór ciała jest utrudniony
czy wręcz niemożliwy. „Przekłamania” związane z wielkością masy ciała mogą
dotyczyć wielu obszarów psychiki, np. pamięci, wyobrażeń, emocji związanych
z ciałem, odczuwania płynących z niego bodźców. Obserwacje i doniesienia na-
ukowe potwierdzają, że przeżywanie i zachowanie jednostki jest często determi-
nowane właśnie przez subiektywne doświadczanie siebie, a nie tylko obiektywne
wskaźniki. W wyniku szacowania rozmiarów własnego ciała często pojawia się
niezgodność między obrazem obiektywnym a tym spostrzeganym subiektywnie.
Podobnie jest z postawą emocjonalną wobec własnego wyglądu. Zależy ona m.in.
od tego, czy przedmiotem oceny jest rzeczywisty czy idealny obraz ciała oraz czy
oceniany jest całościowy wygląd, czy też poszczególne części ciała.
Doniesienia naukowe dotyczące obrazu ciała u osób z nadwagą nie są zgodne.
Większość z nich sugeruje, że osoby otyłe w sposób zniekształcony postrzegają
swoją fi zyczność, jednak kierunek tego zniekształcenia jest kwestią sporną. Część
autorów dowodzi, że przeszacowują one swoje rozmiary, inni – że je zaniżają.
Również stosunek emocjonalny osób otyłych do własnego ciała nie jest jedno-
znaczny. Najczęściej bywa negatywny, jednak część badaczy wskazuje na postawę
ambiwalentną, a nawet pozytywną.
Niniejsza praca jest próbą uporządkowania zagadnień związanych z obrazem
ciała, w kontekście nadmiernej wagi oraz wysiłków zmierzających do jej zredu-
kowania. Stanowi przegląd wiedzy naukowej, dostępnej na świecie oraz pocho-
dzącej z praktyki klinicznej, na temat otyłości, odchudzania się i obrazu siebie.
Integruje różne stanowiska teoretyczne oraz doświadczenia terapeutyczne, psy-
chologiczne i medyczne.
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Biopsychospołeczne
uwarunkowania
i konsekwencje otyłości
Otyłość jako zagadnienie
interdyscyplinarne
Definicje i rodzaje otyłości
Otyłość jest przewlekłą chorobą ogólnoustrojową. W jej przebie-
gu, na skutek zaburzeń homeostazy przemiany energetycznej, następuje rozrost
tkanki tłuszczowej ponad przyjętą normę. Z powodu zwiększenia liczby i/lub
wielkości komórek tłuszczowych dochodzi do wtórnego uszkodzenia struktury
i funkcji poszczególnych narządów i układów (Report of WHO..., 1998; Czy-
żewska, 2000; Zahorska-Markiewicz, 2005). Podana defi nicja jest defi nicją me-
dyczną, obiektywną, powszechnie stosowaną i akceptowaną.
Należy jednak wspomnieć również o defi nicjach otyłości stworzonych na
podstawie subiektywnej oceny masy ciała (Radoszewska, 1994). Psychologia
społeczna charakteryzuje jednostkę otyłą jako taką, której inni przypisali cechę
otyłości. W tym wypadku zewnętrzne, będące udziałem innych postrzeganie
osoby jako otyłej, warunkuje przypisanie jej tego atrybutu. Psychologia klinicz-
na za kryterium występowania określonej właściwości przyjmuje jej subiektywne
doświadczanie przez jednostkę. Defi niuje osobę otyłą jako taką, która doświad-
cza siebie jako otyłą, czyli ma poczucie otyłości.
Subiektywna ocena otyłości – zarówno w wymiarze interpersonalnym, jak
i intrapsychicznym – nie musi odpowiadać ocenie obiektywnej. Dzieje się tak
np. wtedy, kiedy masa ciała danej osoby mieści się w normie, ale osoba ta znaj-
dzie się w grupie osób wyjątkowo szczupłych. Albo przeciwnie – gdy osoba otyła
znajdzie się w środowisku, w którym nadwaga jest normą. Ocena wyglądu kon-
kretnego człowieka jest wtedy zależna od zgodności lub niezgodności z cechami
występującymi powszechnie.
Przykładem zaburzenia, w którym występuje niezgodność spostrzegania włas-
nego ciała z oceną obiektywną, jest anorexia nervosa. Pomimo że wskaźniki me-
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
12
Między ciałem a umysłem. Otyłość i odchudzanie się...
dyczne oraz opinie innych określają pacjentów anorektycznych jako skrajnie wy-
chudzonych, oni sami uważają swoje ciało za zbyt ciężkie i masywne.
Podobnie nieadekwatne do rzeczywistości doświadczanie siebie jest udzia-
łem osób cierpiących na otyłość fantomową. Zjawisko to opisał h omas Cash
(1994a). Polega ono na utrwalonym przekonaniu osób o prawidłowej masie ciała,
które kiedyś były otyłe, o tym, że masa ich ciała nadal przekracza przyjęte nor-
my.
Klasyfi kacja otyłości jest złożona i zależy od przyjętych kryteriów. Poniżej
przedstawiono (Tabela 1) wybrane kryteria klasyfi kacyjne oraz wynikające z nich
rodzaje otyłości.
Tabela 1. Klasyfi kacja otyłości
Kryterium
diagnostyczne
Czas wystąpienia
Związek z innymi
chorobami
Etiologia
Patogeneza
Liczba i wielkość
adipocytów
Rozmieszczenie
tkanki tłuszczowej
Rodzaj otyłości
• wczesna (okres dzieciństwa i adolescencji)
• późna (okres dorosłości)
• pierwotna (80–90 przypadków)
• wtórna
• endogenna (czynniki endokrynne, genetyczne, metaboliczne,
choroby ośrodkowego układu nerwowego, urazy)
• egzogenna (czynniki środowiskowe i psychologiczne);
95 przypadków
• regulacyjna (zaburzona regulacja poboru pokarmu)
• metaboliczna (wrodzone lub nabyte zaburzenie przemiany
węglowodanowej i lipidowej)
• hipertrofi czna (przerost adipocytów, hiperinsulinizm, hiper-
triglicerydemia, częste występowanie objawów nietolerancji
węglowodanów – cukrzycy oraz miażdżycy)
• hiperplastyczna (wzrost liczby adipocytów; brak dodatko-
wych zaburzeń, ale duża oporność na odchudzanie)
• mieszana
• gynoidalna, biodrowo-udowa (wczesny początek, obniżenie
spoczynkowej przemiany materii, które nie ulega zmianie
w trakcie odchudzania)
• androidalna, brzuszna, wisceralna (początek zwykle w wieku
dojrzałym, odkładanie tłuszczu silnie zdeterminowane gene-
tycznie, większa spoczynkowa przemiana materii niż w gyno-
idalnej, znaczna redukcja masy ciała w przypadku ujemnego
bilansu energetycznego)
Źródło: opracowanie własne.
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
Biopsychospołeczne uwarunkowania i konsekwencje otyłości
13
W literaturze przedmiotu bardzo często spotyka się rozróżnienie na tzw. oty-
łość wczesną lub o wczesnym początku oraz otyłość późną, inaczej – o póź-
nym początku (Gortmaker i in., 1987; Cash, 1993; Adami i in., 1997; Adami
i in., 1998; McCabe, Ricciardelli, 2001; Carpenter i in., 2000; Latner, Stunkard,
Wilson, 2005; Seidell, 2005). Kryterium tego rozróżnienia stanowi wiek pa-
cjenta. Otyłość o wczesnym początku diagnozowana jest wówczas, gdy pojawia
się w okresie dzieciństwa lub adolescencji. Przyjmuje się, że okres adolescencji
kończy się około 20 roku życia. Następujący po nim okres poadolescencyjny jest
utożsamiany z wczesną dorosłością (Blos, 1962, za: Gaś, 1994; Obuchowska,
1996; Harwas-Napierała, Trempała, 2002).
Kryteria diagnostyczne otyłości
W celach diagnostycznych wykorzystuje się najczęściej pięć sposo-
bów pozwalających na obiektywne stwierdzenie otyłości (por. Tabela 2). Są to:
• wskaźnik masy ciała (Body Mass Index, BMI) – obliczany według wzoru
Queteleta: BMI = masa ciała (kg) : wzrost (m2); klasyfi kacja poszczególnych
wartości BMI została opracowana przez Światową Organizację Zdrowia
(Report of WHO..., 1998);
• stosunek właściwej masy ciała do masy należnej – należna masa ciała to
średnia masa ciała, przy której umieralność jest najmniejsza, można ją ob-
liczyć samodzielnie, np według wzoru: [wzrost (cm) – 100] – 10 (dla ko-
biet) lub 5 (dla mężczyzn); najbardziej optymalna jest zgodność właściwej
masy ciała z masą należną (Zahorska-Markiewicz, 2005);
• zawartość tkanki tłuszczowej w ogólnej masie ciała – pomiaru można
dokonać np. metodą bioimpedancji, za pomocą specjalistycznego przy-
rządu (np. Body State); odpowiedni procentowy udział tkanki tłuszczowej
w ogólnej masie ciała wyznacza granice normy fi zjologicznej (Tatoń, 1995;
Zahorska-Markiewicz, 2005);
• obwód talii – pomiar może być dokonany np. za pomocą centymetra kra-
wieckiego; wartości tego kryterium zostały podane przez International
Diabetes Federation, w h e IDF Consensus Worldwide Defi nition of the
Metabolic Syndrome (Wysocka i in., 2005); wartości te są odmienne dla
poszczególnych grup etnicznych;
• stosunek obwodu talii do obwodu bioder (Weist to Hip Ratio, WHR)
– uzyskiwany według wzoru: obwód pasa (cm) : obwód bioder (cm); jest
pomocny w określeniu typu otyłości; wartości WHR powyżej 0,85 u kobiet
i powyżej 1 u mężczyzn, świadczą o otyłości brzusznej (Zahorska-Markie-
wicz, 2005).
M. B(cid:261)k-Sosnowska, Mi(cid:266)dzy ciałem a umysłem, Kraków 2009
ISBN: 978-83-7587-658-1, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009
14
Między ciałem a umysłem. Otyłość i odchudzanie się...
Tabela 2. Parametry diagnozujące otyłość
Klasyfi -
kacja
BMI
(kg/m2)
masy
należnej
tkanki tłuszczowej
Obwód talii (cm)
Kobiety Mężczyźni
Kobiety
Mężczyźni
Europa
USA
Europa
USA
Norma
18,5–24,9
100
Nadwaga
25,0–29,9
110–120
Otyłość
30
120
20–25
25–30
30
10–15
15–25
25
72
80
89
94
72–80
80–88
89–94
94–102
80
88
94
102
I˚
II˚
III˚
30,0–34,9
35,0–39,9
40
Źródło: opracowanie własne.
Charakterystyka problemu otyłości
Epidemiologia otyłości
Otyłość jest problemem, który w krajach rozwijających się utrzymu-
je stałą tendencję wzrostową. Na całym świecie żyje ponad 300 milionów ludzi
otyłych, a liczba ta w ciągu najbliższych 20 lat może się podwoić (Formiguera,
Canton, 2004; Wardle, Haase, Steptoe, 2006). W krajach wysoko rozwiniętych
liczebność osób otyłych wśród kobiet i mężczyzn jest podobna. W krajach o ni-
skim wzroście gospodarczym otyłość występuje przede wszystkim u kobiet z grup
o niskim statusie socjoekonomicznym (Seidell, 2005).
Z najnowszych badań przeprowadzonych przez NHANES (National Health
and Nutrition Examination Surrey) w Stanach Zjednoczonych wynika, że 65,7
dorosłej populacji ma nadwagę lub otyłość (Hedley, 2004, za: Babińska i in.,
2004). W ciągu dwóch ostatnich dekad liczba osób z BMI powyżej 40 wzrosła
w USA aż o 300 . Podwoiła się również liczba otyłych dzieci i nastolatków.
Spowodowało to zapadalność osób należących do tej grupy wiekowej na przewle-
kłe choroby towarzyszące otyłości, które do tej pory były charakterystyczne dla
okresu starzenia się (Hamilton, 2002). W Europie najwięcej otyłych jest w Wiel-
kiej Brytanii, trochę korzystniej sytuacja przedstawia się we Francji i Szwecji
(Babińska i in., 2004).
Według badań Pol-MONIKA, przeprowadzonych w 2001 roku w popula-
cji warszawskiej, na nadwagę cierpi 31 kobiet i 44 mężczyzn, a na otyłość
29 kobiet i 28 mężczyzn. Kolejne badanie ogólnopolskie – NATPOL PLUS,
Pobierz darmowy fragment (pdf)