Próba rekonstrukcji źródeł oraz opisu profilu duchowości wybranych polskich wspólnot zakonnych w kontekście europejskim. Składają się na nią rozprawy prezentujące podstawowe wyznaczniki wartości polskiej kultury przedtrydenckiej w zakresie duchowości i pobożności. W kolejnych artykułach autorzy opisują wybrane wartości (religijne, polityczne, etyczne, estetyczne), sięgając po nowe, unikatowe źródła, w ogóle dotychczas niepoddawane analizie lub rozważane z innej niż przyjęta przez autorów perspektywy badawczej. Eucharistia, Exegesis, Pietas, Devotio, Penitentia, Indulgentia, Paideia, Paupertas, Memoria – to wybrane pojęcia, na podstawie których autorzy starają się pokazać naczelną myśl całego projektu dotyczącego kultury pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą i hermeneutyki wartości: zakres, kierunki oraz sposoby obustronnego przepływu refleksji w kulturze polskiej i europejskiej – tu w odniesieniu do doby przedtrydenckiej i wobec rodzących się wyzwań humanizmu doby renesansu. 12-tomowa seria monografii „Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości” przedstawia dziedzictwo kulturowe XV–XVIII wieku jako integralną, lecz oryginalną część kultury europejskiej. Celem badawczym jest rozpoznanie dróg i form obustronnej transmisji wartości estetycznych, politycznych i religijnych oraz ukazanie w szerokim, multilateralnym kontekście porównawczym struktury aksjologicznej kultury polskiej epok dawnych. Teksty kultury są badane w perspektywie wewnętrznej jako zapisy aktów ukierunkowanych na rozumienie wartości, a w perspektywie zewnętrznej jako wypowiedzi włączające się w europejskie dyskusje literacko-estetyczne, polityczne, religijne. W intensywnym dialogu kultura Rzeczypospolitej przejawia nie tylko chłonność na nowe idee, lecz także kreatywność i dynamikę działania na obszarze Europy.
Darmowy fragment publikacji:
Wartości w działaniu
INTRODUCTIO
Wacław Walecki
Uniwersytet Jagielloński
Wartości w działaniu
Opis wartości i profil duchowości
na wybranych przykładach
Wprowadzenie do lektury tomu
Źródła i opis wartości oraz profil duchowości: rekonstruk-
cja na wybranych przykładach polskich wspólnot zakonnych
w kontekście europejskim – tak trzeba określić pełną zawar-
tość, problem, przedmiot i cel tego tomu, specyficzne w porównaniu
z pozostałymi opracowaniami serii Kultura Pierwszej Rzeczypospo-
litej w dialogu z Europą. Jego układ, konstrukcja siłą rzeczy również
musiały być odmienne. To zaś przekłada się na inny charakter także
samego wstępu do książki, który nie może mieć jeszcze formy pełnej
syntezy.
Poszczególne rozprawy zmierzają bowiem do stworzenia hybry-
dowej monografii podstawowych wyznaczników wartości polskiej
kultury przedtrydenckiej w zakresie duchowości i pobożności oraz
odwołują się do korzeni europejskich działań w kierunku poboż-
ności powszechnej, również ludowej, wobec rodzącej się tak zwanej
kontrreformacji czy reformacji katolickiej. Punktem wyjścia była dla
nas zawsze wartość: religijna, polityczna, etyczna, estetyczna. Z dru-
giej wszakże strony, zbiór zamieszczonych tekstów wpisuje się bar-
dzo dobrze w wielotematyczność poszczególnych woluminów całego
~ 9 ~
Kultura_RP_05.indb 9
2017-05-22 14:35:15
• WACŁAW WALECKI •
projektu, w którego tytule znajduje się – będąc jego istotną częścią –
hermeneutyka wartości, ujawniająca się w bogactwie i zarazem róż-
norodności źródeł w nim badanych oraz rozmaitości podejmowanych
zagadnień. Każdy artykuł tego tomu opisuje wybraną wartość, sięgając
po nowe źródła, dotychczas niepoddawane analizie w ogóle lub nie
z tego stanowiska badawczego.
Rozeznanie tematu, zrazu na etapie budowania wstępnego szkie-
letu zagadnień, które miały być w nim ujęte, a następnie dyskusyj
w gronie zaproszonych autorów, doprowadziło do wyłonienia takiej
właśnie koncepcji książki. Okazuje się, że zarówno rozległy charak-
ter materiału, który mógłby być objęty zaproponowanym dla zbioru
zakresem czasowym, terytorialnym i merytorycznym, jak i stan zacho-
wanych źródeł oraz uwarunkowania współpracy zainteresowanych
kręgów zakonno-klasztornych, narzucają koncepcję monografii, jak
już wspomniałem, o charakterze hybrydowym. Synteza, która okre-
śliłaby wybrane zagadnienia z zakresu najistotniejszych i najniezbęd-
niejszych wartości oraz dała obraz wielowymiarowy a jednocześnie
koherentny, z jednoznaczną dominacją problematyki aksjologicznej,
nie jest tutaj możliwa.
Ze względu na opisany charakter zagadnienia i stanu badań oraz
wyłaniającą się otwartą, konieczną do rozbudowy na wielu polach
konstrukcję tomu, a raczej kolejnych paralelnych tomów, nie jest też
właściwie możliwe (przynajmniej na razie) przygotowanie klasycznej
wyczerpującej syntezy całościowej nawet w obrębie całego opraco-
wania. Prostym uzasadnieniem takiego zjawiska jest obserwacja, że
nasuwające się tu do analizy dalsze wartości za każdym razem są jak
najbardziej konieczne do włączenia do opracowanego dotychczaso-
wego zasobu, ponieważ w sposób istotny i niezbędny poszerzają świat
wartości, na których opierała się tamta epoka.
Przyjęto założenie, że wszystkie rozprawy oparte będą – jak
wcześniej zaznaczyłem – wyłącznie na całkiem nowych badaniach
źródłowych, w niewielkim tylko stopniu odwołujących się do prowa-
dzonych wcześniej studiów, które z tutaj przyjętego punktu widzenia
są niepełne. W ten sposób, stanowiąc zaczątek monografii tego typu,
studia te będą miały wskazany tu charakter otwarty, przewidziany do
~ 10 ~
Kultura_RP_05.indb 10
2017-05-22 14:35:15
• WARTOŚCI W DZIAŁANIU •
kontynuowania, poszerzania o znane i o nowe aspekty życia ducho-
wego i kulturowego Rzeczypospolitej przed soborem trydenckim,
w miarę możliwości w odniesieniu do wskazanych pierwotnie zgro-
madzeń zakonnych, choć dla poszerzenia spektrum kontekstowego
i czasowego – nie wyłącznie.
Zespół autorów tomu V przeprowadził kwerendy źródłowe,
głównie w zasobach archiwów kościelnych: dr Wiktor Szymborski
do rozprawy poświęconej odpustom – w Bibliotece Watykańskiej,
dr Anna Zajchowska w zakresie tematu kazań poświęconych uroczy-
stości Bożego Ciała – w Bibliotece Kolegium Filozoficzno-Teologicz-
nego Dominikanów w Krakowie, dr Tomasz Nastulczyk w zakresie
dotyczącym rękopisu św. Szymona z Lipnicy i całego zagadnienia
Manipulus Florum – w Archiwum Prowincji Bernardynów w Krako-
wie, mgr Justyna Kruk-Siwiec – także tam, dr hab. Jolanta Gwioździk
w zakresie dotyczącym niektórych zgromadzeń żeńskich – w Krakowie
i na terenie dawnych Kresów Wschodnich. Pozostali autorzy wykorzy-
stują w swoich pracach wcześniej prowadzone badania archiwalne (ks.
prof. Andrzej Bruździński, dr Katarzyna Janus) lub dokonują nowych
interpretacji źródeł znanych z literatury przedmiotu (dr Aleksandra
Jakóbczyk-Gola, mgr Mirosław Kruk, prof. Małgorzata Krzysztofik).
Wnioski z tych poszukiwań dyskutowane były na bieżąco, żywo
i twórczo (pod moderacją opiekuna tomu) na kolejnych seminariach
poświęconych problematyce tego zbioru prac. Każde z nich inspiro-
wało nas do nowych przemyśleń. Redaktor całości pragnie wyrazić
szczególne podziękowania dr Annie Kapuście, która, zwłaszcza na eta-
pie budowy wstępnej koncepcji tomu, wniosła wiele myśli pozwalają-
cych na jego skonstruowanie.
Studium jako całość koncentruje się na wydobyciu wzajemnych
powiązań i punktów stycznych pomiędzy wybranymi wartościami
przejawiającymi się w dawnej kulturze polskiej (ze szczególnym
uwzględnieniem okresu przedtrydenckiego) a ogólnoeuropejską
wspólnotą aksjologiczną. Zagadnienie to ujęte jest głównie w per-
spektywie transmisji europejskich wartości na grunt rodzimy (zob.
na przykład teksty Tomasza Nastulczyka, Justyny Kruk-Siwiec,
Jolanty Gwioździk). Przedmiotem zainteresowania autorów są nastę-
~ 11 ~
Kultura_RP_05.indb 11
2017-05-22 14:35:15
• WACŁAW WALECKI •
pujące zagadnienia: praktyka kaznodziejska jako medium transmisji
wartości dotyczących kultu eucharystycznego i wzorów chrześcijań-
skiej paidei; auctoritates jako narzędzie formacji duchowej i moral-
nej; model idealnego egzegety i wartości towarzyszące wzorcowej
egzegezie biblijnej; pobożność powszechna, szczególnie w kontekście
działalności bractw kościelnych i rozwoju tradycji modlitwy różańco-
wej; freski ortodoksyjne fundacji Jagiellońskiej w polskich kościołach
gotyckich odczytane dziś na nowo jako przekaz określonych warto-
ści; zakonne akty normatywne oraz towarzyszące im piśmiennictwo
pragmatyczne jako źródło do poznania wartości określonych wspól-
not klasztornych; pieśniowość maryjna związana z tzw. rewolucją
bernardyńską i towarzyszące jej formy pamięci jako środek transferu
i utrwalania wartości charakterystycznych dla konkretnych typów
kultu maryjnego; nadania odpustowe jako świadectwa aksjologiczne;
penitencjały i sumy kazuistyczne w moralnym nauczaniu Kościoła
w Polsce do połowy XVI w.; wzorce osobowe jako wartość doczesna
i wieczna w regule, charyzmacie i księgach raptularzowych; wresz-
cie sprawy porządku spożywania posiłków i opieki nad chorymi
jako wartości odwołujące się do zdrowia i jednocześnie duchowego
kształtowania zakonników.
Jedną z oczywistych nasuwających się tu refleksji (wspólną
zresztą dla całego projektu, w skład którego wchodzi nasza książka)
jest potrzeba zmiany perspektywy: z sytuującej kulturę polską con-
tra Europam na opisującą jej funkcjonowanie w kontekście Europy.
Ogólną bowiem ramą dla tego tomu jest problem funkcjonowania
tekstów wzorcowych i normatywnych wspólnych dla naszego konty-
nentu, który wymaga przekroczenia prostego spostrzeżenia, że są to
te same teksty, i pójścia dalej – w stronę aspektu prezentacji i odbioru
w określonych środowiskach. Dotyczy to zarówno kazań wzorcowych,
jak i sum kazuistycznych czy florilegiów, których swoistość w naszym
kontekście kulturowym może być odsłonięta przez próbę rekonstruk-
cji aktu recepcji. Ale nie ma też wątpliwości, że rozważania na temat
Eucharystii, odpustów i kar za grzechy umieszczone w „polskich” kaza-
niach świadczą o tym, iż wpisują się one w główny nurt życia umysło-
wego Europy na równych prawach, a niekiedy idą jeszcze dalej, zaś
literatura przedmiotu analizująca europejskie kazania w jednakowym
~ 12 ~
Kultura_RP_05.indb 12
2017-05-22 14:35:15
• WARTOŚCI W DZIAŁANIU •
stopniu odnosi się także do naszych rodzimych, na przykład domi-
nikańskich, i w pełni im odpowiada, chociaż dotyczy intelektualnego
środowiska zachodnioeuropejskiego.
Obraz świata wartości, jaki wyłania się z dotychczasowych stu-
diów, jest bogaty i wewnętrznie zróżnicowany. Każdy artykuł wcho-
dzący w skład tomu stanowi w pewnym aspekcie rekonesans badaw-
czy, każdy też dotyczy innego kręgu zagadnień, a jednak teksty te,
ujęte razem, dialogują ze sobą i oświetlają się wzajemnie. Podobnie
jak poszczególne wartości przenikały się i wypływały z siebie nawza-
jem, formując wspólne uniwersum aksjologiczne, tak samo poświę-
cone im szczegółowe opracowania tworzą wspólnie zarys przyszłej
syntezy.
Otwierający tom artykuł Anny Zajchowskiej kieruje nas w stronę
problematyki kultu eucharystycznego. Refleksja nad zagadnieniem
godnego i niegodnego przyjmowania komunii świętej, wyłaniającym
się z późnośredniowiecznych kazań dominikańskich de Corpore Chri-
sti, wyraźnie pokazuje, że właściwa droga do jednej z najwyższych
wartości chrześcijańskich, jaką stanowi Eucharistia, również osa-
dzona jest w szerokim kontekście aksjologicznym. Jej aspekt prak-
tyczny wywodzi się ściśle ze sposobu widzenia i oceny kondycji czło-
wieka oraz jego relacji wobec Boga i Kościoła.
Michał Gołębiowski, podejmując temat osobowego ideału bada-
cza Pisma Świętego na podstawie traktatu De expresso Dei Verbo Sta-
nisława Hozjusza, przedstawia właściwe wykładanie sensów Biblii
w ramach wzorców wywiedzionych z pism Ojców Kościoła, dzięki
czemu także Exegesis ujawnia swoje głębokie zakorzenienie w chrze-
ścijańskim uniwersum wartości.
Z kolei Małgorzata Krzysztofik szczególnie podkreśla przejście
od teorii do praktyki życia codziennego. Omawiając kwestię poboż-
ności powszechnej w kontekście dominikańskiej tradycji modlitwy
różańcowej, pokazuje nie tylko, jak w przekonaniu dawnych autorów
należało odmawiać różaniec, aby we właściwy sposób połączyć modli-
twę ustną i medytację, ale też w jaki sposób chrześcijańska Pietas
kształtowała instytucje życia zarazem religijnego i społecznego, czyli
bractwa różańcowe.
~ 13 ~
Kultura_RP_05.indb 13
2017-05-22 14:35:15
• WACŁAW WALECKI •
Do problematyki wzorców osobowych i ich praktycznego funk-
cjonowania w polskich i zagranicznych wspólnotach franciszkań-
skich nawiązuje Jolanta Gwioździk, omawiając wizerunek doskonałej
zakonnicy na podstawie klasztornych menologiów. Ukazane przez
autorkę wzorce pobożności (Devotio) łączyły w sobie wartości czy-
sto duchowe i te bardziej praktyczne, codzienne, zaś same menologia
pozwalały poszczególnym zgromadzeniom zachować poczucie ducho-
wej jedności i wspólnoty.
Temat wartości zapisanych w obrazie (Imago) podjął natomiast
Mirosław P. Kruk, ujmując malowidła Graeco opere w polskich kościo-
łach gotyckich fundacji Jagiellonów jako świadectwo starannie prze-
myślanego projektu unii Kościoła zachodniego i wschodniego w XV
stuleciu. Program ideowy malowideł sugeruje, że myślowym funda-
mentem takiego zjednoczenia miała stać się świadomie i rozważnie
przeprowadzona synteza wartości wschodniego i zachodniego chrze-
ścijaństwa, zaś próbie stworzenia takiej wspólnoty aksjologicznej
towarzyszył określony program polityczny.
Penitencjały i sumy kazuistyczne stanowią przedmiot artykułu
Andrzeja Bruździńskiego. W ujęciu autora nie są one po prostu materia-
łem źródłowym do badań nad dawną moralnością i obyczajowością, lecz
przede wszystkim świadectwem wartości skupionych wokół spowiedzi
i pokuty (Paenitentia). Z tej perspektywy można w nich również dostrzec
praktyczne źródło powszechnej edukacji moralnej, krzewiące chrześcijań-
ską aksjologię i humanizujące średniowieczne myślenie prawne, co dopro-
wadziło ostatecznie do narodzin pełnoprawnej teologii moralnej.
Tematem opracowania Wiktora Szymborskiego jest z kolei
nadanie odpustowe (Indulgentia) jako narzędzie duszpasterstwa
powszechnego, kształtujące w praktyce określone postawy moralne
i wzorce postępowania. Szczególnie interesujące wydaje się w tym
przypadku połączenie kształtowania osobistej pobożności (wynikające
z powiązania odpustu z odbyciem spowiedzi i szczerym żalem za grze-
chy) z wartościami o charakterze społecznym, jak materialne wspoma-
ganie bytu zakonów lub prowadzonych przez nie dzieł (hospicja) czy
przynależność do zakonnych konfraterni.
Chrześcijańska Paideia w kazaniach na dzień Pięćdziesiątnicy,
szczególnie zaś jej zakorzenienie w wartościach wywiedzionych z tra-
~ 14 ~
Kultura_RP_05.indb 14
2017-05-22 14:35:15
• WARTOŚCI W DZIAŁANIU •
dycji biblijnej i patrystycznej, stanowi temat opracowania Katarzyny
Janus. Sposób każdorazowej aktualizacji owej tradycji ad docendum,
prowadzącej wiernych drogą chrześcijańskiego wtajemniczenia, oka-
zuje się głęboko powiązany z teologią Ducha Świętego.
Głównym przedmiotem artykułu Tomasza Nastulczyka stał się
z kolei zbiór Manipulus florum Tomasza z Irlandii i jego funkcjono-
wanie w środowisku krakowskich bernardynów. Traktując recepcję
florilegium jako świadectwo transferu wartości, autor skupił się na
zagadnieniu szczególnie istotnym z punktu widzenia mendykanckich
czytelników i użytkowników zbioru, to jest na przedstawionej w zbio-
rze wizji chrześcijańskiego ubóstwa (Paupertas).
Przedmiotem opracowania Justyny Kruk-Siwiec jest jeden z waż-
nych praktycznych aspektów zakonnej pobożności bernardyńskiej –
Sanitas, czyli fizyczny i duchowy dobrostan związany z zachowaniem
właściwego ładu w regularnych praktykach życia codziennego. Ana-
liza rozdziałów De mensa i De infirmis z Manuale instructionis novitio-
rum Innocentego z Kościana wyraźnie pokazuje, że bez określonych
zachowań codziennych, umożliwiających utrzymanie w ustalonym
porządku zarówno własnego, jak i wspólnotowego życia, prawdziwa
pobożność zakonna jest niemożliwa, a za najprostszymi i najbardziej
prozaicznymi regulacjami praktycznymi kryją się często najwyższe
wartości.
Tekst zamykający tom poświęcony jest sztuce pamięci (Memo-
ria) jako istotnemu kontekstowi przemian kulturowych związanych
z tzw. rewolucją bernardyńską. Aleksandra Jakóbczyk-Gola, opisując
różne świadectwa maryjnej religijności bernardynów w powiązaniu
z założeniami sztuki pamięci, zwłaszcza w zakresie formuł zastosowa-
nych w litanii, pokazuje, że dochodzi w nich do dialogu między dwoma
rodzajami zapamiętywania – wywodzącym się z kultury oralnej oraz
pozostającym w żywiole pisma. Dzięki takiemu podejściu autorka nie
tylko rekonstruuje różnorodne tekstowe strategie utrwalania i rozpo-
wszechniania wartości, ale też wykazuje, jak strategie nazywane ars
memoriae/memorativae mogły wpływać na kształt warstwy aksjolo-
gicznej tekstów.
Kultura_RP_05.indb 15
2017-05-22 14:35:15
Pobierz darmowy fragment (pdf)