Darmowy fragment publikacji:
NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI
NIEŚMIERTELNI
NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI
Krypta Zasłużonych
na Skałce
NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI
NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI
NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI
NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI
NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI
universitas
NIEŚMIERTELNI
NIEŚMIERTELNI
Krypta Zasłużonych
na Skałce
pod redakcją
Franciszka Ziejki
Kraków
© Copyright by Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych
UNIVERSITAS, Kraków 2010
ISBN 97883-242-1435-8
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
Wanda Lohman
Projekt okładki i stron tytułowych
Sepielak
Zdjęcie Czesława Miłosza:
Photo Andrzej Miłosz © Copyright by Grażyna Strumiłło-Miłosz and Joanna
Miłosz-Piekarska.
www.universitas.com.pl
SpiS treści
Franciszek Ziejka, Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Część I
Skałka, jej dzieje, jej przyszłość
Andrzej Napiórkowski OSPPE, Z dziejów Skałki . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Krasnowolska, Irena Kmietowicz-Drathowa, Krakowska Skałka:
topografia i zabudowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Józef Lepiarczyk, Wiadomości źródłowe do dziejów budowy
i urządzenia barokowego kościoła na Skałce w Krakowie . . . . . . .
Franciszek Ziejka, powstanie Krypty Zasłużonych na Skałce . . . . . . . .
13
33
75
91
Część II
Nieśmiertelni
Jerzy Wyrozumski, Jan Długosz (1415–19 V 1480) . . . . . . . . . . . . . . . .
Franciszek Ziejka, Wincenty pol (1807–1872) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tadeusz Budrewicz, Lucjan Siemieński (1807–1877) . . . . . . . . . . . . . .
Stanisław Burkot, Józef ignacy Kraszewski (1812–1887) . . . . . . . . . . .
Andrzej Gurbiel, teofil Lenartowicz (1822–1893) . . . . . . . . . . . . . . . .
Władysław Stróżewski, Adam Asnyk (1838–1897) . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Poprzęcka, Henryk Siemiradzki (1843–1902) . . . . . . . . . . . . . .
Maria Prussak, Stanisław Wyspiański (1869–1907) . . . . . . . . . . . . . . .
119
133
155
185
203
221
247
267
6
SpiS treści
Tadeusz Zygmunt Bednarski, Jacek Malczewski (1854–1929) . . . . . . . .
Teresa Chylińska, Karol Szymanowski (1882–1937) . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Popiel, Ludwik Solski (1855–1954) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jan Mietelski, tadeusz Julian Banachiewicz (1882–1954) . . . . . . . . . . .
Marta Wyka, czesław Miłosz (1911–2004) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Borowski, Aleksander Brückner (1856–1939) . . . . . . . . . . . .
Jerzy Wyrozumski, Karolina Lanckorońska (11 Viii 1898–25 Viii 2002) . .
281
297
321
347
379
401
425
indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
437
Przedmowa
Nieśmiertelność już w starożytności przypisano bogom. W tradycji
francuskiej miano „nieśmiertelnych” nadano członkom założonej przez
kardynała richelieu w 1635 roku Akademii Francuskiej. Zawdzięczają
oni owo miano dewizie, jaką kardynał nakazał umieścić na oficjalnej
pieczęci Akademii: À l’immortalité [Ku nieśmiertelności]. przypomnij-
my: w Akademii Francuskiej zasiada 40 członków. Są to poeci, pisarze,
ludzie teatru, filozofowie, uczeni, przedstawiciele Kościoła – jednym
słowem ci, którzy – zgodnie z intencją richelieu – w znaczący sposób
przysłużyli się propagowaniu pięknej francuszczyzny. Wyboru nowego
członka Akademii dokonują dotychczasowi członkowie. tylko pierwszą
czterdziestkę mianował kardynał. Mimo że członkostwo w Akademii
jest dożywotnie i każdego z członków obdarza się mianem „nieśmier-
telnego”, często wraz ze śmiercią „akademika” kończy się i jego sława.
Spośród ponad 700 „nieśmiertelnych”, którzy byli członkami Akade-
mii, niewielu zasłużyło sobie na „wieczną” pamięć. co więcej, w Aka-
demii znaleźli się także tacy, których dziś Francuzi się wstydzą, jak
choćby kolaborującego z faszystowskimi Niemcami charles’a Maur-
rasa czy marszałka philippe’a petaina, i których członkowie Akademii
usunęli zresztą ze swych szeregów.
W polsce nie posiadamy takiej instytucji ani tradycji. Zrodziła się
wszelako tutaj w ii połowie XiX wieku inna tradycja: oddawania po-
śmiertnego hołdu wielkim twórcom polskiej literatury, sztuki a także
nauki. inicjatywa ta zrodziła się w Krakowie, dawnej stolicy polski.
W tutejszej katedrze na Wawelu spoczywają prochy czternastu królów
8
prZeDMoWA
polskich, a także wielu królowych i książąt. Gdy z mapy europy wy-
mazano pod koniec XViii wieku naszą ojczyznę, nasi przodkowie po-
stanowili w królewski sposób uczcić wielkich bohaterów narodowych,
z czasem zaś – największych twórców polskiej literatury i sztuki. Uzna-
no, że to właśnie ci bohaterowie a także wielcy twórcy kultury pełni-
li w owych czasach niewoli rolę „królów-duchów” narodu. W drugim
dziesiątku lat XiX wieku sprowadzono więc do królewskiej katedry na
Wawelu doczesne szczątki księcia Józefa poniatowskiego i Naczelnika
tadeusza Kościuszki, a w ii połowie tego stulecia rozpoczęto wielo-
letnie boje o sprowadzenie do tej katedry prochów Adama Mickiewi-
cza oraz Juliusza Słowackiego. W tym samym mniej więcej czasie, pod
koniec lat siedemdziesiątych XiX wieku, zdecydowano się stworzyć
w Krakowie, na sąsiedniej Skałce, swoistą filię wawelskiego panteonu
królów i bohaterów, którą nazwano Kryptą Zasłużonych. W ten sposób
zapisana trwale w dziejach polski śmiercią św. Stanisława, a podniesio-
na do rangi ważnego ośrodka kultu religijnego przez Jana Długosza,
który oddał ją pod opiekę sprowadzonych z Jasnej Góry oo. pauli-
nów, Skałka stała się drugim po wawelskiej katedrze miejscem wiecz-
nego spoczynku wielkich pisarzy, ludzi sztuki, uczonych, swoistym
nowym panteonem. W Krypcie Zasłużonych spoczywa dziś trzynastu
„królów-duchów” naszej narodowej kultury: od Jana Długosza po cze-
sława Miłosza. Dwoje wybitnych twórców polskiej kultury, Aleksander
Brückner i Karolina Lanckorońska, uczczeni zostali tu pamiątkowymi
tablicami.
tym wielkim synom polskiego narodu poświęcona jest ta książka.
podejmując pracę przy niej, kierowaliśmy się jedną intencją: możliwie
szerokiego upowszechnienia wiedzy o ludziach, którzy trwale zapisali
się w naszej kulturze, którzy wnieśli do niej znaczący wkład. Nie cho-
dziło w tym wypadku o opracowania naukowe, ale o możliwie przy-
stępne sylwetki twórców, których uczczono w Krypcie Zasłużonych na
Skałce. Zdecydowaliśmy, że książka ta będzie dziełem wielu autorów.
Mimo niemałych trudności udało się ostatecznie zebrać takie grono
osób, które zgodziło się uczestniczyć w przedsięwzięciu. Nie narzuca-
no też autorom jednego schematu prac. Uznaliśmy, że w owej różno-
rodności ujęć tkwić będzie dodatkowa wartość książki.
Książka składa się z dwóch części. W części i umieściliśmy kilka
rozpraw o Skałce. Znalazły się tu zatem dwie rozprawy nieżyjących już
autorów: Marii Krasnowolskiej i ireny Kmietowicz-Drathowej o dzie-
Przedmowa
9
jach Skałki w pierwszych wiekach naszej historii oraz Józefa Lepiar-
czyka o zbudowanym w i połowie XViii wieku, do dziś istniejącym
kościele na Skałce. rozprawy te, zamieszczone w mało dostępnych
czasopismach naukowych, nie straciły swej wartości naukowej. Nadto
znalazły się w tej części dwie rozprawy: byłego przeora oo. paulinów,
o. prof. Andrzeja Napiórkowskiego o dziejach obecności paulinów na
Skałce oraz piszącego te słowa o okolicznościach powstania Krypty
Zasłużonych. część ii, zasadnicza, zawiera sylwetki 15 „nieśmiertel-
nych”, których prochy złożono na Skałce, lub też – których uczczono
tu pamiątkowymi tablicami.
Franciszek Ziejka
Post scriptum
W związku z zapełnieniem Krypty Zasłużonych na Skałce w grudniu
2005 pojawił się pomysł jej rozbudowy i powiększenia o obiekt centrum
edukacyjno-Muzealnego. W styczniu 2006 roku rozpoczęła działalność
Fundacja „panteon Narodowy na Skałce”, której założycielami zostali:
Klasztor oo. paulinów na Skałce oraz polska Akademia Umiejętności.
Staraniem Fundacji w latach 2007–2008 przeprowadzono na Skałce ba-
dania archeologiczne, a także przygotowano się do ogłoszenia konkursu
na ostateczny projekt architektoniczny nowej inwestycji. Niestety, wiosną
2009 roku Klasztor oo. paulinów wycofał się z przedsięwzięcia, wskutek
czego została także rozwiązana wzmiankowana Fundacja.
W zaistniałych okolicznościach jesienią 2009 roku podpisany wystąpił
z nową inicjatywą: budowy panteonu Narodowego w podziemiach baro-
kowego kościoła św. św. piotra i pawła, stojącego przy trakcie Królew-
skim w Krakowie (ul. Grodzka 52). Do pomysłu tego zdołał przekonać
Metropolitę Krakowskiego – ks. kardynała Stanisława Dziwisza, rektorów
krakowskich publicznych szkół wyższych, a także władze polskiej Akade-
mii Umiejętności. ostatecznie w dniu 31 maja 2010 roku został podpisany
akt notarialny powołujący do życia nową fundację: „panteon Narodowy”,
którą tworzą: jedenaście działających w Krakowie publicznych uczelni
(Uniwersytet Jagielloński, Akademia Sztuk pięknych, Akademia Muzycz-
na, Akademia Górniczo-Hutnicza, Uniwersytet ekonomiczny, politech-
10
prZeDMoWA
nika Krakowska, Uniwersytet pedagogiczny, państwowa Wyższa Szkoła
teatralna, Akademia Wychowania Fizycznego, Uniwersytet rolniczy,
Uniwersytet papieski Jana pawła ii), polska Akademia Umiejętności oraz
Kuria Metropolitalna Krakowska. W imieniu uczelni wyższych akt nota-
rialny podpisali rektorzy, uprawomocnieni do tego uchwałami senatów.
W imieniu pAU akt podpisał prezes prof. Andrzej Białas, zaś w imieniu
Kurii Metropolitalnej podpis złożył Je. ks. kardynał Stanisław Dziwisz.
członkowie-założyciele Fundacji podpisali także „List intencyjny”,
który przewiduje, że w okresie miesiąca od wpisania Fundacji do Kra-
jowego rejestru Sądowego zawarta zostanie między parafią p.w. Wszyst-
kich świętych w Krakowie a Fundacją długoterminowa (na 40 lat) umo-
wa dzierżawy zespołu krypt znajdujących się w podziemiach kościoła św.
św. piotra i pawła wraz z niezabudowanym wirydarzem. W kryptach tych
oraz na terenie wirydarza Fundacja planuje wykonanie prac, które pozwo-
lą stworzyć panteon Narodowy w naturalny sposób dopełniający Królew-
ską Nekropolię na Wawelu i Kryptę Zasłużonych na Skałce.
członkowie-założyciele Fundacji przyjęli Statut, który m.in. przewi-
duje powołanie do życia Kapituły Panteonu. to ona będzie w przyszłości
podejmować decyzje o pochówku osób szczególnie zasłużonych dla polski
i polskiej kultury w panteonie. Kapituła składać się ma z przedstawicieli
instytucji o uznanym historycznie i społecznie wysokim poziomie akcep-
tacji i zaufania. Liczyć będzie maksymalnie do dziewięciu osób.
Fundacja zamierza tak poprowadzić prace w podziemiach kościoła św.
św. piotra i pawła oraz w wirydarzu, aby pierwszy etap budowy panteonu
zakończyć we wrześniu 2012 roku, w 400. rocznicę śmierci spoczywającego
w krypcie tego kościoła ks. piotra Skargi, jednego z najwybitniejszych pisa-
rzy i hagiografów polskich z przełomu XVi–XVii w.
Należy wierzyć, że inicjatywa ta zakończy się sukcesem, i że w Kra-
kowie w ciągu kolejnych kilkudziesięciu–kilkuset lat ludzie szczególnie
zasłużeni dla ojczyzny, przede wszystkim dla narodowej kultury, znajdą
wieczny spoczynek w panteonie. chodzi o to, aby pamięć o nich przetrwa-
ła jak najdłużej, wzbogacając o prawdziwe wartości tożsamość narodową
kolejnych pokoleń polaków. Nadzieję tę wiązać należy przede wszystkim
z planowanym przez Fundację prowadzeniem pracy edukacyjnej wśród
młodych polaków w celu zachowania w ich pamięci dorobku tych, którzy
spoczywają zarówno w Nekropolii Królewskiej na Wawelu, w Krypcie Za-
służonych na Skałce, jak i tych, którzy w przyszłości spoczną w panteonie
Narodowym przy kościele św. św. piotra i pawła.
Kraków, 1 czerwca 2010
Franciszek Ziejka
Część pierwsza
Skałka, jej dzieje, jej przyszłość
Andrzej Napiórkowski OSPPE
Z dziejów Skałki
Jednym z bardziej interesujących miejsc w polsce jest z pewnością
krakowskie wzgórze zwane potocznie Skałką. Zlokalizowane w centrum
królewskiego miasta, jest nabrzmiałe wieloma treściami historycznymi,
chrześcijańskimi, artystyczno-naukowymi i narodowymi. Współcześnie
rozpościera się na tym miejscu kościelno-klasztorny zespół architekto-
niczny, którego rzeczywistość można wyrazić w czterech zasadniczych
wymiarach: 1. sanktuaryjnym, tworzonym przez przestrzeń bazyliki
św. Michała Archanioła i św. Stanisława, głównego patrona polaków,
zamęczonego tutaj w 1079 r.; 2. monastycznym: wpólnota ojców i bra-
ci paulinów, którzy wiodą na tym miejscu życie zakonne od 1472 r.,
duszpastersko posługując pielgrzymom nawiedzającym to ogólnopol-
skie sanktuarium męczeństwa krakowskiego biskupa; 3. kulturowo-
edukacyjnym: od ponad 350 lat istnieje tu studium filozoficzno-teo-
logiczne, mające dzisiaj kształt Wyższego Seminarium Duchownego
zakonu paulinów o międzynarodowym charakterze; 4. narodowym,
wyrażającym się nie tylko w formie budowli, jaką jest panteon Naro-
dowy, lecz także wieloma wydarzeniami naukowymi i artystycznymi.
przybliżmy jednak lepiej treści tych wzmiankowanych wymiarów, aby
głębiej dotrzeć do duchowego przesłania Skałki.
14
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
1. Sanktuaryjny
od momentu przyjęcia chrztu przez księcia Mieszka i i jego podda-
nych (966 r.), wzgórza takie jak Skałka zaprzestawały służyć pogańskim
obrzędom religijnym, ponieważ najczęściej przekształcano je w miej-
sca chrześcijańskiej liturgii. Na terenach ówczesnego państwa polan
budowano zatem chrześcijańskie świątynie (w formie rotundy), dedy-
kowane Najświętszej Maryi pannie lub św. Michałowi Archaniołowi.
Na wzgórzu skałecznym wzniesiono właśnie taką romańską rotundę
pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Skałka należy do najważ-
niejszych, najstarszych i najcenniejszych pod względem historycznym
miejsc, którego elementem konstytutywnym jest kompleks zabytków
złożony z kościoła, Krypty Zasłużonych polaków, klasztoru, ołtarza
trzech tysiącleci, sadzawki, Krzyża papieskiego z 1979 r., pomnika
Jana pawła ii i okalających murów z czasów Kazimierza Wielkiego.
W powszechnej świadomości Skałka jest znana przede wszystkim
jako sanktuarium męczeństwa św. Stanisława, biskupa i męczennika.
Urodził się on około 1039 r. w miejscowości Szczepanów koło tarnowa.
po pobraniu stosownych nauk w Krakowie, a następnie na zachodzie
europy w Liège lub w paryżu, został wyświęcony na kapłana w roku
1060. Z kolei w 1072 r. za aprobatą papieża Grzegorza Vii i króla Bo-
lesława śmiałego mianowano go biskupem krakowskim. tym samym
stał się bliskim współpracownikiem króla i jedną z ważniejszych oso-
bistości ówczesnego państwa polskiego. rządził diecezją krakowską
w latach 1072–1079, będąc jej dziewiątym z kolei biskupem. i choć
niewiele szczegółów z życia Stanisława można znaleźć w historycz-
nych kronikach, przez wieki przetrwał przekaz o wielu jego cudach,
a zwłaszcza o wskrzeszeniu rycerza piotrowina.
W wyniku konfliktu z królem Bolesławem śmiałym biskup Sta-
nisław poniósł męczeńską śmierć 11 kwietnia 1079 r. Gall Anonim
(ur. ? – po 1116) tak to opisuje w swojej Kronice: „Jak zaś doszło do
wypędzenia króla Bolesława z polski, długo byłoby o tym mówić; tyle
wszakże można powiedzieć, że sam będąc pomazańcem [Bożym] nie
powinien był [drugiego] pomazańca za żaden grzech karać cieleśnie.
Wiele mu to bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech za-
stosował i za zdradę wydał biskupa na obcięcie członków. My zaś ani
nie usprawiedliwiamy biskupa-zdrajcy, ani nie zalecamy króla, który
Z dziejów Skałki
15
tak szpetnie dochodził swych praw”. Dopiero sto lat później kolejny
kronikarz Wincenty Kadłubek (ur. po 1150–1223) przekazał więcej
szczegółów. Jako pierwszy zapisał on między innymi to, że biskup miał
na imię Stanisław. Według niego Stanisław wstawiał się za kobietami
nieludzko karanymi przez króla i napominał go za niemoralne życie, za
co został przez niego zamordowany podczas celebrowania Mszy świę-
tej na Skałce.
Wymienione powyżej kroniki to dwa podstawowe źródła infor-
mujące o tych tajemniczych wydarzeniach. Stosunkowo niedawno
przybyło nowe źródło, tym razem niepisane. Znaczna w tym zasługa
Karola Wojtyły jako biskupa krakowskiego, a równocześnie 67. następ-
cy św. Stanisława. Zezwolił on w 1963 r. na przeprowadzenie badań
czaszki swego świętego poprzednika złożonej na Wawelu. Widoczne są
na niej wyraźnie ślady wgnieceń; najdłuższe z nich znajduje się na po-
tylicy i biegnie z góry na dół. W protokole z oględzin czaszki znalazła
się uwaga: „stwierdzone na czaszce wgniecenia są charakterystyczne
dla działania urazów zadanych narzędziem tępokrawędzistym”. Decy-
zja bpa Karola Wojtyły pozwoliła na poznanie głównego obiektu rze-
czowego związanego ze średniowiecznym konfliktem – czaszka wska-
zuje, iż bp Stanisław zginął śmiercią gwałtowną, a nie w wyniku wyro-
ku wykonywanego przez kata, jak chcą obrońcy króla. potwierdza się
też wiarygodność przekazu, że to król był sprawcą tragicznej śmierci
Stanisława: „to nie byli ludzie mali, nie o głupstwa walczyli. Walczyły
dwa duchy o rzeczy wielkie […]. przez krew i przez miecz […]. Krew
została na rękach i szatach zabójcy. Mieczem tęższy był król. śmierć
Stanisława uczyniła zeń wyższego nad króla. Urósł śmiercią” (S. Wys-
piański, Bolesław Śmiały. Skałka, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969,
s . 179) .
po męczeńskiej śmierci sława świętości bpa Stanisława rozeszła
się szybko po całej polsce i poza jej granicami. Konsekwencją rozwo-
ju kultu Męczennika była jego kanonizacja dokonana przez papieża
innocentego iV w dniu 8 września 1253 roku w Asyżu. W roku na-
stępnym w dniu 8 maja po raz pierwszy odbyła się w Krakowie uro-
czystość ku czci św. Stanisława. to wydarzenie dało początek dwóm
procesjom: koronacyjnej królów polskich i tzw. „majowej” wynikającej
z kanonizacji (8 maja jest w kalendarzu liturgicznym dniem św. Stani-
sława, w pierwszą niedzielę po tym dniu ma zawsze miejsce procesja).
chociaż sam akt koronacji króla odbywał się w katedrze wawelskiej,
16
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
to jednak od czasu koronacji Władysława Łokietka (1320 r.) zaistniał
zwyczaj pielgrzymowania polskich królów na Skałkę do miejsca mę-
czeństwa św. Stanisława przed lub po koronacji. około połowy XVi
wieku utrwaliło się przekonanie, że procesja na Skałkę jest zarówno
formą przebłagania za zabójstwo popełnione przez Bolesława śmiałe-
go, jak i aktem uproszenia łask za wstawiennictwem św. Stanisława dla
nowego króla i ludów, którymi będzie rządził. ta „kanonizacyjna” pro-
cesja przetrwała do dnia dzisiejszego i pozostała najokazalszą formą
kultu św. Stanisława. przejęła jednocześnie funkcję procesji królew-
skiej, która zanikła wraz z elekcją Stanisława Augusta na króla polski
w r. 1764.
św. Stanisław stał się patronem jedności polaków. Jego kanoniza-
cja w Xiii wieku przyspieszyła proces integracji rozbitego państwa
i zakończyła okres rozbicia dzielnicowego. W dzieje narodu wpisał
się on jako patron ojczyzny, jako strażnik ładu moralnego i obrońca
godności kobiety. W pierwszej połowie XV wieku doszło do pewnego
osłabnięcia opieki nad kultem stanisławowskim w skałecznej świątyni.
Zaniepokoiło to Jana Długosza, który w swoich notatkach z 1441 r .
ubolewał nad tym zaniedbaniem, mimo znacznego napływu pątników.
W Liber beneficiorum czytamy: „Nie mógł Jan Długosz starszy, kano-
nik krakowski, na to bez przykrości patrzeć, iż miejsce tak znamienite,
krwią świętą i zdumiewającymi przez tyle wieków cudami św. Stanisła-
wa wsławione, do tyla zaniedbywano”. od tego czasu zaczyna się histo-
ria klasztoru skałecznego, gdyż ze wzgórza częstochowskiego w 1472 r.
zostali sprowadzeni „zakonnicy św. pawła pustelnika, wiodący żywot
bogomyślny i czynny, którzy by tu służbę Bożą dniem i nocą pilnie
sprawowali”.
Kierując się troską o dom Boży, paulini dokonali rozbiórki XV-
-wiecznego chylącego się ku upadkowi kościoła gotyckiego i zbudowali
nową świątynię. Dzięki temu w latach 1734–1751 powstał istniejący
do dzisiaj przepiękny barokowy kościół według projektu Antoniego
Gerharda Müntzera z Brzegu i jego kontynuatora od roku 1740 archi-
tekta Antoniego Solariego. W roku 1749 zbudowano monumentalne
schody przypominające rozwiązania kompozycyjne przed rzymskim
kościołem Santi Domenico e Sisto. We wnętrzu kościoła zwracają uwa-
gę ołtarze wykonane z czarnego dębnickiego marmuru: św. Stanisława
(1745), św. pawła pustelnika, św. rodziny (1744–1745), św. Jana Nepo-
mucena (1749), Matki Boskiej Jasnogórskiej z płaskorzeźbą oblężenia
Z dziejów Skałki
17
Jasnej Góry (1756) oraz św. Barbary (1782). Budowę ołtarza głównego
ukończono w roku 1761, kiedy to zainstalowano obraz św. Michała
Archanioła namalowany przez Stanisława Konicza. pseudobarokowa
polichromia zdobiąca wnętrze świątyni została wykonana przez A. Mi-
kołajskiego według projektu Juliana Niedzielskiego. ponad kapitelami,
a pod gzymsem widnieją wokół wnętrza świątyni słowa Xiii-wieczne-
go hymnu kościelnego poświęconego św. Stanisławowi: Gaude, Mater
Polonia .
W kościele skałecznym kaplica św. Stanisława usytuowana jest przy
prezbiterium po lewej stronie od wejścia; w tym miejscu był pierwszy
grób Męczennika. W predelli widać za szybą pień drzewa, na którym
– według podań – poćwiartowano zwłoki świętego. obok, w ścianie
po prawej stronie, widnieje mosiężna płyta z trzema kolistymi prze-
szklonymi okienkami oraz napisem w języku łacińskim: „SiSte GrA-
DUM DiVUS tiNXit Me SANGUiNe prAeSUL” („przystań, stopień ten
krwią zrosił święty kapłan”). Kryje ona fragment posadzki zroszonej
krwią św. Stanisława podczas jego męczeńskiej śmierci w 1079 r .
Kard. Karol Wojtyła jako następca św. Stanisława czuł się mocno
związany ze Skałką – miejscem męczeństwa swego poprzednika na
stolicy biskupów krakowskich. o tych duchowych związkach świadczy
jego wielokrotna prywatna modlitwa na tym niezwykłym miejscu, jak
i zaangażowanie w publiczną liturgię, a szczególnie w coroczną proce-
sję z Wawelu na Skałkę. Swoje duchowe związki z patronem polaków
wyraził językiem artystycznym w słynnym poemacie Stanisław:
Był człowiek, w którym moja ziemia ujrzała,
że jest związana z niebem. [...]
pragnę opisać mój Kościół w człowieku,
któremu dano imię Stanisław.
I imię to król Bolesław mieczem wpisał w najstarsze kroniki.
imię to mieczem wypisał na posadzce katedry,
gdy spłynęły po niej strugi krwi.
Wiele zaangażowania wkładał kard. K. Wojtyła w ożywienie proce-
sji majowych ku czci św. Stanisława, tym bardziej, iż były one progra-
mowo szykanowane i deprecjonowane przez ówczesne władze komu-
nistyczne. Zainicjował np. siedmioletnie przygotowania do obchodów
900-lecia śmierci męczennika ze Skałki w ramach Synodu Duszpaster-
18
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
skiego archidiecezji krakowskiej (1972–1979). Zakończeniem, a zara-
zem uwieńczeniem tych wysiłków stała się jego pierwsza apostolska
podróż do polski już jako papieża Jana pawła ii. Dzięki temu celebra-
cja 900. rocznicy śmierci św. Stanisława przybrała niezwykły charakter.
ojciec święty przybył 8 czerwca 1979 roku do narodowego sanktua-
rium męczeństwa św. Stanisława. Wygłosił wówczas na Skałce dwa
niezapomniane przemówienia: jedno skierowane do zgromadzonych
w kościele przedstawicieli świata nauki, kultury i sztuki, drugie zaś do
nieprzeliczonej rzeszy młodzieży wypełniającej ogrody i place przyległe
do klasztoru, mimo wszelkich możliwych utrudnień ze strony agentów
Służby Bezpieczeństwa prL. Wydarzenie to upamiętnia przyniesiony
wówczas drewniany krzyż, który w maju 2007 roku po gruntownej
renowacji został przeniesiony na nowe miejsce, osadzony w pięknym
piaskowcu z Komborni i wkomponowany w odrestaurowane otoczenie
przed bazyliką.
Szczególny charakter w historii skałecznego sanktuarium miał 2003
rok z racji 750-lecia kanonizacji św. Stanisława. Na te uroczystości Jan
paweł ii skierował do wiernych w polsce specjalny list apostolski Be-
atum Stanislaum (8 maja 2003), w którym czytamy: „Z całego serca
pragnę zatem przyłączyć się do obchodów tego jubileuszu i dać wyraz
mojej jedności z duchowieństwem i wiernymi Kościoła w Krakowie
i w całej polsce, aby wielbić Boga za wszelkie łaski, jakich na przestrze-
ni wieków zaznawał Naród polski za Jego przyczyną. A w tej zbiorowej
pamięci święty Biskup Krakowa pozostawał jako patron ładu moralne-
go i ładu społecznego w naszej ojczyźnie. Uczył ładu moralnego w ro-
dzinie opartej na sakramentalnym małżeństwie. Uczył ładu moralnego
w państwie, przypominając nawet królowi, że w swym postępowaniu
musi się liczyć z niezmiennym prawem Boga samego [...]. U początku
naszych dziejów Bóg, ojciec ludów i narodów, ukazał nam przez tego
świętego patrona, że ład moralny, poszanowanie Bożego prawa oraz
słusznych praw każdego człowieka, jest podstawowym warunkiem bytu
i rozwoju każdego społeczeństwa”. Wagę i doniosłość obchodów Roku
Stanisławowskiego (2003/2004) podkreśliła obecność legata papieskie-
go kard. Józefa ratzingera, czyli obecnego papieża Benedykta XVi na
Skałce w dniu 11 maja 2003 roku. ponadto w 750. rocznicę kanonizacji
Jan paweł ii przekazał w darze dla sanktuarium swój złoty krzyż pek-
toralny (aktualnie znajduje się w odnowionym ołtarzu św. Stanisława)
i papieską stułę; w tym samym roku przesłał również błogosławieństwo
Z dziejów Skałki
19
wspólnocie klasztorno-seminaryjnej paulinów. Na specjalną wzmiankę
zasługuje fakt, że kościół skałeczny w 2004 roku specjalną bullą Jana
pawła ii został podniesiony do godności bazyliki, co ostatecznie trzeba
widzieć jako jeden z pięknych owoców Roku Stanisławowskiego . Nato-
miast w 2007 r. ustawiono przed wejściem do panteonu Narodowego
pomnik największego z rodu polaków – Jana pawła ii, wykonany z brą-
zu według artystycznej wizji prof. czesława Dźwigaja z Krakowa .
Troska o właściwą oprawę kultu św. Stanisława ujawniła się także
w działaniach Lucyny i piotra Skalskich oraz o. Andrzeja Napiórkow-
skiego, którzy postanowili zbudować stały ołtarz jako godną oprawę
eucharystii stanowiącą centrum procesji majowej. powstała budowla
to Ołtarz Trzech Tysiącleci. Ma ona charakter wielofunkcyjny: służy li-
turgii, przygotowana jest do wydarzeń artystycznych (koncertowych,
scenicznych), lecz także, demonstrując formę współczesnej sztuki sa-
kralnej, wnosi nową architekturę w przestrzeń dziedzińca kościelno-
-klasztornego. Jest wyznaczona przez dwa kierunki: ścianę budynku
klasztornego oraz średniowieczny mur, zbudowany za czasów króla
Kazimierza Wielkiego (1310–1370). odniesienia trynitarne całej bu-
dowli wyrażono w analogii trzech tysiącleci i trzech sakramentów. Sie-
dem filarów – wzniesionych na wysokość 8 metrów z litych bloków
kamiennych i wyznaczających tylną ścianę ołtarza – nawiązuje do idei
otwartej, ogarniającej świat kolumnady G.L. Berniniego na watykań-
skim placu św. piotra. przy filarach umieszczono posągi świętych i bło-
gosławionych, wykonane z brązu patynowanego, o wysokości 4,2 m,
dłuta prof. W. Kućmy. trzy centralne filary z różowego kamienia, swo-
im kolorem kierują uwagę na męczeństwo umieszczonych na nich po-
staci: św. Stanisława biskupa i męczennika (w środku) oraz św. Wojcie-
cha – misjonarza i męczennika (z lewej) i sługi Bożego Jana pawła ii,
który przelał krew podczas zamachu 13 maja 1981 roku (po stronie
prawej). cztery kolejne rzeźby, mające za tło słupy wapienne w kolorze
kości słoniowej, przedstawiają św. Jadwigę królową, św. siostrę Fau-
stynę, św. Jana Kantego i o. Augustyna Kordeckiego. Siedem filarów
świętych skupia jakby w soczewce trzy tysiąclecia, czego zewnętrznym
znakiem jest 7-metrowy monolit – filar i symbol trzech sakramentów
– wybudowany na planie trójkąta, mieszczący się naprzeciwko stołu
ofiarnego. Filar przekazuje zarówno ideową koncepcję budowli, jak
również stanowi wspornik dla pięknego żaglowego zadaszenia. ten
wykonany z brązu graniastosłup o podstawie trójkąta równobocznego
20
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
przypomina o trzech sakramentach: chrzcie, bierzmowaniu i euchary-
stii. Każda z trzech ścian w rzeźbiarskim przekazie składa się z dwóch
sekcji: górnej – nawiązującej do motywów biblijnych i dolnej – mającej
odniesienie do dziejów naszej ojczyzny.
Sakrament chrztu. Biblijna scena to chrzest Jezusa w Jordanie.
Duch święty jako gołębica zstępuje na Syna Bożego, rozpoczynające-
go swoją misję zbawczą. Uświęcona przez Niego woda płynie z nieba
przez dłoń Jana chrzciciela na głowę chrystusa i dolną część kompo-
zycji, obrazującej chrzest narodu polskiego w 966 roku. św. Wojciech
przejmuje strugę wody, kierując ją na głowę przedstawiciela pogań-
skich prus. obok stoją Mieszko i z żoną Dobrawą. chrzest władcy
i erygowanie niezależnego biskupstwa zrównały państwo gnieźnień-
skie z chrześcijańskimi krajami europy i związały polskę z zachodnim
kręgiem kultury chrześcijańskiej. Nieco poniżej płaskorzeźba pokazuje
syna Mieszka i, króla Bolesława chrobrego (967–1025), trzymającego
w dłoni włócznię św. Maurycego, otrzymaną od cesarza ottona iii.
Symboliczna woda na ręce św. Wojciecha przyjmuje postać material-
nej wody z sadzawki św. Stanisława – nazywanej „chrzcielnicą polski”
– i spływając po chrzczonym, wypełnia znajdującą się u podstawy filara
misę chrzcielną.
Sakrament bierzmowania. W dzień pięćdziesiątnicy Duch święty
zstępuje na apostołów, wśród nich jest Maryja. oddziaływanie Boże-
go Ducha przenosi się na drugie tysiąclecie, kiedy wypełnia się bierz-
mowanie polaków, co symbolizuje kolejna ściana kolumny, na której
widzimy św. Stanisława i dokonujące się w jego męczeńskiej śmierci
bierzmowanie dziejów. Kanonizacja Męczennika zainspirowała zjazd
ówczesnych elit kościelnych i politycznych rozbitego na dzielnice
państwa, przyspieszając proces jedności polski. Z obecnych wówczas
książąt piastowskich są zobrazowani: na planie centralnym Bolesław
Wstydliwy książę krakowski wraz z małżonką św. Kingą, powyżej św.
Jacek odrowąż i bł. Salomea jako czciciele św. Stanisława. Scenę bierz-
mowania wieńczą postaci dalszych trzech książąt: przemysława i księ-
cia wielkopolskiego, Ziemowita księcia mazowieckiego i Władysława
księcia opolskiego.
Sakrament eucharystii. inspiracją z pisma świętego jest scena
ukrzyżowania Jezusa chrystusa, kiedy z Jego przebitego boku rodzą
się sakramenty Kościoła. ponadto w górnej części obok krzyża widnieją
Matka Boża oraz św. Jan ewangelista. chrystus, z przebitymi stopami
Z dziejów Skałki
21
i dłońmi, jest już zmartwychwstały. obraz ofiary Boga-człowieka wpro-
wadza w dolną część kompozycji, a jest nią uczta eucharystyczna. W ar-
tystycznej wizji trzeciego tysiąclecia, którego patronem jest Jan paweł
ii, centrum stanowi Komunia święta. papież udziela ciała pańskiego.
świadkami sakramentu są nam współcześni, pośród których możemy
rozpoznać księcia Stefana kard. Sapiehę arcybiskupa krakowskiego
oraz ks. Stefana kard. Wyszyńskiego prymasa tysiąclecia, nieco wyżej
św. rafała Kalinowskiego oraz św. Brata Alberta (Adama chmielow-
skiego) – personifikującego świat artystów. poniżej odnajdziemy postać
aktualnego arcybiskupa Krakowa, ks. Stanisława kard. Dziwisza. W bez-
pośredniej bliskości ran na stopach Ukrzyżowanego pozostaje osoba
przeora paulinów.
Ołtarz Trzech Tysiącleci stanowi wotum wdzięczności Bogu za Jego
opatrzność nad polskim Narodem, za zastępy świętych i błogosławio-
nych, żyjących na polskiej ziemi, za to, że zakorzenił się w niej Kościół
i umacnia nas swymi sakramentami. Jest także świadectwem uwiel-
bienia trójjedynego Boga przez życie i posługę zakonników w białych
habitach w 700. rocznicę zatwierdzenia zakonu św. pawła i pustelnika
(1308–2008).
2. Monastyczny
Zakon świętego pawła pierwszego pustelnika (Ordo Sancti Pauli
Primi Eremitae – oSppe), którego członków zwie się popularnie „pau-
linami”, wywodzi się z Węgier, gdzie powstał w Xiii wieku, gromadząc
w swoich szeregach pustelników żyjących w naddunajskiej puszczy.
rozkwit eremityzmu naddunajskiego w europie stał się początkiem
wspólnoty ojców i braci w białych habitach. W roku 1225 Bartłomiej,
biskup pécsu, ufundował pustelnikom na górze patacs klasztor oraz
kościół, nadał im też pierwszą regułę życia klasztornego. Natomiast bł.
euzebiusz nie tylko zgromadził pustelników rozproszonych po lasach
i skalnych grotach, ale też i sam podjął taki styl życia, by w całko-
witym oddaniu się Bogu dążyć do doskonałości, a nie negując war-
tości spraw doczesnych, troszczyć się o moralne dobro świata i jego
wieczne zbawienie. ostatecznie oba klasztory: ten z góry patacs oraz
założony przez bł. euzebiusza w pilis połączyły się, a za swego patro-
22
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
na obrały św. pawła z teb, pierwszego pustelnika. Stolica Apostolska
zatwierdziła zakon w roku 1308, nadając mu regułę św. Augustyna.
Zakon z biegiem wieków rozwijał się duchowo i liczebnie. paulini za-
kładali nowe klasztory, prowadzili własne szkoły, a nawet uniwersytet
na terenie dzisiejszej chorwacji. W XVi wieku paulini mieli prawie
300 klasztorów. Stopniowo zakon otwierał się w duchu apostolskim na
potrzeby duchowe współczesnych ludzi, nie rezygnując ze swego pustel-
niczego charakteru.
W roku 1382 książę Władysław opolczyk podarował duchowym
synom św. pawła pustelnika cudowny obraz Matki Bożej. Z czasem
dzięki niezwykłej obecności Najświętszej Maryi panny w tej ikonie na
Jasnej Górze rozwinął się wielki ruch pielgrzymkowy. Jedną z pierw-
szych fundacji paulińskich na ziemiach polskich była Skałka w Krako-
wie: 22 czerwca 1472 roku została zapisana paulinom w akcie funda-
cyjnym przez Jana Długosza, kronikarza historii Królestwa polskiego
i wychowawcę synów królewskich z dynastii Jagiellonów. Najistotniejszą
motywacją decyzji ks. Jana Długosza była troska o pielęgnowanie kul-
tu św. Stanisława. Zakon zaś pozostał tak bezprzykładnie wierny owej
misji, że przetrwała ona najtrudniejsze nawet chwile: i rzezie w czasie
najazdów tureckich, i kasaty w okresie porozbiorowym, gdy ostały się
tylko dwa klasztory – na Jasnej Górze i krakowskiej Skałce.
Mimo eremickiego charyzmatu paulini podjęli działalność apostol-
ską, która początkowo wyrażała się w dawaniu świadectwa, modlitwie
i kierownictwie duchowym. Stosownie do wskazań Kościoła anga-
żowali się w różne funkcje duszpasterskie: od posługi słowa Bożego
i szafarstwa sakramentów we własnych kościołach aż po działalność
pedagogiczną i misyjną. świadomi charakteru i ducha swej wspól-
noty zakonnicy łączą nadal kontemplację, świadectwo życia i modli-
twy z gorliwymi czynami apostolskimi. obecnie paulińskie klasztory
i domy zakonne rozsiane są po całej polsce i świecie, są m.in. na Wę-
grzech, w Stanach Zjednoczonych, we Francji, Niemczech, Włoszech,
chorwacji, Australii, czechach, na Słowacji, Ukrainie, Łotwie i Bia-
łorusi. prowadzone przez paulinów misje znajdują się w Kamerunie
i republice południowej Afryki.
Fundacja skałecznego klasztoru była tak ważna dla J. Długosza, iż
pośrednictwo w niej objął sam król Kazimierz Jagiellończyk. Klasz-
tor w obecnym kształcie jest budowlą barokową wzniesioną w drugiej
połowie XVii wieku, nazwaną monasterium sancti Stanislai de Ruppel-
Z dziejów Skałki
23
la. ogromny dwupiętrowy czworobok zabudowań wieńczą w rogach
ośmioboczne alkierzowane baszty. Wraz z przyległym kościołem two-
rzy on typową całość dla późnego baroku. W latach 2002–2008 przy-
wrócono tym budowlom ich świetność w zewnętrznym wyglądzie. Do
wejścia w mury klasztoru oraz cichej zadumy zaprasza piękny portal
uwieńczony herbem zakonu paulińskiego: palmą, krukiem z bochen-
kiem chleba oraz dwoma lwami symbolizującymi samotność i kontem-
plację Boga „sam na sam”; przenoszą nas także na pustynię tebańską,
gdzie żył św. paweł pustelnik. Wnętrze klasztoru, choć nieosiągalne
dla zwiedzających, bo zamknięte klauzurą, wypełnia cisza wieków
znaczonych przez pokolenia żyjących tu białych mnichów. istotę mod-
litwy i chrześcijańskiego ducha paulini jako stróże Skałki wyrażają
w różnych formach posługi wiernym. W ostatnich latach realizowano
potężne programy duszpasterskie: rok Stanisławowski (2003/2004),
rok Aniołów (2005/2006), rok Wielkich polaków (2007/2008). W ra-
mach poszczególnych programów odbywały się uroczystości liturgicz-
ne, modlitewne czuwania, sympozja i konferencje naukowe, występy
artystyczne i koncerty, wernisaże wystaw malarskich, ikon, rzeźb, foto-
grafii, publikacje książek, druków zwartych, folderów, kalendarzy czy
pomocy pastoralnych.
Zbiory muzealne, które do tej pory przetrwały w krakowskim koś-
ciele i klasztorze paulinów, są niewielką pozostałością bogatego wypo-
sażenia: obrazów, rzeźb, kielichów mszalnych i monstrancji. Klasztoru
nie omijały różnego rodzaju burze dziejowe niosące ze sobą zniszcze-
nia. Szczególnie dotkliwy okazał się potop szwedzki w 1655 roku,
kiedy to klasztor został doszczętnie rozgrabiony przez najeźdźców.
podobna klęska dotknęła to miejsce na początku XiX wieku, kiedy
społeczeństwo Galicji nękały podatki i kontrybucje nakładane przez
Austriaków. pierwszą taką kontrybucję nałożono w 1806 roku przede
wszystkim na kościoły i klasztory. ogromna ilość zabytkowych sre-
ber została wówczas przetopiona w mennicach austriackiego zaborcy.
Kolejna fala grabieży na równie wielką skalę miała miejsce w czasie
ii wojny światowej, kiedy skradziono ostatnie zachowane w klasztorze
gotyckie, renesansowe i barokowe przedmioty rzemiosła artystycznego.
Zdarzały się także sytuacje wyjątkowe, jak chociażby w 1794 roku, gdy
na fali patriotycznego uniesienia paulini krakowscy przekazali pewną
ilość sreber Naczelnikowi tadeuszowi Kościuszce, aby przetopić je na
pieniądze mające wspomóc trwające powstanie.
24
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
inny ważny element architektury sakralnej w zespole kościelno-
-klasztornym krakowskich paulinów stanowi sadzawka św. Stanisława
wykonana w XVii wieku z fundacji krakowskiego bpa Jakuba Zadzi-
ka, zwana także Chrzcielnicą Polski . W 2005 roku po gruntownym re-
moncie, wszechstronnej konserwacji i rewitalizacji ten jedyny w swoim
rodzaju zabytek w polsce zajaśniał swoim pięknem. trafnym pomysłem
stało się uaktywnienie ujęcia wody podziemnej, które znajduje się bez-
pośrednio za figurą św. Stanisława. Woda ta, zdatna do picia, posiada
bardzo wysoką mineralizację (3413 mg/l) i jest bogata w makro- i mi-
kroelementy. Nowym elementem w barokowym wystroju sadzawki jest
ujęcie wody, czyli tzw. studzienka wykonana z piaskowca. W ten spo-
sób każdy przybywający, by pokłonić się św. Męczennikowi ze Skałki
– turysta czy pielgrzym – może zaczerpnąć wody św. Stanisława.
3. Kulturowo-edukacyjny
Klasztor Na Skałce zawsze odgrywał istotną rolę w życiu intelektual-
nym tak paulińskiego zakonu, jak i Krakowa. Kiedy w 1472 roku Jan
Długosz sprowadzał paulinów do królewskiego miasta, aby zajęli się
ożywieniem i rozkrzewieniem kultu św. Stanisława, nikt nie przypusz-
czał, iż temu duszpasterskiemu zamierzeniu trwale będzie towarzyszył
też i nurt naukowy. W bogatej kulturotwórczej i edukacyjnej rzeczy-
wistości Skałki należy widzieć zabytki kultury materialnej i duchowej.
część materialna zawiera się w starej bibliotece, funkcjonującej dziś
jako Zespół Biblioteczno-Muzealny, w dwóch lektoriach, dwóch po-
mieszczeniach archiwalnych, w Wyższym Seminarium Duchownym
zakonu paulinów z właściwym tej instytucji zapleczem dydaktycznym
na czele z nowoczesną biblioteką. Z kolei część duchową współtworzą
liczne koncerty organowe, symfoniczne, wokalne, muzyki chorałowej
(istnieje schola chorałowa, mająca na swoim koncie 12 płyt cD), wy-
stawy malarskie, sympozja, różne formy modlitwy: od prywatnej po
publiczną, działalność liturgiczna, pastoralna i duszpasterska (gdzie
chodzi naturalnie nie tylko o liturgię, lecz i o kierownictwo ducho-
we, pomagające wiernym w kształtowaniu ich wewnętrznego życia).
te trudne do ogarnięcia w swoim bogactwie liczne aspekty kultury
Z dziejów Skałki
25
i wychowania wyrażają się w kreowaniu chrześcijańskiej kultury od ze-
wnętrznych jej przejawów aż po duchowe.
Już w 1520 roku powstała na Skałce bogata biblioteka fundacji
Macieja z Miechowa, powiększana sukcesywnie w kolejnych wiekach.
W skałecznym konwencie oddawano się studiom filozoficznym i teo-
logicznym. Nie zachowały się ścisłe informacje o funkcjonowaniu bi-
blioteki parafialnej przy kościele św. Michała i św. Stanisława na Skał-
ce przed jego przejęciem przez paulinów (1472). początki organizacji
księgozbioru należy wiązać z budową gotyckiego kościoła zakończoną
przed 1441 rokiem . W tym czasie biblioteki mieściły się przeważnie
w zakrystii lub w skarbcu, a nawet w samym kościele w jednej z bocz-
nych kaplic. od momentu sprowadzenia paulinów księgozbiór zaczął
się rozrastać. Na przełomie XVi i XVii wieku liczył on około 200
woluminów.
W 1622 roku na Skałce zostało powołane Studium Generale. Biblio-
teka klasztorna stała się wówczas placówką naukową i dydaktyczną.
rozwój uczelni oraz prace budowlane przy rozbudowie konwentu prze-
rwał najazd wojsk szwedzkich (1655). około 1686 roku zainicjowano
budowę nowego pomieszczenia bibliotecznego, którą ukończono wios-
ną 1688 roku. Jednakże po kilkudziesięciu latach klasztor skałeczny
ponownie stanął przed problemem organizacji nowego pomieszczenia
bibliotecznego, bowiem na skutek szczupłości dotychczasowego locum
stłoczonym w nim księgom groziły uszkodzenia. Na podstawie porów-
nania inwentarzy z wcześniejszymi dokumentami można stwierdzić,
że w czasie potopu szwedzkiego, najazdu wojsk rakoczego i Lubo-
mirskiego zagrabione zostały głównie dzieła ojców Kościoła, pisarzy
antycznych oraz traktaty wielkich humanistów, a także książki z kręgu
literatury religijnej, charakteryzujące się piękną oprawą lub bogactwem
ilustracji. Mimo tych grabieży aktualnie w kolekcji skałecznej bibliote-
ki znajduje się wiele starych druków, w tym cenne inkunabuły.
W latach 2003–2005 pomieszczenie biblioteczne, jak i sam księgo-
zbiór poddano gruntownej restauracji, co wymagało potężnych środ-
ków finansowych. Zarząd klasztoru pozyskał odpowiednie fundusze
tak od prywatnych osób, jak i publicznych instytucji, jak np. od Spo-
łecznego Komitetu odnowy Zabytków Krakowa, od Ministerstwa Kul-
tury czy od paulinów z amerykańskiej prowincji w Doylestown (pA).
Specyficznej interwencji konserwatorskiej wymagały futerały oraz sta-
re księgi. przed ponownym umieszczeniem futerałów oraz księgozbio-
26
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
ru w odnowionej sali bibliotecznej dokonano dezynfekcji całego księ-
gozbioru. obiekty zostały poddane fumigacji w komorze próżniowej
zainstalowanej w Bibliotece śląskiej w Katowicach; pracami kierował
prof. Leonard ogierman. Najbardziej czasochłonne okazały się prace
przy renowacji ścian i mebli, położono nową modrzewiową podłogę.
Działania odnowy i rewitalizacji objęły równocześnie starą zakrystię,
usytuowaną pod biblioteką. Wcześniej znajdował się w niej skarbiec,
a później pomieszczenia dla Bractwa Aniołów Stróżów. Historyczna
funkcja sakralna tej przestrzeni niejako podyktowała rodzaj aktualnie
prezentowanych tutaj obiektów. W ustawionych tam gablotach znalazły
się przedmioty związane z życiem klasztornym paulinów, a w szczegól-
ności z kultem religijnym (obrazy, rzeźby, kielichy, monstrancje i inne
eksponaty rzemiosła artystycznego czy tkaniny liturgiczne). W efekcie
w maju 2005 roku powołano do życia Zespół Biblioteczno-Muzealny.
Natomiast historia Wyższego Seminarium Duchownego jest ściśle
związana z dziejami paulińskiego Juwenatu, który został przeniesiony
z klasztoru jasnogórskiego do Krakowa w roku 1922. paulini zapocząt-
kowali Juwenat z myślą, by do niego przyjmować młodzież męską, któ-
ra, rozpoczynając naukę pod opieką zakonników paulińskich, przecho-
dziłaby cały kurs gimnazjalny i po ukończeniu nauki mogła otrzymać
maturę z prawami państwowymi. Nowy budynek powstał w 1935 r .
według projektu znanego architekta Adolfa Szyszko-Bohusza. Juwenat
działał do 1939 roku. po wybuchu ii wojny światowej działalność edu-
kacyjną w Krakowie zawieszono. po wycofaniu się z Krakowa wojsk
niemieckich 27 stycznia 1945 roku budynek zajęło wojsko radzieckie.
Jednak 1 marca 1946 roku Sowieci zwrócili gmach szkolny paulinom.
Z kolei w 1952 r. działalność Juwenatu została przerwana na mocy bez-
prawnej decyzji polskiej władzy ludowej, likwidującej niższe seminaria
duchowne w całej polsce. Umieszczono w nim Liceum pedagogicz-
ne Żeńskie im. Joteyki i Szkołę podstawową, a w późniejszym czasie
Vi Liceum ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza.
odzyskanie przez paulinów budynku Juwenatu było możliwe do-
piero po upadku systemu komunistycznego w polsce. W 1991 roku
gmach wrócił do swoich prawowitych właścicieli. po przeprowadzeniu
generalnego remontu budynek stał się w 1993 roku siedzibą Wyższego
Seminarium Duchownego, gdzie w trakcie sześcioletnich studiów filo-
zoficzno-teologicznych kształcą się przyszli paulińscy kapłani. Dzięki
umowom z watykańską Kongregacją ds. Wychowania i edukacji oraz
Z dziejów Skałki
27
z papieską Akademią teologiczną (obecnie Uniwersytet papieski Jana
pawła ii) w Krakowie studia wieńczy uzyskanie naukowego stopnia
magistra nauk teologicznych. obecnie w budynku mieszczą się: kaplica,
mieszkania kleryków, sale wykładowe i komputerowe oraz nowa biblio-
teka (w 2006 r. skomputeryzowana i wyposażona w przesuwne regały).
4. Narodowy
Wymiar narodowy skałecznej rzeczywistości jest wzmacniany przez
wszystkie trzy wcześniejsze (sanktuaryjny, monastyczny, kulturowo-
-edukacyjny). Już bowiem sama świątynia jako narodowe sanktuarium
męczeństwa św. Stanisława zawiera w sobie ogólnopolski i jednocze-
śnie jednoczący aspekt. św. Stanisław jest bowiem głównym patronem
trudnej jedności polaków. podobną funkcję wyraża wymiar mona-
styczny. paulini – jakkolwiek nie mają polskiej proweniencji – to jed-
nak są z dziejami Narodu związani jak żaden inny zakon. Wynika to
w głównej mierze z faktu, iż posługują w najważniejszym sanktuarium
na polskiej ziemi, gdzie Najświętsza Maryja panna czczona jest w cu-
downej ikonie jako królowa polski. ponadto Skałka jest ośrodkiem
kulturotwórczym, kształtującym umiłowanie dziedzictwa narodowego
i postawę patriotyczną. Niezastąpioną rolę odgrywa tutaj właśnie pan-
teon Narodowy.
Znajdująca się pod kościołem jednonawowa krypta ukończona
w 1792 roku, została przebudowana w latach 1876–1880 z myślą o gro-
bach wielkich polaków, nakryta jest kolebkowym sklepieniem z głę-
bokimi niszami pod przęsłami naw bocznych. W prezbiterium krypty
również nakrytym kolebkowym sklepieniem o obniżonym łuku, od-
dzielonym od nawy gurtem, wspartym na dwóch parach neoromań-
skich kolumn, znajduje się neoromański ołtarz wykonany według pro-
jektu tomasza prylińskiego, a w ścianie głównej naprzeciwko wejścia
– witraż przedstawiający Matkę Boską Jasnogórską zaprojektowany
przez Adama Bunscha.
Jana Długosza (zgodnie z jego wolą), fundatora i dobrodzieja klasz-
toru, pochowano na Skałce (1480) w pobliżu pierwotnego grobu św.
Stanisława. W uroczystościach żałobnych tego wybitnego kronikarza
i historyka, a także arcybiskupa-nominata lwowskiego, wzięli udział
28
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
królewscy synowie, przedstawiciele społeczności akademickiej, du-
chowieństwa. Kiedy na terenie zaboru austriackiego zezwolono na
celebrowanie patriotycznych uroczystości, organizowano w Krakowie
liczne bardzo uroczyste pogrzeby zasłużonych polaków, świętowano
narodowe rocznice. projekt utworzenia Grobów Zasłużonych w kryp-
cie pod kościołem zrodził się w 1876 roku, a jego inicjatorem był pro-
fesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Józef Łepkowski, który w związku
z przypadającą w 1880 roku 400. rocznicą śmierci J. Długosza poddał
myśl ponownego pogrzebu sławnego dziejopisarza. W roku 1880, rok
po uroczystościach 800-lecia męczeństwa św. Stanisława, odbył się po-
wtórny pogrzeb J. Długosza; jego doczesne szczątki złożono w odno-
wionej krypcie. W uroczystościach wzięli udział przedstawiciele władz
kościelnych, miejskich, uniwersyteckich, środowisk artystycznych i rze-
sze ludzi różnych stanów. 10 lat później wykonano w warsztacie braci
trembeckich okazały sarkofag na trumnę Długosza według projektu
tomasza prylińskiego. tym samym otwarto na Skałce „palladium dla
uczczenia popiołów zasłużonych w Narodzie mężów”. obok wawel-
skiego panteonu z grobami królów, biskupów i bohaterów narodowych
przybyła narodowi nowa krypta sepulchrum Patriae, mająca mieścić
szczątki osób najwybitniejszych z najnowszej historii polskiej kultury.
W październiku 1881 roku przeniesiono z cmentarza rakowickiego
na Skałkę prochy Wincentego pola, zmarłego w 1872 roku znanego
poety, profesora geografii UJ i pamiętnikarza, oraz zmarłego w 1877
roku Lucjana Siemieńskiego, poety, dziennikarza, nade wszystko zaś
znakomitego tłumacza arcydzieł literatury antycznej, zwłaszcza Home-
ra i Horacego. obaj jako uczestnicy powstania listopadowego i gorący
patrioci uważani byli za bohaterów narodowych. W 1901 roku gmina
miejska Kraków ufundowała im sarkofagi zaprojektowane przez Karo-
la Knausa ozdobione medalionami portretowymi wykonanymi przez
Jana tombińskiego.
o ile pochówek Wincentego pola i Lucjana Siemieńskiego odbył
się bez wystawnych ceremonii, to pogrzeb Józefa ignacego Kraszew-
skiego zmarłego w marcu 1887 roku w Genewie był nader uroczysty.
przed złożeniem trumny pisarza 8 kwietnia na Skałce przewieziono ją
przez miasto z najwyższą czcią. W pogrzebie, który stał się olbrzymią
manifestacją patriotyczną, wzięły udział nieprzeliczone rzesze polaków
ze wszystkich zaborów i spoza ziem polskich. Sarkofag Kraszewskiego
zaprojektował tomasz pryliński, a medalion z podobizną artysty we-
Z dziejów Skałki
29
dług projektu piotra Kozakiewicza został odlany w brązie przez Fran-
ciszka Kopaczyńskiego.
Z końcem XiX wieku pochowano w skałecznej krypcie dwóch zna-
nych poetów: teofila Lenartowicza i Adama Asnyka. ciało zmarłego
we Florencji teofila Lenartowicza sprowadzono do Krakowa i złożono
w krypcie 2 czerwca 1893 roku z udziałem dziesiątków tysięcy roda-
ków. Wieść o śmierci Adama Asnyka (2 sierpnia 1897) okryła żałobą
cały Kraków, w którym mieszkał ten znany i powszechnie szanowany
poeta i powstaniec z 1863 roku, członek powstańczego rządu Narodo-
wego. rychło też wiadomość ta dotarła do szerokiej rzeszy polaków ży-
jących we wszystkich zaborach, a 6 sierpnia tłumy ludzi żegnały poetę
na ulicach miasta i na Skałce. Sarkofagi Lenartowicza i Asnyka wyko-
nane zostały według projektu Karola Knausa z medalionami autorstwa
Jana tombińskiego.
Na początku XX wieku złożono na Skałce prochy Henryka Siemi-
radzkiego. Zmarłego w sierpniu 1902 roku wybitnego malarza pocho-
wano pierwotnie na powązkach, ale za zgodą jego rodziny we wrześ-
niu 1903 roku ekshumowane szczątki złożono na Skałce. pogrzebowi
nadano niezwykle uroczystą oprawę, a w roku następnym zbudowano
sarkofag według projektu Karola Knausa, z marmurowym medalionem
wykonanym przez Stanisława Wójcika.
Kilka lat później (2 grudnia 1907) Kraków żegnał artystę naj-
wszechstronniejszego w swych dziejach, w najwyższym stopniu za-
uroczonego Krakowem malarza, poetę i dramaturga Stanisława Wys-
piańskiego. Zgotowano artyście pogrzeb iście królewski: żegnany był
tłumnie przez przedstawicieli wszystkich stanów przybyłych z różnych
stron ziem polskich, rozdzwoniły się dzwony wszystkich krakowskich
kościołów z wawelskim Zygmuntem na czele. Sarkofag Wyspiańskiego,
dzieło Jana rzymkowskiego, wykonano w 1912 roku.
W dwudziestoleciu międzywojennym skałeczna krypta przyjęła
dwóch wielkich artystów. W 1929 roku złożona tu została trumna wy-
bitnego malarza Jacka Malczewskiego żegnanego przez licznie zgro-
madzonych ludzi z udziałem przedstawicieli najwyższych władz pań-
stwowych i kościelnych. Sarkofag wykonany według projektu Stanisła-
wa popławskiego pochodzi z 1930 r .
W 1937 roku sprowadzono z Londynu najpierw do Warszawy, a na-
stępnie do Krakowa ciało wybitnego kompozytora Karola Szymanow-
skiego. Artystę pochowano z najwyższymi honorami. Niespełna rok
30
ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe
później wykonano Szymanowskiemu sarkofag według projektu Stefa-
na Strojka.
po ii wojnie światowej pochowano na Skałce dwóch luminarzy:
wybitnego artystę sceny polskiej Ludwika Solskiego i światowej sła-
wy astronoma i matematyka tadeusza Banachiewicza, profesora UJ.
Solski zmarł w 1954 roku, w wieku nieomal stu lat. Mimo ogrom-
nej wystawności ceremonii w teatrze im. Juliusza Słowackiego nie
pozwolono ze względu na katolicki charakter uroczystości, by orszak
przeszedł ulicami miasta. Dopiero w pobliżu Skałki mógł rozwinąć się
kondukt, w którym hetmanowi sceny narodowej towarzyszyły w jego
ostatniej drodze tysiące osób. Sarkofag, w którym spoczęła trumna
artysty, wykonano według projektu Fryderyka totha. Z kolei pochó-
wek w Krypcie Zasłużonych tadeusza Banachiewicza (1955) okryty był
tajemnicą. trumnę uczonego pochowanego w 1954 roku na cmenta-
rzu rakowickim, ekshumowano, a następnie przewieziono na Skałkę,
gdzie w skromnych uroczystościach, oprócz paulinów, uczestniczyła
zaledwie grupa kolegów i znajomych profesora. Sarkofag Banachiewi-
cza wykonał krakowski kamieniarz Franciszek Łuczywo, a popiersie
jest dziełem Karola Hukana.
27 sierpnia 2004 r. rodzina, przyjaciele, intelektualiści, mieszkańcy
Krakowa oraz goście z kraju i zagranicy pożegnali czesława Miłosza.
Uroczystościom pogrzebowym w klasztorze Na Skałce przewodniczył
kard. Franciszek Macharski. ciało poety zostało złożone w prostym
sarkofagu wykonanym z polskiego granitu strzegomskiego. projektując
sarkofag, Janusz chwajoł, starszy cechu rzemiosł Budowlanych, wzo-
rował się na krypcie papieża pawła Vi. Na sarkofagu znalazł się łaciński
napis: Bene quiescas („Spoczywaj w spokoju”). Na dole został umiesz-
czony cytat z Księgi Mądrości: „A dbałość o naukę jest Miłość”.
W trakcie prac archeologicznych – związanych z przemieszcze-
niem Krzyża papieskiego, lokalizacją pomnika Jana pawła ii (2007)
czy wreszcie budową Ołtarza Trzech Tysiącleci (2008) – odkryto sporo
fragmentów ludzkich kości. Na placu klasztornym i kościelnym znala-
zły się one z prostej przyczyny: wierni pragnęli być pochowani jak naj-
bliżej grobu Męczennika. pragnąc uszanować ludzkie prochy, ówczes-
ny przeor wstawił do panteonu czternasty sarkofag. Złożono w nim
szczątki doczesne ojców i braci paulinów oraz osób pochowanych
w ubiegłych wiekach wokół świątyni skałecznej. Sarkofag wykonano
z białego włoskiego marmuru.
Z dziejów Skałki
31
Warto tu wspomnieć o dwóch tablicach pamiątkowych, jakie wmu-
rowano w ściany panteonu. W 1989 roku umieszczono tu tablicę upa-
miętniającą wybitnego historyka literatury prof. Aleksandra Brücknera,
zaś w 2004 roku na prośbę polskiej Akademii Umiejętności wmuro-
wano w ścianę Krypty tablicę upamiętniającą wybitną polkę Karolinę
Lanckorońską.
Maria Krasnowolska, Irena Kmietowicz-Drathowa
Krakowska Skałka:
topografia i zabudowa
1. Stan badań i charakterystyka źródeł. Zakres opracowania
Wieloraka problematyka Skałki budziła od dawna zainteresowanie
przedstawicieli różnych dyscyplin, zarówno historyków i historyków
sztuki, jak archeologów i geologów. rozważania na temat Skałki za-
wierają wszystkie prace poświęcone dziejom Kazimierza i Krakowa .
Wśród opracowań dotyczących specjalnie Skałki wymienić należy źród-
łową publikację Szotarewicza, dziewiętnastowieczne monografie W.
Łuszczkiewicza, L. Zarewicza i J. Muczkowskiego oraz publikacje M.
tobiasza i S. rożeja.
Stosunkowo obfity jest materiał archiwalny. Większość źródeł znaj-
duje się w archiwum klasztoru skałecznego, część rozproszonych jest
po innych archiwach. Bogate są też przekazy ikonograficzne, z których
najstarsze wiążą się z ikonografią św. Stanisława (il. 1–2). Najwcześ-
niejszy widok znajduje się w dziełku astronomicznym opublikowanym
w drukarni Hallera w r. 1504. Ze zbliżonego okresu pochodzi widok
Skałki na ornacie piotra Kmity oraz trochę chyba późniejszy z trypty-
34
M. KrASNoWoLSKA, ireNA KMietoWicZ-DrAtHoWA
ku Mariackiego. Następnym chronologicznie byłby tryptyk z pławna
(1511 lub 1514–16). Z około połowy XVi w. pochodzą widoki Skałki
z tryptyków w Kobylinie, Wieniawie (1544) i pilicy. Z roku 1578 po-
chodzi rycina z dziełka Mikołaja z Wilkowiecka, z 1622 roku obraz
tyburcego Nowakowicza ze Skałką w tle, z 1672 r. rycina na karcie
tytułowej teologicznej rozprawy o. rafała Michalskiego (il. 3). Zgoła
fantastyczne jest przedstawienie Skałki (jak i innych paulińskich klasz-
torów) w Kronice o . Pokorskiego . W XiX w. znajdował się w poznaniu
obraz z przedstawieniem Skałki w tle zabójstwa św. Stanisława. J.H.
Biegeleisen reprodukuje widok Skałki (wśród obrazów z lwowskiej
Biblioteki pawlikowskich); przedstawienie to robi wrażenie kompila-
cji starszych, znanych autorowi widoków. Widok Skałki od wschodu
przedstawił Antoni Gerhard Münzer na obrazie św. Stanisława z ko-
ścioła na Skałce (1738; il. 4). Wiek XiX przynosi wielką obfitość rycin,
rysunków i fotografii. Spośród nich przydatne dla odtwarzania daw-
nego widoku Skałki są: widoki od północy i południowego wschodu
z Notatnika J. Brodowskiego i widok od południowego wschodu J.N.
Głowackiego. również od południowego wschodu przedstawia Skałkę
obraz olejny B. Gąsiorowskiego. Nie można pominąć panoramicznych
widoków Krakowa – z panoramą w dziele Brauna i Hogenberga na
czele.
Wzajemne relacje między Skałką a jej otoczeniem ukazują źródła
kartograficzne (il. 5–6), w tym zwłaszcza plany: „Szwedzki” (1702),
„Kołłątajowski” (1785) i Mosano-chavanne’a (1796). Niezmiernie cen-
ne dla analiz dawnego rozplanowania budynku klasztornego są jego
plany z XViii i XiX w.
Badania terenowe zapoczątkowało wiercenie W. Kuźniara (pomija-
my tu wiercenia K. Berensa, jako odnoszące się do warstw głębszych).
pierwsze badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzili na
Skałce w r. 1946 A. Szyszko-Bohusz i G. Leńczyk. i chociaż wnioski
i rekonstrukcje Szyszko-Bohusza są błędne, a nawet plan wymaga ko-
rekt, to jednak przez długi czas odkrycia jego stanowiły jedyną fakto-
graficzną podstawę badań. Do nich nawiązały prace wykopaliskowe
teresy Lenkiewicz i Kazimierza radwańskiego, które ustaliły chrono-
logię warstw kulturowych oraz ukształtowanie wzgórza od południa,
a częściowo także od wschodu i zachodu. W 1959 r. podczas prac
konserwatorskich odsłonięto dalszą partię muru obronnego Skałki.
powtórnie pewne partie wzgórza przebadali W. Zin i W. Grabski, pub-
Krakowska Skałka: topografia i zabudowa
35
likując jedynie krótki komunikat. Sporo danych na temat pierwotnej
topografii otoczenia Skałki zawierają prace i. Kmietowicz-Drathowej.
parę szczegółów uzyskano przy okazji robót kanalizacyjnych na dzie-
dzińcu kościelnym w 1970 r. Wartościowy materiał przyniosły badania
J. reyniaka, prowadzone pod kierunkiem K. radwańskiego z ramienia
Muzeum Archeologicznego w Krakowie w r. 1975 (również przy spo-
sobności prac instalacyjnych).
Wymienione prace, mimo wielu cennych osiągnięć, nie dały jed-
nak pełnego obrazu topografii oraz dziejów i przeobrażeń Skałki, gdyż
jedne opierają się na czysto teoretycznych dociekaniach, inne są zbyt
ułamkowe, ograniczone do pewnych tylko aspektów poruszanych te-
matów, czy też błędnie interpretują uzyskany materiał (np. Szyszko-
-Bohusz, tobiasz, Zin, świszczowski).
ten niewielki szkic również nie rości sobie pretensji do wyczerpu-
jącego rozwiązania całej skałecznej problematyki; mamy jednak prawo
sądzić, że rezultaty przedstawionych niżej badań osiągnęły w znacznym
stopniu zamierzony cel. podstawą pracy jest analiza przytoczonej litera-
tury i przekazów archiwalnych w konfrontacji z wymienionymi pracami
wykopaliskowymi oraz własnymi badaniami terenowymi, przy których
wykorzystałyśmy prowadzone w latach siedemdziesiątych XX w. prace
odwadniające przy południowej ścianie kościoła. W rezultacie opraco-
wano rekonstrukcje, które w niektórych szczegółach są hipotetyczne,
jednak w zasadniczych stwierdzeniach nie budzą wątpliwości. objęty
badaniami zespół leży po po
Pobierz darmowy fragment (pdf)