Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00146 002670 22444013 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Nieśmiertelni. Krypta Zasłuzonych na Skałce - ebook/pdf
Nieśmiertelni. Krypta Zasłuzonych na Skałce - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 459
Wydawca: UNIVERSITAS Język publikacji: polski
ISBN: 97883-242-1435-8 Rok wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> dokument, literatura faktu, reportaże
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

W ciągu stu trzydziestu lat od powstania Krypty Zasłużonych na Skałce złożono w niej doczesne szczątki trzynastu Wielkich Polaków: Jana Długosza, Wincentego Pola, Lucjana Siemieńskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Teofila Lenartowicza, Adama Asnyka, Henryka Siemiradzkiego, Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Malczewskiego, Karola Szymanowskiego, Ludwika Solskiego, Tadeusza Banachiewicza i Czesława Miłosza. W 1989 roku, nawiązując do tradycji Opactwa Westminsterskiego, w Krypcie Zasłużonych umieszczono tablicę upamiętniającą Aleksandra Brücknera, wielkiego filologa i badacza kultury polskiej, zaś w 2004 roku – tablicę poświęconą Karolinie Lanckorońskiej, znakomitej uczonej, a zarazem mecenasowi polskiej kultury.

Książka składa się z dwóch części. W pierwszej znalazły się rozprawy o historii Skałki, o życiu i działalności na Skałce OO. Paulinów, wreszcie o okolicznościach powstania Krypty Zasłużonych. Druga, zasadnicza część książki, zawiera piętnaście sylwetek tych „nieśmiertelnych”, których uczczono w „skałecznym” sanktuarium narodowym poprzez złożenie w Krypcie ich prochów lub też – przez umieszczenie tam poświęconych im tablic.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI Krypta Zasłużonych na Skałce NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI universitas NIEŚMIERTELNI NIEŚMIERTELNI Krypta Zasłużonych na Skałce pod redakcją Franciszka Ziejki Kraków © Copyright by Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2010 ISBN 97883-242-1435-8 TAiWPN UNIVERSITAS Opracowanie redakcyjne Wanda Lohman Projekt okładki i stron tytułowych Sepielak Zdjęcie Czesława Miłosza: Photo Andrzej Miłosz © Copyright by Grażyna Strumiłło-Miłosz and Joanna Miłosz-Piekarska. www.universitas.com.pl SpiS treści Franciszek Ziejka, Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Część I Skałka, jej dzieje, jej przyszłość Andrzej Napiórkowski OSPPE, Z dziejów Skałki . . . . . . . . . . . . . . . . . Maria Krasnowolska, Irena Kmietowicz-Drathowa, Krakowska Skałka: topografia i zabudowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Józef Lepiarczyk, Wiadomości źródłowe do dziejów budowy i urządzenia barokowego kościoła na Skałce w Krakowie . . . . . . . Franciszek Ziejka, powstanie Krypty Zasłużonych na Skałce . . . . . . . . 13 33 75 91 Część II Nieśmiertelni Jerzy Wyrozumski, Jan Długosz (1415–19 V 1480) . . . . . . . . . . . . . . . . Franciszek Ziejka, Wincenty pol (1807–1872) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tadeusz Budrewicz, Lucjan Siemieński (1807–1877) . . . . . . . . . . . . . . Stanisław Burkot, Józef ignacy Kraszewski (1812–1887) . . . . . . . . . . . Andrzej Gurbiel, teofil Lenartowicz (1822–1893) . . . . . . . . . . . . . . . . Władysław Stróżewski, Adam Asnyk (1838–1897) . . . . . . . . . . . . . . . . Maria Poprzęcka, Henryk Siemiradzki (1843–1902) . . . . . . . . . . . . . . Maria Prussak, Stanisław Wyspiański (1869–1907) . . . . . . . . . . . . . . . 119 133 155 185 203 221 247 267 6 SpiS treści Tadeusz Zygmunt Bednarski, Jacek Malczewski (1854–1929) . . . . . . . . Teresa Chylińska, Karol Szymanowski (1882–1937) . . . . . . . . . . . . . . . Jacek Popiel, Ludwik Solski (1855–1954) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan Mietelski, tadeusz Julian Banachiewicz (1882–1954) . . . . . . . . . . . Marta Wyka, czesław Miłosz (1911–2004) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej Borowski, Aleksander Brückner (1856–1939) . . . . . . . . . . . . Jerzy Wyrozumski, Karolina Lanckorońska (11 Viii 1898–25 Viii 2002) . . 281 297 321 347 379 401 425 indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Przedmowa Nieśmiertelność już w starożytności przypisano bogom. W tradycji francuskiej miano „nieśmiertelnych” nadano członkom założonej przez kardynała richelieu w 1635 roku Akademii Francuskiej. Zawdzięczają oni owo miano dewizie, jaką kardynał nakazał umieścić na oficjalnej pieczęci Akademii: À l’immortalité [Ku nieśmiertelności]. przypomnij- my: w Akademii Francuskiej zasiada 40 członków. Są to poeci, pisarze, ludzie teatru, filozofowie, uczeni, przedstawiciele Kościoła – jednym słowem ci, którzy – zgodnie z intencją richelieu – w znaczący sposób przysłużyli się propagowaniu pięknej francuszczyzny. Wyboru nowego członka Akademii dokonują dotychczasowi członkowie. tylko pierwszą czterdziestkę mianował kardynał. Mimo że członkostwo w Akademii jest dożywotnie i każdego z członków obdarza się mianem „nieśmier- telnego”, często wraz ze śmiercią „akademika” kończy się i jego sława. Spośród ponad 700 „nieśmiertelnych”, którzy byli członkami Akade- mii, niewielu zasłużyło sobie na „wieczną” pamięć. co więcej, w Aka- demii znaleźli się także tacy, których dziś Francuzi się wstydzą, jak choćby kolaborującego z faszystowskimi Niemcami charles’a Maur- rasa czy marszałka philippe’a petaina, i których członkowie Akademii usunęli zresztą ze swych szeregów. W polsce nie posiadamy takiej instytucji ani tradycji. Zrodziła się wszelako tutaj w ii połowie XiX wieku inna tradycja: oddawania po- śmiertnego hołdu wielkim twórcom polskiej literatury, sztuki a także nauki. inicjatywa ta zrodziła się w Krakowie, dawnej stolicy polski. W tutejszej katedrze na Wawelu spoczywają prochy czternastu królów 8 prZeDMoWA polskich, a także wielu królowych i książąt. Gdy z mapy europy wy- mazano pod koniec XViii wieku naszą ojczyznę, nasi przodkowie po- stanowili w królewski sposób uczcić wielkich bohaterów narodowych, z czasem zaś – największych twórców polskiej literatury i sztuki. Uzna- no, że to właśnie ci bohaterowie a także wielcy twórcy kultury pełni- li w owych czasach niewoli rolę „królów-duchów” narodu. W drugim dziesiątku lat XiX wieku sprowadzono więc do królewskiej katedry na Wawelu doczesne szczątki księcia Józefa poniatowskiego i Naczelnika tadeusza Kościuszki, a w ii połowie tego stulecia rozpoczęto wielo- letnie boje o sprowadzenie do tej katedry prochów Adama Mickiewi- cza oraz Juliusza Słowackiego. W tym samym mniej więcej czasie, pod koniec lat siedemdziesiątych XiX wieku, zdecydowano się stworzyć w Krakowie, na sąsiedniej Skałce, swoistą filię wawelskiego panteonu królów i bohaterów, którą nazwano Kryptą Zasłużonych. W ten sposób zapisana trwale w dziejach polski śmiercią św. Stanisława, a podniesio- na do rangi ważnego ośrodka kultu religijnego przez Jana Długosza, który oddał ją pod opiekę sprowadzonych z Jasnej Góry oo. pauli- nów, Skałka stała się drugim po wawelskiej katedrze miejscem wiecz- nego spoczynku wielkich pisarzy, ludzi sztuki, uczonych, swoistym nowym panteonem. W Krypcie Zasłużonych spoczywa dziś trzynastu „królów-duchów” naszej narodowej kultury: od Jana Długosza po cze- sława Miłosza. Dwoje wybitnych twórców polskiej kultury, Aleksander Brückner i Karolina Lanckorońska, uczczeni zostali tu pamiątkowymi tablicami. tym wielkim synom polskiego narodu poświęcona jest ta książka. podejmując pracę przy niej, kierowaliśmy się jedną intencją: możliwie szerokiego upowszechnienia wiedzy o ludziach, którzy trwale zapisali się w naszej kulturze, którzy wnieśli do niej znaczący wkład. Nie cho- dziło w tym wypadku o opracowania naukowe, ale o możliwie przy- stępne sylwetki twórców, których uczczono w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Zdecydowaliśmy, że książka ta będzie dziełem wielu autorów. Mimo niemałych trudności udało się ostatecznie zebrać takie grono osób, które zgodziło się uczestniczyć w przedsięwzięciu. Nie narzuca- no też autorom jednego schematu prac. Uznaliśmy, że w owej różno- rodności ujęć tkwić będzie dodatkowa wartość książki. Książka składa się z dwóch części. W części i umieściliśmy kilka rozpraw o Skałce. Znalazły się tu zatem dwie rozprawy nieżyjących już autorów: Marii Krasnowolskiej i ireny Kmietowicz-Drathowej o dzie- Przedmowa 9 jach Skałki w pierwszych wiekach naszej historii oraz Józefa Lepiar- czyka o zbudowanym w i połowie XViii wieku, do dziś istniejącym kościele na Skałce. rozprawy te, zamieszczone w mało dostępnych czasopismach naukowych, nie straciły swej wartości naukowej. Nadto znalazły się w tej części dwie rozprawy: byłego przeora oo. paulinów, o. prof. Andrzeja Napiórkowskiego o dziejach obecności paulinów na Skałce oraz piszącego te słowa o okolicznościach powstania Krypty Zasłużonych. część ii, zasadnicza, zawiera sylwetki 15 „nieśmiertel- nych”, których prochy złożono na Skałce, lub też – których uczczono tu pamiątkowymi tablicami. Franciszek Ziejka Post scriptum W związku z zapełnieniem Krypty Zasłużonych na Skałce w grudniu 2005 pojawił się pomysł jej rozbudowy i powiększenia o obiekt centrum edukacyjno-Muzealnego. W styczniu 2006 roku rozpoczęła działalność Fundacja „panteon Narodowy na Skałce”, której założycielami zostali: Klasztor oo. paulinów na Skałce oraz polska Akademia Umiejętności. Staraniem Fundacji w latach 2007–2008 przeprowadzono na Skałce ba- dania archeologiczne, a także przygotowano się do ogłoszenia konkursu na ostateczny projekt architektoniczny nowej inwestycji. Niestety, wiosną 2009 roku Klasztor oo. paulinów wycofał się z przedsięwzięcia, wskutek czego została także rozwiązana wzmiankowana Fundacja. W zaistniałych okolicznościach jesienią 2009 roku podpisany wystąpił z nową inicjatywą: budowy panteonu Narodowego w podziemiach baro- kowego kościoła św. św. piotra i pawła, stojącego przy trakcie Królew- skim w Krakowie (ul. Grodzka 52). Do pomysłu tego zdołał przekonać Metropolitę Krakowskiego – ks. kardynała Stanisława Dziwisza, rektorów krakowskich publicznych szkół wyższych, a także władze polskiej Akade- mii Umiejętności. ostatecznie w dniu 31 maja 2010 roku został podpisany akt notarialny powołujący do życia nową fundację: „panteon Narodowy”, którą tworzą: jedenaście działających w Krakowie publicznych uczelni (Uniwersytet Jagielloński, Akademia Sztuk pięknych, Akademia Muzycz- na, Akademia Górniczo-Hutnicza, Uniwersytet ekonomiczny, politech- 10 prZeDMoWA nika Krakowska, Uniwersytet pedagogiczny, państwowa Wyższa Szkoła teatralna, Akademia Wychowania Fizycznego, Uniwersytet rolniczy, Uniwersytet papieski Jana pawła ii), polska Akademia Umiejętności oraz Kuria Metropolitalna Krakowska. W imieniu uczelni wyższych akt nota- rialny podpisali rektorzy, uprawomocnieni do tego uchwałami senatów. W imieniu pAU akt podpisał prezes prof. Andrzej Białas, zaś w imieniu Kurii Metropolitalnej podpis złożył Je. ks. kardynał Stanisław Dziwisz. członkowie-założyciele Fundacji podpisali także „List intencyjny”, który przewiduje, że w okresie miesiąca od wpisania Fundacji do Kra- jowego rejestru Sądowego zawarta zostanie między parafią p.w. Wszyst- kich świętych w Krakowie a Fundacją długoterminowa (na 40 lat) umo- wa dzierżawy zespołu krypt znajdujących się w podziemiach kościoła św. św. piotra i pawła wraz z niezabudowanym wirydarzem. W kryptach tych oraz na terenie wirydarza Fundacja planuje wykonanie prac, które pozwo- lą stworzyć panteon Narodowy w naturalny sposób dopełniający Królew- ską Nekropolię na Wawelu i Kryptę Zasłużonych na Skałce. członkowie-założyciele Fundacji przyjęli Statut, który m.in. przewi- duje powołanie do życia Kapituły Panteonu. to ona będzie w przyszłości podejmować decyzje o pochówku osób szczególnie zasłużonych dla polski i polskiej kultury w panteonie. Kapituła składać się ma z przedstawicieli instytucji o uznanym historycznie i społecznie wysokim poziomie akcep- tacji i zaufania. Liczyć będzie maksymalnie do dziewięciu osób. Fundacja zamierza tak poprowadzić prace w podziemiach kościoła św. św. piotra i pawła oraz w wirydarzu, aby pierwszy etap budowy panteonu zakończyć we wrześniu 2012 roku, w 400. rocznicę śmierci spoczywającego w krypcie tego kościoła ks. piotra Skargi, jednego z najwybitniejszych pisa- rzy i hagiografów polskich z przełomu XVi–XVii w. Należy wierzyć, że inicjatywa ta zakończy się sukcesem, i że w Kra- kowie w ciągu kolejnych kilkudziesięciu–kilkuset lat ludzie szczególnie zasłużeni dla ojczyzny, przede wszystkim dla narodowej kultury, znajdą wieczny spoczynek w panteonie. chodzi o to, aby pamięć o nich przetrwa- ła jak najdłużej, wzbogacając o prawdziwe wartości tożsamość narodową kolejnych pokoleń polaków. Nadzieję tę wiązać należy przede wszystkim z planowanym przez Fundację prowadzeniem pracy edukacyjnej wśród młodych polaków w celu zachowania w ich pamięci dorobku tych, którzy spoczywają zarówno w Nekropolii Królewskiej na Wawelu, w Krypcie Za- służonych na Skałce, jak i tych, którzy w przyszłości spoczną w panteonie Narodowym przy kościele św. św. piotra i pawła. Kraków, 1 czerwca 2010 Franciszek Ziejka Część pierwsza Skałka, jej dzieje, jej przyszłość Andrzej Napiórkowski OSPPE Z dziejów Skałki Jednym z bardziej interesujących miejsc w polsce jest z pewnością krakowskie wzgórze zwane potocznie Skałką. Zlokalizowane w centrum królewskiego miasta, jest nabrzmiałe wieloma treściami historycznymi, chrześcijańskimi, artystyczno-naukowymi i narodowymi. Współcześnie rozpościera się na tym miejscu kościelno-klasztorny zespół architekto- niczny, którego rzeczywistość można wyrazić w czterech zasadniczych wymiarach: 1. sanktuaryjnym, tworzonym przez przestrzeń bazyliki św. Michała Archanioła i św. Stanisława, głównego patrona polaków, zamęczonego tutaj w 1079 r.; 2. monastycznym: wpólnota ojców i bra- ci paulinów, którzy wiodą na tym miejscu życie zakonne od 1472 r., duszpastersko posługując pielgrzymom nawiedzającym to ogólnopol- skie sanktuarium męczeństwa krakowskiego biskupa; 3. kulturowo- edukacyjnym: od ponad 350 lat istnieje tu studium filozoficzno-teo- logiczne, mające dzisiaj kształt Wyższego Seminarium Duchownego zakonu paulinów o międzynarodowym charakterze; 4. narodowym, wyrażającym się nie tylko w formie budowli, jaką jest panteon Naro- dowy, lecz także wieloma wydarzeniami naukowymi i artystycznymi. przybliżmy jednak lepiej treści tych wzmiankowanych wymiarów, aby głębiej dotrzeć do duchowego przesłania Skałki. 14 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe 1. Sanktuaryjny od momentu przyjęcia chrztu przez księcia Mieszka i i jego podda- nych (966 r.), wzgórza takie jak Skałka zaprzestawały służyć pogańskim obrzędom religijnym, ponieważ najczęściej przekształcano je w miej- sca chrześcijańskiej liturgii. Na terenach ówczesnego państwa polan budowano zatem chrześcijańskie świątynie (w formie rotundy), dedy- kowane Najświętszej Maryi pannie lub św. Michałowi Archaniołowi. Na wzgórzu skałecznym wzniesiono właśnie taką romańską rotundę pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Skałka należy do najważ- niejszych, najstarszych i najcenniejszych pod względem historycznym miejsc, którego elementem konstytutywnym jest kompleks zabytków złożony z kościoła, Krypty Zasłużonych polaków, klasztoru, ołtarza trzech tysiącleci, sadzawki, Krzyża papieskiego z 1979 r., pomnika Jana pawła ii i okalających murów z czasów Kazimierza Wielkiego. W powszechnej świadomości Skałka jest znana przede wszystkim jako sanktuarium męczeństwa św. Stanisława, biskupa i męczennika. Urodził się on około 1039 r. w miejscowości Szczepanów koło tarnowa. po pobraniu stosownych nauk w Krakowie, a następnie na zachodzie europy w Liège lub w paryżu, został wyświęcony na kapłana w roku 1060. Z kolei w 1072 r. za aprobatą papieża Grzegorza Vii i króla Bo- lesława śmiałego mianowano go biskupem krakowskim. tym samym stał się bliskim współpracownikiem króla i jedną z ważniejszych oso- bistości ówczesnego państwa polskiego. rządził diecezją krakowską w latach 1072–1079, będąc jej dziewiątym z kolei biskupem. i choć niewiele szczegółów z życia Stanisława można znaleźć w historycz- nych kronikach, przez wieki przetrwał przekaz o wielu jego cudach, a zwłaszcza o wskrzeszeniu rycerza piotrowina. W wyniku konfliktu z królem Bolesławem śmiałym biskup Sta- nisław poniósł męczeńską śmierć 11 kwietnia 1079 r. Gall Anonim (ur. ? – po 1116) tak to opisuje w swojej Kronice: „Jak zaś doszło do wypędzenia króla Bolesława z polski, długo byłoby o tym mówić; tyle wszakże można powiedzieć, że sam będąc pomazańcem [Bożym] nie powinien był [drugiego] pomazańca za żaden grzech karać cieleśnie. Wiele mu to bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech za- stosował i za zdradę wydał biskupa na obcięcie członków. My zaś ani nie usprawiedliwiamy biskupa-zdrajcy, ani nie zalecamy króla, który Z dziejów Skałki 15 tak szpetnie dochodził swych praw”. Dopiero sto lat później kolejny kronikarz Wincenty Kadłubek (ur. po 1150–1223) przekazał więcej szczegółów. Jako pierwszy zapisał on między innymi to, że biskup miał na imię Stanisław. Według niego Stanisław wstawiał się za kobietami nieludzko karanymi przez króla i napominał go za niemoralne życie, za co został przez niego zamordowany podczas celebrowania Mszy świę- tej na Skałce. Wymienione powyżej kroniki to dwa podstawowe źródła infor- mujące o tych tajemniczych wydarzeniach. Stosunkowo niedawno przybyło nowe źródło, tym razem niepisane. Znaczna w tym zasługa Karola Wojtyły jako biskupa krakowskiego, a równocześnie 67. następ- cy św. Stanisława. Zezwolił on w 1963 r. na przeprowadzenie badań czaszki swego świętego poprzednika złożonej na Wawelu. Widoczne są na niej wyraźnie ślady wgnieceń; najdłuższe z nich znajduje się na po- tylicy i biegnie z góry na dół. W protokole z oględzin czaszki znalazła się uwaga: „stwierdzone na czaszce wgniecenia są charakterystyczne dla działania urazów zadanych narzędziem tępokrawędzistym”. Decy- zja bpa Karola Wojtyły pozwoliła na poznanie głównego obiektu rze- czowego związanego ze średniowiecznym konfliktem – czaszka wska- zuje, iż bp Stanisław zginął śmiercią gwałtowną, a nie w wyniku wyro- ku wykonywanego przez kata, jak chcą obrońcy króla. potwierdza się też wiarygodność przekazu, że to król był sprawcą tragicznej śmierci Stanisława: „to nie byli ludzie mali, nie o głupstwa walczyli. Walczyły dwa duchy o rzeczy wielkie […]. przez krew i przez miecz […]. Krew została na rękach i szatach zabójcy. Mieczem tęższy był król. śmierć Stanisława uczyniła zeń wyższego nad króla. Urósł śmiercią” (S. Wys- piański, Bolesław Śmiały. Skałka, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969, s . 179) . po męczeńskiej śmierci sława świętości bpa Stanisława rozeszła się szybko po całej polsce i poza jej granicami. Konsekwencją rozwo- ju kultu Męczennika była jego kanonizacja dokonana przez papieża innocentego iV w dniu 8 września 1253 roku w Asyżu. W roku na- stępnym w dniu 8 maja po raz pierwszy odbyła się w Krakowie uro- czystość ku czci św. Stanisława. to wydarzenie dało początek dwóm procesjom: koronacyjnej królów polskich i tzw. „majowej” wynikającej z kanonizacji (8 maja jest w kalendarzu liturgicznym dniem św. Stani- sława, w pierwszą niedzielę po tym dniu ma zawsze miejsce procesja). chociaż sam akt koronacji króla odbywał się w katedrze wawelskiej, 16 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe to jednak od czasu koronacji Władysława Łokietka (1320 r.) zaistniał zwyczaj pielgrzymowania polskich królów na Skałkę do miejsca mę- czeństwa św. Stanisława przed lub po koronacji. około połowy XVi wieku utrwaliło się przekonanie, że procesja na Skałkę jest zarówno formą przebłagania za zabójstwo popełnione przez Bolesława śmiałe- go, jak i aktem uproszenia łask za wstawiennictwem św. Stanisława dla nowego króla i ludów, którymi będzie rządził. ta „kanonizacyjna” pro- cesja przetrwała do dnia dzisiejszego i pozostała najokazalszą formą kultu św. Stanisława. przejęła jednocześnie funkcję procesji królew- skiej, która zanikła wraz z elekcją Stanisława Augusta na króla polski w r. 1764. św. Stanisław stał się patronem jedności polaków. Jego kanoniza- cja w Xiii wieku przyspieszyła proces integracji rozbitego państwa i zakończyła okres rozbicia dzielnicowego. W dzieje narodu wpisał się on jako patron ojczyzny, jako strażnik ładu moralnego i obrońca godności kobiety. W pierwszej połowie XV wieku doszło do pewnego osłabnięcia opieki nad kultem stanisławowskim w skałecznej świątyni. Zaniepokoiło to Jana Długosza, który w swoich notatkach z 1441 r . ubolewał nad tym zaniedbaniem, mimo znacznego napływu pątników. W Liber beneficiorum czytamy: „Nie mógł Jan Długosz starszy, kano- nik krakowski, na to bez przykrości patrzeć, iż miejsce tak znamienite, krwią świętą i zdumiewającymi przez tyle wieków cudami św. Stanisła- wa wsławione, do tyla zaniedbywano”. od tego czasu zaczyna się histo- ria klasztoru skałecznego, gdyż ze wzgórza częstochowskiego w 1472 r. zostali sprowadzeni „zakonnicy św. pawła pustelnika, wiodący żywot bogomyślny i czynny, którzy by tu służbę Bożą dniem i nocą pilnie sprawowali”. Kierując się troską o dom Boży, paulini dokonali rozbiórki XV- -wiecznego chylącego się ku upadkowi kościoła gotyckiego i zbudowali nową świątynię. Dzięki temu w latach 1734–1751 powstał istniejący do dzisiaj przepiękny barokowy kościół według projektu Antoniego Gerharda Müntzera z Brzegu i jego kontynuatora od roku 1740 archi- tekta Antoniego Solariego. W roku 1749 zbudowano monumentalne schody przypominające rozwiązania kompozycyjne przed rzymskim kościołem Santi Domenico e Sisto. We wnętrzu kościoła zwracają uwa- gę ołtarze wykonane z czarnego dębnickiego marmuru: św. Stanisława (1745), św. pawła pustelnika, św. rodziny (1744–1745), św. Jana Nepo- mucena (1749), Matki Boskiej Jasnogórskiej z płaskorzeźbą oblężenia Z dziejów Skałki 17 Jasnej Góry (1756) oraz św. Barbary (1782). Budowę ołtarza głównego ukończono w roku 1761, kiedy to zainstalowano obraz św. Michała Archanioła namalowany przez Stanisława Konicza. pseudobarokowa polichromia zdobiąca wnętrze świątyni została wykonana przez A. Mi- kołajskiego według projektu Juliana Niedzielskiego. ponad kapitelami, a pod gzymsem widnieją wokół wnętrza świątyni słowa Xiii-wieczne- go hymnu kościelnego poświęconego św. Stanisławowi: Gaude, Mater Polonia . W kościele skałecznym kaplica św. Stanisława usytuowana jest przy prezbiterium po lewej stronie od wejścia; w tym miejscu był pierwszy grób Męczennika. W predelli widać za szybą pień drzewa, na którym – według podań – poćwiartowano zwłoki świętego. obok, w ścianie po prawej stronie, widnieje mosiężna płyta z trzema kolistymi prze- szklonymi okienkami oraz napisem w języku łacińskim: „SiSte GrA- DUM DiVUS tiNXit Me SANGUiNe prAeSUL” („przystań, stopień ten krwią zrosił święty kapłan”). Kryje ona fragment posadzki zroszonej krwią św. Stanisława podczas jego męczeńskiej śmierci w 1079 r . Kard. Karol Wojtyła jako następca św. Stanisława czuł się mocno związany ze Skałką – miejscem męczeństwa swego poprzednika na stolicy biskupów krakowskich. o tych duchowych związkach świadczy jego wielokrotna prywatna modlitwa na tym niezwykłym miejscu, jak i zaangażowanie w publiczną liturgię, a szczególnie w coroczną proce- sję z Wawelu na Skałkę. Swoje duchowe związki z patronem polaków wyraził językiem artystycznym w słynnym poemacie Stanisław: Był człowiek, w którym moja ziemia ujrzała, że jest związana z niebem. [...] pragnę opisać mój Kościół w człowieku, któremu dano imię Stanisław. I imię to król Bolesław mieczem wpisał w najstarsze kroniki. imię to mieczem wypisał na posadzce katedry, gdy spłynęły po niej strugi krwi. Wiele zaangażowania wkładał kard. K. Wojtyła w ożywienie proce- sji majowych ku czci św. Stanisława, tym bardziej, iż były one progra- mowo szykanowane i deprecjonowane przez ówczesne władze komu- nistyczne. Zainicjował np. siedmioletnie przygotowania do obchodów 900-lecia śmierci męczennika ze Skałki w ramach Synodu Duszpaster- 18 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe skiego archidiecezji krakowskiej (1972–1979). Zakończeniem, a zara- zem uwieńczeniem tych wysiłków stała się jego pierwsza apostolska podróż do polski już jako papieża Jana pawła ii. Dzięki temu celebra- cja 900. rocznicy śmierci św. Stanisława przybrała niezwykły charakter. ojciec święty przybył 8 czerwca 1979 roku do narodowego sanktua- rium męczeństwa św. Stanisława. Wygłosił wówczas na Skałce dwa niezapomniane przemówienia: jedno skierowane do zgromadzonych w kościele przedstawicieli świata nauki, kultury i sztuki, drugie zaś do nieprzeliczonej rzeszy młodzieży wypełniającej ogrody i place przyległe do klasztoru, mimo wszelkich możliwych utrudnień ze strony agentów Służby Bezpieczeństwa prL. Wydarzenie to upamiętnia przyniesiony wówczas drewniany krzyż, który w maju 2007 roku po gruntownej renowacji został przeniesiony na nowe miejsce, osadzony w pięknym piaskowcu z Komborni i wkomponowany w odrestaurowane otoczenie przed bazyliką. Szczególny charakter w historii skałecznego sanktuarium miał 2003 rok z racji 750-lecia kanonizacji św. Stanisława. Na te uroczystości Jan paweł ii skierował do wiernych w polsce specjalny list apostolski Be- atum Stanislaum (8 maja 2003), w którym czytamy: „Z całego serca pragnę zatem przyłączyć się do obchodów tego jubileuszu i dać wyraz mojej jedności z duchowieństwem i wiernymi Kościoła w Krakowie i w całej polsce, aby wielbić Boga za wszelkie łaski, jakich na przestrze- ni wieków zaznawał Naród polski za Jego przyczyną. A w tej zbiorowej pamięci święty Biskup Krakowa pozostawał jako patron ładu moralne- go i ładu społecznego w naszej ojczyźnie. Uczył ładu moralnego w ro- dzinie opartej na sakramentalnym małżeństwie. Uczył ładu moralnego w państwie, przypominając nawet królowi, że w swym postępowaniu musi się liczyć z niezmiennym prawem Boga samego [...]. U początku naszych dziejów Bóg, ojciec ludów i narodów, ukazał nam przez tego świętego patrona, że ład moralny, poszanowanie Bożego prawa oraz słusznych praw każdego człowieka, jest podstawowym warunkiem bytu i rozwoju każdego społeczeństwa”. Wagę i doniosłość obchodów Roku Stanisławowskiego (2003/2004) podkreśliła obecność legata papieskie- go kard. Józefa ratzingera, czyli obecnego papieża Benedykta XVi na Skałce w dniu 11 maja 2003 roku. ponadto w 750. rocznicę kanonizacji Jan paweł ii przekazał w darze dla sanktuarium swój złoty krzyż pek- toralny (aktualnie znajduje się w odnowionym ołtarzu św. Stanisława) i papieską stułę; w tym samym roku przesłał również błogosławieństwo Z dziejów Skałki 19 wspólnocie klasztorno-seminaryjnej paulinów. Na specjalną wzmiankę zasługuje fakt, że kościół skałeczny w 2004 roku specjalną bullą Jana pawła ii został podniesiony do godności bazyliki, co ostatecznie trzeba widzieć jako jeden z pięknych owoców Roku Stanisławowskiego . Nato- miast w 2007 r. ustawiono przed wejściem do panteonu Narodowego pomnik największego z rodu polaków – Jana pawła ii, wykonany z brą- zu według artystycznej wizji prof. czesława Dźwigaja z Krakowa . Troska o właściwą oprawę kultu św. Stanisława ujawniła się także w działaniach Lucyny i piotra Skalskich oraz o. Andrzeja Napiórkow- skiego, którzy postanowili zbudować stały ołtarz jako godną oprawę eucharystii stanowiącą centrum procesji majowej. powstała budowla to Ołtarz Trzech Tysiącleci. Ma ona charakter wielofunkcyjny: służy li- turgii, przygotowana jest do wydarzeń artystycznych (koncertowych, scenicznych), lecz także, demonstrując formę współczesnej sztuki sa- kralnej, wnosi nową architekturę w przestrzeń dziedzińca kościelno- -klasztornego. Jest wyznaczona przez dwa kierunki: ścianę budynku klasztornego oraz średniowieczny mur, zbudowany za czasów króla Kazimierza Wielkiego (1310–1370). odniesienia trynitarne całej bu- dowli wyrażono w analogii trzech tysiącleci i trzech sakramentów. Sie- dem filarów – wzniesionych na wysokość 8 metrów z litych bloków kamiennych i wyznaczających tylną ścianę ołtarza – nawiązuje do idei otwartej, ogarniającej świat kolumnady G.L. Berniniego na watykań- skim placu św. piotra. przy filarach umieszczono posągi świętych i bło- gosławionych, wykonane z brązu patynowanego, o wysokości 4,2 m, dłuta prof. W. Kućmy. trzy centralne filary z różowego kamienia, swo- im kolorem kierują uwagę na męczeństwo umieszczonych na nich po- staci: św. Stanisława biskupa i męczennika (w środku) oraz św. Wojcie- cha – misjonarza i męczennika (z lewej) i sługi Bożego Jana pawła ii, który przelał krew podczas zamachu 13 maja 1981 roku (po stronie prawej). cztery kolejne rzeźby, mające za tło słupy wapienne w kolorze kości słoniowej, przedstawiają św. Jadwigę królową, św. siostrę Fau- stynę, św. Jana Kantego i o. Augustyna Kordeckiego. Siedem filarów świętych skupia jakby w soczewce trzy tysiąclecia, czego zewnętrznym znakiem jest 7-metrowy monolit – filar i symbol trzech sakramentów – wybudowany na planie trójkąta, mieszczący się naprzeciwko stołu ofiarnego. Filar przekazuje zarówno ideową koncepcję budowli, jak również stanowi wspornik dla pięknego żaglowego zadaszenia. ten wykonany z brązu graniastosłup o podstawie trójkąta równobocznego 20 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe przypomina o trzech sakramentach: chrzcie, bierzmowaniu i euchary- stii. Każda z trzech ścian w rzeźbiarskim przekazie składa się z dwóch sekcji: górnej – nawiązującej do motywów biblijnych i dolnej – mającej odniesienie do dziejów naszej ojczyzny. Sakrament chrztu. Biblijna scena to chrzest Jezusa w Jordanie. Duch święty jako gołębica zstępuje na Syna Bożego, rozpoczynające- go swoją misję zbawczą. Uświęcona przez Niego woda płynie z nieba przez dłoń Jana chrzciciela na głowę chrystusa i dolną część kompo- zycji, obrazującej chrzest narodu polskiego w 966 roku. św. Wojciech przejmuje strugę wody, kierując ją na głowę przedstawiciela pogań- skich prus. obok stoją Mieszko i z żoną Dobrawą. chrzest władcy i erygowanie niezależnego biskupstwa zrównały państwo gnieźnień- skie z chrześcijańskimi krajami europy i związały polskę z zachodnim kręgiem kultury chrześcijańskiej. Nieco poniżej płaskorzeźba pokazuje syna Mieszka i, króla Bolesława chrobrego (967–1025), trzymającego w dłoni włócznię św. Maurycego, otrzymaną od cesarza ottona iii. Symboliczna woda na ręce św. Wojciecha przyjmuje postać material- nej wody z sadzawki św. Stanisława – nazywanej „chrzcielnicą polski” – i spływając po chrzczonym, wypełnia znajdującą się u podstawy filara misę chrzcielną. Sakrament bierzmowania. W dzień pięćdziesiątnicy Duch święty zstępuje na apostołów, wśród nich jest Maryja. oddziaływanie Boże- go Ducha przenosi się na drugie tysiąclecie, kiedy wypełnia się bierz- mowanie polaków, co symbolizuje kolejna ściana kolumny, na której widzimy św. Stanisława i dokonujące się w jego męczeńskiej śmierci bierzmowanie dziejów. Kanonizacja Męczennika zainspirowała zjazd ówczesnych elit kościelnych i politycznych rozbitego na dzielnice państwa, przyspieszając proces jedności polski. Z obecnych wówczas książąt piastowskich są zobrazowani: na planie centralnym Bolesław Wstydliwy książę krakowski wraz z małżonką św. Kingą, powyżej św. Jacek odrowąż i bł. Salomea jako czciciele św. Stanisława. Scenę bierz- mowania wieńczą postaci dalszych trzech książąt: przemysława i księ- cia wielkopolskiego, Ziemowita księcia mazowieckiego i Władysława księcia opolskiego. Sakrament eucharystii. inspiracją z pisma świętego jest scena ukrzyżowania Jezusa chrystusa, kiedy z Jego przebitego boku rodzą się sakramenty Kościoła. ponadto w górnej części obok krzyża widnieją Matka Boża oraz św. Jan ewangelista. chrystus, z przebitymi stopami Z dziejów Skałki 21 i dłońmi, jest już zmartwychwstały. obraz ofiary Boga-człowieka wpro- wadza w dolną część kompozycji, a jest nią uczta eucharystyczna. W ar- tystycznej wizji trzeciego tysiąclecia, którego patronem jest Jan paweł ii, centrum stanowi Komunia święta. papież udziela ciała pańskiego. świadkami sakramentu są nam współcześni, pośród których możemy rozpoznać księcia Stefana kard. Sapiehę arcybiskupa krakowskiego oraz ks. Stefana kard. Wyszyńskiego prymasa tysiąclecia, nieco wyżej św. rafała Kalinowskiego oraz św. Brata Alberta (Adama chmielow- skiego) – personifikującego świat artystów. poniżej odnajdziemy postać aktualnego arcybiskupa Krakowa, ks. Stanisława kard. Dziwisza. W bez- pośredniej bliskości ran na stopach Ukrzyżowanego pozostaje osoba przeora paulinów. Ołtarz Trzech Tysiącleci stanowi wotum wdzięczności Bogu za Jego opatrzność nad polskim Narodem, za zastępy świętych i błogosławio- nych, żyjących na polskiej ziemi, za to, że zakorzenił się w niej Kościół i umacnia nas swymi sakramentami. Jest także świadectwem uwiel- bienia trójjedynego Boga przez życie i posługę zakonników w białych habitach w 700. rocznicę zatwierdzenia zakonu św. pawła i pustelnika (1308–2008). 2. Monastyczny Zakon świętego pawła pierwszego pustelnika (Ordo Sancti Pauli Primi Eremitae – oSppe), którego członków zwie się popularnie „pau- linami”, wywodzi się z Węgier, gdzie powstał w Xiii wieku, gromadząc w swoich szeregach pustelników żyjących w naddunajskiej puszczy. rozkwit eremityzmu naddunajskiego w europie stał się początkiem wspólnoty ojców i braci w białych habitach. W roku 1225 Bartłomiej, biskup pécsu, ufundował pustelnikom na górze patacs klasztor oraz kościół, nadał im też pierwszą regułę życia klasztornego. Natomiast bł. euzebiusz nie tylko zgromadził pustelników rozproszonych po lasach i skalnych grotach, ale też i sam podjął taki styl życia, by w całko- witym oddaniu się Bogu dążyć do doskonałości, a nie negując war- tości spraw doczesnych, troszczyć się o moralne dobro świata i jego wieczne zbawienie. ostatecznie oba klasztory: ten z góry patacs oraz założony przez bł. euzebiusza w pilis połączyły się, a za swego patro- 22 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe na obrały św. pawła z teb, pierwszego pustelnika. Stolica Apostolska zatwierdziła zakon w roku 1308, nadając mu regułę św. Augustyna. Zakon z biegiem wieków rozwijał się duchowo i liczebnie. paulini za- kładali nowe klasztory, prowadzili własne szkoły, a nawet uniwersytet na terenie dzisiejszej chorwacji. W XVi wieku paulini mieli prawie 300 klasztorów. Stopniowo zakon otwierał się w duchu apostolskim na potrzeby duchowe współczesnych ludzi, nie rezygnując ze swego pustel- niczego charakteru. W roku 1382 książę Władysław opolczyk podarował duchowym synom św. pawła pustelnika cudowny obraz Matki Bożej. Z czasem dzięki niezwykłej obecności Najświętszej Maryi panny w tej ikonie na Jasnej Górze rozwinął się wielki ruch pielgrzymkowy. Jedną z pierw- szych fundacji paulińskich na ziemiach polskich była Skałka w Krako- wie: 22 czerwca 1472 roku została zapisana paulinom w akcie funda- cyjnym przez Jana Długosza, kronikarza historii Królestwa polskiego i wychowawcę synów królewskich z dynastii Jagiellonów. Najistotniejszą motywacją decyzji ks. Jana Długosza była troska o pielęgnowanie kul- tu św. Stanisława. Zakon zaś pozostał tak bezprzykładnie wierny owej misji, że przetrwała ona najtrudniejsze nawet chwile: i rzezie w czasie najazdów tureckich, i kasaty w okresie porozbiorowym, gdy ostały się tylko dwa klasztory – na Jasnej Górze i krakowskiej Skałce. Mimo eremickiego charyzmatu paulini podjęli działalność apostol- ską, która początkowo wyrażała się w dawaniu świadectwa, modlitwie i kierownictwie duchowym. Stosownie do wskazań Kościoła anga- żowali się w różne funkcje duszpasterskie: od posługi słowa Bożego i szafarstwa sakramentów we własnych kościołach aż po działalność pedagogiczną i misyjną. świadomi charakteru i ducha swej wspól- noty zakonnicy łączą nadal kontemplację, świadectwo życia i modli- twy z gorliwymi czynami apostolskimi. obecnie paulińskie klasztory i domy zakonne rozsiane są po całej polsce i świecie, są m.in. na Wę- grzech, w Stanach Zjednoczonych, we Francji, Niemczech, Włoszech, chorwacji, Australii, czechach, na Słowacji, Ukrainie, Łotwie i Bia- łorusi. prowadzone przez paulinów misje znajdują się w Kamerunie i republice południowej Afryki. Fundacja skałecznego klasztoru była tak ważna dla J. Długosza, iż pośrednictwo w niej objął sam król Kazimierz Jagiellończyk. Klasz- tor w obecnym kształcie jest budowlą barokową wzniesioną w drugiej połowie XVii wieku, nazwaną monasterium sancti Stanislai de Ruppel- Z dziejów Skałki 23 la. ogromny dwupiętrowy czworobok zabudowań wieńczą w rogach ośmioboczne alkierzowane baszty. Wraz z przyległym kościołem two- rzy on typową całość dla późnego baroku. W latach 2002–2008 przy- wrócono tym budowlom ich świetność w zewnętrznym wyglądzie. Do wejścia w mury klasztoru oraz cichej zadumy zaprasza piękny portal uwieńczony herbem zakonu paulińskiego: palmą, krukiem z bochen- kiem chleba oraz dwoma lwami symbolizującymi samotność i kontem- plację Boga „sam na sam”; przenoszą nas także na pustynię tebańską, gdzie żył św. paweł pustelnik. Wnętrze klasztoru, choć nieosiągalne dla zwiedzających, bo zamknięte klauzurą, wypełnia cisza wieków znaczonych przez pokolenia żyjących tu białych mnichów. istotę mod- litwy i chrześcijańskiego ducha paulini jako stróże Skałki wyrażają w różnych formach posługi wiernym. W ostatnich latach realizowano potężne programy duszpasterskie: rok Stanisławowski (2003/2004), rok Aniołów (2005/2006), rok Wielkich polaków (2007/2008). W ra- mach poszczególnych programów odbywały się uroczystości liturgicz- ne, modlitewne czuwania, sympozja i konferencje naukowe, występy artystyczne i koncerty, wernisaże wystaw malarskich, ikon, rzeźb, foto- grafii, publikacje książek, druków zwartych, folderów, kalendarzy czy pomocy pastoralnych. Zbiory muzealne, które do tej pory przetrwały w krakowskim koś- ciele i klasztorze paulinów, są niewielką pozostałością bogatego wypo- sażenia: obrazów, rzeźb, kielichów mszalnych i monstrancji. Klasztoru nie omijały różnego rodzaju burze dziejowe niosące ze sobą zniszcze- nia. Szczególnie dotkliwy okazał się potop szwedzki w 1655 roku, kiedy to klasztor został doszczętnie rozgrabiony przez najeźdźców. podobna klęska dotknęła to miejsce na początku XiX wieku, kiedy społeczeństwo Galicji nękały podatki i kontrybucje nakładane przez Austriaków. pierwszą taką kontrybucję nałożono w 1806 roku przede wszystkim na kościoły i klasztory. ogromna ilość zabytkowych sre- ber została wówczas przetopiona w mennicach austriackiego zaborcy. Kolejna fala grabieży na równie wielką skalę miała miejsce w czasie ii wojny światowej, kiedy skradziono ostatnie zachowane w klasztorze gotyckie, renesansowe i barokowe przedmioty rzemiosła artystycznego. Zdarzały się także sytuacje wyjątkowe, jak chociażby w 1794 roku, gdy na fali patriotycznego uniesienia paulini krakowscy przekazali pewną ilość sreber Naczelnikowi tadeuszowi Kościuszce, aby przetopić je na pieniądze mające wspomóc trwające powstanie. 24 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe inny ważny element architektury sakralnej w zespole kościelno- -klasztornym krakowskich paulinów stanowi sadzawka św. Stanisława wykonana w XVii wieku z fundacji krakowskiego bpa Jakuba Zadzi- ka, zwana także Chrzcielnicą Polski . W 2005 roku po gruntownym re- moncie, wszechstronnej konserwacji i rewitalizacji ten jedyny w swoim rodzaju zabytek w polsce zajaśniał swoim pięknem. trafnym pomysłem stało się uaktywnienie ujęcia wody podziemnej, które znajduje się bez- pośrednio za figurą św. Stanisława. Woda ta, zdatna do picia, posiada bardzo wysoką mineralizację (3413 mg/l) i jest bogata w makro- i mi- kroelementy. Nowym elementem w barokowym wystroju sadzawki jest ujęcie wody, czyli tzw. studzienka wykonana z piaskowca. W ten spo- sób każdy przybywający, by pokłonić się św. Męczennikowi ze Skałki – turysta czy pielgrzym – może zaczerpnąć wody św. Stanisława. 3. Kulturowo-edukacyjny Klasztor Na Skałce zawsze odgrywał istotną rolę w życiu intelektual- nym tak paulińskiego zakonu, jak i Krakowa. Kiedy w 1472 roku Jan Długosz sprowadzał paulinów do królewskiego miasta, aby zajęli się ożywieniem i rozkrzewieniem kultu św. Stanisława, nikt nie przypusz- czał, iż temu duszpasterskiemu zamierzeniu trwale będzie towarzyszył też i nurt naukowy. W bogatej kulturotwórczej i edukacyjnej rzeczy- wistości Skałki należy widzieć zabytki kultury materialnej i duchowej. część materialna zawiera się w starej bibliotece, funkcjonującej dziś jako Zespół Biblioteczno-Muzealny, w dwóch lektoriach, dwóch po- mieszczeniach archiwalnych, w Wyższym Seminarium Duchownym zakonu paulinów z właściwym tej instytucji zapleczem dydaktycznym na czele z nowoczesną biblioteką. Z kolei część duchową współtworzą liczne koncerty organowe, symfoniczne, wokalne, muzyki chorałowej (istnieje schola chorałowa, mająca na swoim koncie 12 płyt cD), wy- stawy malarskie, sympozja, różne formy modlitwy: od prywatnej po publiczną, działalność liturgiczna, pastoralna i duszpasterska (gdzie chodzi naturalnie nie tylko o liturgię, lecz i o kierownictwo ducho- we, pomagające wiernym w kształtowaniu ich wewnętrznego życia). te trudne do ogarnięcia w swoim bogactwie liczne aspekty kultury Z dziejów Skałki 25 i wychowania wyrażają się w kreowaniu chrześcijańskiej kultury od ze- wnętrznych jej przejawów aż po duchowe. Już w 1520 roku powstała na Skałce bogata biblioteka fundacji Macieja z Miechowa, powiększana sukcesywnie w kolejnych wiekach. W skałecznym konwencie oddawano się studiom filozoficznym i teo- logicznym. Nie zachowały się ścisłe informacje o funkcjonowaniu bi- blioteki parafialnej przy kościele św. Michała i św. Stanisława na Skał- ce przed jego przejęciem przez paulinów (1472). początki organizacji księgozbioru należy wiązać z budową gotyckiego kościoła zakończoną przed 1441 rokiem . W tym czasie biblioteki mieściły się przeważnie w zakrystii lub w skarbcu, a nawet w samym kościele w jednej z bocz- nych kaplic. od momentu sprowadzenia paulinów księgozbiór zaczął się rozrastać. Na przełomie XVi i XVii wieku liczył on około 200 woluminów. W 1622 roku na Skałce zostało powołane Studium Generale. Biblio- teka klasztorna stała się wówczas placówką naukową i dydaktyczną. rozwój uczelni oraz prace budowlane przy rozbudowie konwentu prze- rwał najazd wojsk szwedzkich (1655). około 1686 roku zainicjowano budowę nowego pomieszczenia bibliotecznego, którą ukończono wios- ną 1688 roku. Jednakże po kilkudziesięciu latach klasztor skałeczny ponownie stanął przed problemem organizacji nowego pomieszczenia bibliotecznego, bowiem na skutek szczupłości dotychczasowego locum stłoczonym w nim księgom groziły uszkodzenia. Na podstawie porów- nania inwentarzy z wcześniejszymi dokumentami można stwierdzić, że w czasie potopu szwedzkiego, najazdu wojsk rakoczego i Lubo- mirskiego zagrabione zostały głównie dzieła ojców Kościoła, pisarzy antycznych oraz traktaty wielkich humanistów, a także książki z kręgu literatury religijnej, charakteryzujące się piękną oprawą lub bogactwem ilustracji. Mimo tych grabieży aktualnie w kolekcji skałecznej bibliote- ki znajduje się wiele starych druków, w tym cenne inkunabuły. W latach 2003–2005 pomieszczenie biblioteczne, jak i sam księgo- zbiór poddano gruntownej restauracji, co wymagało potężnych środ- ków finansowych. Zarząd klasztoru pozyskał odpowiednie fundusze tak od prywatnych osób, jak i publicznych instytucji, jak np. od Spo- łecznego Komitetu odnowy Zabytków Krakowa, od Ministerstwa Kul- tury czy od paulinów z amerykańskiej prowincji w Doylestown (pA). Specyficznej interwencji konserwatorskiej wymagały futerały oraz sta- re księgi. przed ponownym umieszczeniem futerałów oraz księgozbio- 26 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe ru w odnowionej sali bibliotecznej dokonano dezynfekcji całego księ- gozbioru. obiekty zostały poddane fumigacji w komorze próżniowej zainstalowanej w Bibliotece śląskiej w Katowicach; pracami kierował prof. Leonard ogierman. Najbardziej czasochłonne okazały się prace przy renowacji ścian i mebli, położono nową modrzewiową podłogę. Działania odnowy i rewitalizacji objęły równocześnie starą zakrystię, usytuowaną pod biblioteką. Wcześniej znajdował się w niej skarbiec, a później pomieszczenia dla Bractwa Aniołów Stróżów. Historyczna funkcja sakralna tej przestrzeni niejako podyktowała rodzaj aktualnie prezentowanych tutaj obiektów. W ustawionych tam gablotach znalazły się przedmioty związane z życiem klasztornym paulinów, a w szczegól- ności z kultem religijnym (obrazy, rzeźby, kielichy, monstrancje i inne eksponaty rzemiosła artystycznego czy tkaniny liturgiczne). W efekcie w maju 2005 roku powołano do życia Zespół Biblioteczno-Muzealny. Natomiast historia Wyższego Seminarium Duchownego jest ściśle związana z dziejami paulińskiego Juwenatu, który został przeniesiony z klasztoru jasnogórskiego do Krakowa w roku 1922. paulini zapocząt- kowali Juwenat z myślą, by do niego przyjmować młodzież męską, któ- ra, rozpoczynając naukę pod opieką zakonników paulińskich, przecho- dziłaby cały kurs gimnazjalny i po ukończeniu nauki mogła otrzymać maturę z prawami państwowymi. Nowy budynek powstał w 1935 r . według projektu znanego architekta Adolfa Szyszko-Bohusza. Juwenat działał do 1939 roku. po wybuchu ii wojny światowej działalność edu- kacyjną w Krakowie zawieszono. po wycofaniu się z Krakowa wojsk niemieckich 27 stycznia 1945 roku budynek zajęło wojsko radzieckie. Jednak 1 marca 1946 roku Sowieci zwrócili gmach szkolny paulinom. Z kolei w 1952 r. działalność Juwenatu została przerwana na mocy bez- prawnej decyzji polskiej władzy ludowej, likwidującej niższe seminaria duchowne w całej polsce. Umieszczono w nim Liceum pedagogicz- ne Żeńskie im. Joteyki i Szkołę podstawową, a w późniejszym czasie Vi Liceum ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza. odzyskanie przez paulinów budynku Juwenatu było możliwe do- piero po upadku systemu komunistycznego w polsce. W 1991 roku gmach wrócił do swoich prawowitych właścicieli. po przeprowadzeniu generalnego remontu budynek stał się w 1993 roku siedzibą Wyższego Seminarium Duchownego, gdzie w trakcie sześcioletnich studiów filo- zoficzno-teologicznych kształcą się przyszli paulińscy kapłani. Dzięki umowom z watykańską Kongregacją ds. Wychowania i edukacji oraz Z dziejów Skałki 27 z papieską Akademią teologiczną (obecnie Uniwersytet papieski Jana pawła ii) w Krakowie studia wieńczy uzyskanie naukowego stopnia magistra nauk teologicznych. obecnie w budynku mieszczą się: kaplica, mieszkania kleryków, sale wykładowe i komputerowe oraz nowa biblio- teka (w 2006 r. skomputeryzowana i wyposażona w przesuwne regały). 4. Narodowy Wymiar narodowy skałecznej rzeczywistości jest wzmacniany przez wszystkie trzy wcześniejsze (sanktuaryjny, monastyczny, kulturowo- -edukacyjny). Już bowiem sama świątynia jako narodowe sanktuarium męczeństwa św. Stanisława zawiera w sobie ogólnopolski i jednocze- śnie jednoczący aspekt. św. Stanisław jest bowiem głównym patronem trudnej jedności polaków. podobną funkcję wyraża wymiar mona- styczny. paulini – jakkolwiek nie mają polskiej proweniencji – to jed- nak są z dziejami Narodu związani jak żaden inny zakon. Wynika to w głównej mierze z faktu, iż posługują w najważniejszym sanktuarium na polskiej ziemi, gdzie Najświętsza Maryja panna czczona jest w cu- downej ikonie jako królowa polski. ponadto Skałka jest ośrodkiem kulturotwórczym, kształtującym umiłowanie dziedzictwa narodowego i postawę patriotyczną. Niezastąpioną rolę odgrywa tutaj właśnie pan- teon Narodowy. Znajdująca się pod kościołem jednonawowa krypta ukończona w 1792 roku, została przebudowana w latach 1876–1880 z myślą o gro- bach wielkich polaków, nakryta jest kolebkowym sklepieniem z głę- bokimi niszami pod przęsłami naw bocznych. W prezbiterium krypty również nakrytym kolebkowym sklepieniem o obniżonym łuku, od- dzielonym od nawy gurtem, wspartym na dwóch parach neoromań- skich kolumn, znajduje się neoromański ołtarz wykonany według pro- jektu tomasza prylińskiego, a w ścianie głównej naprzeciwko wejścia – witraż przedstawiający Matkę Boską Jasnogórską zaprojektowany przez Adama Bunscha. Jana Długosza (zgodnie z jego wolą), fundatora i dobrodzieja klasz- toru, pochowano na Skałce (1480) w pobliżu pierwotnego grobu św. Stanisława. W uroczystościach żałobnych tego wybitnego kronikarza i historyka, a także arcybiskupa-nominata lwowskiego, wzięli udział 28 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe królewscy synowie, przedstawiciele społeczności akademickiej, du- chowieństwa. Kiedy na terenie zaboru austriackiego zezwolono na celebrowanie patriotycznych uroczystości, organizowano w Krakowie liczne bardzo uroczyste pogrzeby zasłużonych polaków, świętowano narodowe rocznice. projekt utworzenia Grobów Zasłużonych w kryp- cie pod kościołem zrodził się w 1876 roku, a jego inicjatorem był pro- fesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Józef Łepkowski, który w związku z przypadającą w 1880 roku 400. rocznicą śmierci J. Długosza poddał myśl ponownego pogrzebu sławnego dziejopisarza. W roku 1880, rok po uroczystościach 800-lecia męczeństwa św. Stanisława, odbył się po- wtórny pogrzeb J. Długosza; jego doczesne szczątki złożono w odno- wionej krypcie. W uroczystościach wzięli udział przedstawiciele władz kościelnych, miejskich, uniwersyteckich, środowisk artystycznych i rze- sze ludzi różnych stanów. 10 lat później wykonano w warsztacie braci trembeckich okazały sarkofag na trumnę Długosza według projektu tomasza prylińskiego. tym samym otwarto na Skałce „palladium dla uczczenia popiołów zasłużonych w Narodzie mężów”. obok wawel- skiego panteonu z grobami królów, biskupów i bohaterów narodowych przybyła narodowi nowa krypta sepulchrum Patriae, mająca mieścić szczątki osób najwybitniejszych z najnowszej historii polskiej kultury. W październiku 1881 roku przeniesiono z cmentarza rakowickiego na Skałkę prochy Wincentego pola, zmarłego w 1872 roku znanego poety, profesora geografii UJ i pamiętnikarza, oraz zmarłego w 1877 roku Lucjana Siemieńskiego, poety, dziennikarza, nade wszystko zaś znakomitego tłumacza arcydzieł literatury antycznej, zwłaszcza Home- ra i Horacego. obaj jako uczestnicy powstania listopadowego i gorący patrioci uważani byli za bohaterów narodowych. W 1901 roku gmina miejska Kraków ufundowała im sarkofagi zaprojektowane przez Karo- la Knausa ozdobione medalionami portretowymi wykonanymi przez Jana tombińskiego. o ile pochówek Wincentego pola i Lucjana Siemieńskiego odbył się bez wystawnych ceremonii, to pogrzeb Józefa ignacego Kraszew- skiego zmarłego w marcu 1887 roku w Genewie był nader uroczysty. przed złożeniem trumny pisarza 8 kwietnia na Skałce przewieziono ją przez miasto z najwyższą czcią. W pogrzebie, który stał się olbrzymią manifestacją patriotyczną, wzięły udział nieprzeliczone rzesze polaków ze wszystkich zaborów i spoza ziem polskich. Sarkofag Kraszewskiego zaprojektował tomasz pryliński, a medalion z podobizną artysty we- Z dziejów Skałki 29 dług projektu piotra Kozakiewicza został odlany w brązie przez Fran- ciszka Kopaczyńskiego. Z końcem XiX wieku pochowano w skałecznej krypcie dwóch zna- nych poetów: teofila Lenartowicza i Adama Asnyka. ciało zmarłego we Florencji teofila Lenartowicza sprowadzono do Krakowa i złożono w krypcie 2 czerwca 1893 roku z udziałem dziesiątków tysięcy roda- ków. Wieść o śmierci Adama Asnyka (2 sierpnia 1897) okryła żałobą cały Kraków, w którym mieszkał ten znany i powszechnie szanowany poeta i powstaniec z 1863 roku, członek powstańczego rządu Narodo- wego. rychło też wiadomość ta dotarła do szerokiej rzeszy polaków ży- jących we wszystkich zaborach, a 6 sierpnia tłumy ludzi żegnały poetę na ulicach miasta i na Skałce. Sarkofagi Lenartowicza i Asnyka wyko- nane zostały według projektu Karola Knausa z medalionami autorstwa Jana tombińskiego. Na początku XX wieku złożono na Skałce prochy Henryka Siemi- radzkiego. Zmarłego w sierpniu 1902 roku wybitnego malarza pocho- wano pierwotnie na powązkach, ale za zgodą jego rodziny we wrześ- niu 1903 roku ekshumowane szczątki złożono na Skałce. pogrzebowi nadano niezwykle uroczystą oprawę, a w roku następnym zbudowano sarkofag według projektu Karola Knausa, z marmurowym medalionem wykonanym przez Stanisława Wójcika. Kilka lat później (2 grudnia 1907) Kraków żegnał artystę naj- wszechstronniejszego w swych dziejach, w najwyższym stopniu za- uroczonego Krakowem malarza, poetę i dramaturga Stanisława Wys- piańskiego. Zgotowano artyście pogrzeb iście królewski: żegnany był tłumnie przez przedstawicieli wszystkich stanów przybyłych z różnych stron ziem polskich, rozdzwoniły się dzwony wszystkich krakowskich kościołów z wawelskim Zygmuntem na czele. Sarkofag Wyspiańskiego, dzieło Jana rzymkowskiego, wykonano w 1912 roku. W dwudziestoleciu międzywojennym skałeczna krypta przyjęła dwóch wielkich artystów. W 1929 roku złożona tu została trumna wy- bitnego malarza Jacka Malczewskiego żegnanego przez licznie zgro- madzonych ludzi z udziałem przedstawicieli najwyższych władz pań- stwowych i kościelnych. Sarkofag wykonany według projektu Stanisła- wa popławskiego pochodzi z 1930 r . W 1937 roku sprowadzono z Londynu najpierw do Warszawy, a na- stępnie do Krakowa ciało wybitnego kompozytora Karola Szymanow- skiego. Artystę pochowano z najwyższymi honorami. Niespełna rok 30 ANDrZeJ NApiórKoWSKi oSppe później wykonano Szymanowskiemu sarkofag według projektu Stefa- na Strojka. po ii wojnie światowej pochowano na Skałce dwóch luminarzy: wybitnego artystę sceny polskiej Ludwika Solskiego i światowej sła- wy astronoma i matematyka tadeusza Banachiewicza, profesora UJ. Solski zmarł w 1954 roku, w wieku nieomal stu lat. Mimo ogrom- nej wystawności ceremonii w teatrze im. Juliusza Słowackiego nie pozwolono ze względu na katolicki charakter uroczystości, by orszak przeszedł ulicami miasta. Dopiero w pobliżu Skałki mógł rozwinąć się kondukt, w którym hetmanowi sceny narodowej towarzyszyły w jego ostatniej drodze tysiące osób. Sarkofag, w którym spoczęła trumna artysty, wykonano według projektu Fryderyka totha. Z kolei pochó- wek w Krypcie Zasłużonych tadeusza Banachiewicza (1955) okryty był tajemnicą. trumnę uczonego pochowanego w 1954 roku na cmenta- rzu rakowickim, ekshumowano, a następnie przewieziono na Skałkę, gdzie w skromnych uroczystościach, oprócz paulinów, uczestniczyła zaledwie grupa kolegów i znajomych profesora. Sarkofag Banachiewi- cza wykonał krakowski kamieniarz Franciszek Łuczywo, a popiersie jest dziełem Karola Hukana. 27 sierpnia 2004 r. rodzina, przyjaciele, intelektualiści, mieszkańcy Krakowa oraz goście z kraju i zagranicy pożegnali czesława Miłosza. Uroczystościom pogrzebowym w klasztorze Na Skałce przewodniczył kard. Franciszek Macharski. ciało poety zostało złożone w prostym sarkofagu wykonanym z polskiego granitu strzegomskiego. projektując sarkofag, Janusz chwajoł, starszy cechu rzemiosł Budowlanych, wzo- rował się na krypcie papieża pawła Vi. Na sarkofagu znalazł się łaciński napis: Bene quiescas („Spoczywaj w spokoju”). Na dole został umiesz- czony cytat z Księgi Mądrości: „A dbałość o naukę jest Miłość”. W trakcie prac archeologicznych – związanych z przemieszcze- niem Krzyża papieskiego, lokalizacją pomnika Jana pawła ii (2007) czy wreszcie budową Ołtarza Trzech Tysiącleci (2008) – odkryto sporo fragmentów ludzkich kości. Na placu klasztornym i kościelnym znala- zły się one z prostej przyczyny: wierni pragnęli być pochowani jak naj- bliżej grobu Męczennika. pragnąc uszanować ludzkie prochy, ówczes- ny przeor wstawił do panteonu czternasty sarkofag. Złożono w nim szczątki doczesne ojców i braci paulinów oraz osób pochowanych w ubiegłych wiekach wokół świątyni skałecznej. Sarkofag wykonano z białego włoskiego marmuru. Z dziejów Skałki 31 Warto tu wspomnieć o dwóch tablicach pamiątkowych, jakie wmu- rowano w ściany panteonu. W 1989 roku umieszczono tu tablicę upa- miętniającą wybitnego historyka literatury prof. Aleksandra Brücknera, zaś w 2004 roku na prośbę polskiej Akademii Umiejętności wmuro- wano w ścianę Krypty tablicę upamiętniającą wybitną polkę Karolinę Lanckorońską. Maria Krasnowolska, Irena Kmietowicz-Drathowa Krakowska Skałka: topografia i zabudowa 1. Stan badań i charakterystyka źródeł. Zakres opracowania Wieloraka problematyka Skałki budziła od dawna zainteresowanie przedstawicieli różnych dyscyplin, zarówno historyków i historyków sztuki, jak archeologów i geologów. rozważania na temat Skałki za- wierają wszystkie prace poświęcone dziejom Kazimierza i Krakowa . Wśród opracowań dotyczących specjalnie Skałki wymienić należy źród- łową publikację Szotarewicza, dziewiętnastowieczne monografie W. Łuszczkiewicza, L. Zarewicza i J. Muczkowskiego oraz publikacje M. tobiasza i S. rożeja. Stosunkowo obfity jest materiał archiwalny. Większość źródeł znaj- duje się w archiwum klasztoru skałecznego, część rozproszonych jest po innych archiwach. Bogate są też przekazy ikonograficzne, z których najstarsze wiążą się z ikonografią św. Stanisława (il. 1–2). Najwcześ- niejszy widok znajduje się w dziełku astronomicznym opublikowanym w drukarni Hallera w r. 1504. Ze zbliżonego okresu pochodzi widok Skałki na ornacie piotra Kmity oraz trochę chyba późniejszy z trypty- 34 M. KrASNoWoLSKA, ireNA KMietoWicZ-DrAtHoWA ku Mariackiego. Następnym chronologicznie byłby tryptyk z pławna (1511 lub 1514–16). Z około połowy XVi w. pochodzą widoki Skałki z tryptyków w Kobylinie, Wieniawie (1544) i pilicy. Z roku 1578 po- chodzi rycina z dziełka Mikołaja z Wilkowiecka, z 1622 roku obraz tyburcego Nowakowicza ze Skałką w tle, z 1672 r. rycina na karcie tytułowej teologicznej rozprawy o. rafała Michalskiego (il. 3). Zgoła fantastyczne jest przedstawienie Skałki (jak i innych paulińskich klasz- torów) w Kronice o . Pokorskiego . W XiX w. znajdował się w poznaniu obraz z przedstawieniem Skałki w tle zabójstwa św. Stanisława. J.H. Biegeleisen reprodukuje widok Skałki (wśród obrazów z lwowskiej Biblioteki pawlikowskich); przedstawienie to robi wrażenie kompila- cji starszych, znanych autorowi widoków. Widok Skałki od wschodu przedstawił Antoni Gerhard Münzer na obrazie św. Stanisława z ko- ścioła na Skałce (1738; il. 4). Wiek XiX przynosi wielką obfitość rycin, rysunków i fotografii. Spośród nich przydatne dla odtwarzania daw- nego widoku Skałki są: widoki od północy i południowego wschodu z Notatnika J. Brodowskiego i widok od południowego wschodu J.N. Głowackiego. również od południowego wschodu przedstawia Skałkę obraz olejny B. Gąsiorowskiego. Nie można pominąć panoramicznych widoków Krakowa – z panoramą w dziele Brauna i Hogenberga na czele. Wzajemne relacje między Skałką a jej otoczeniem ukazują źródła kartograficzne (il. 5–6), w tym zwłaszcza plany: „Szwedzki” (1702), „Kołłątajowski” (1785) i Mosano-chavanne’a (1796). Niezmiernie cen- ne dla analiz dawnego rozplanowania budynku klasztornego są jego plany z XViii i XiX w. Badania terenowe zapoczątkowało wiercenie W. Kuźniara (pomija- my tu wiercenia K. Berensa, jako odnoszące się do warstw głębszych). pierwsze badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzili na Skałce w r. 1946 A. Szyszko-Bohusz i G. Leńczyk. i chociaż wnioski i rekonstrukcje Szyszko-Bohusza są błędne, a nawet plan wymaga ko- rekt, to jednak przez długi czas odkrycia jego stanowiły jedyną fakto- graficzną podstawę badań. Do nich nawiązały prace wykopaliskowe teresy Lenkiewicz i Kazimierza radwańskiego, które ustaliły chrono- logię warstw kulturowych oraz ukształtowanie wzgórza od południa, a częściowo także od wschodu i zachodu. W 1959 r. podczas prac konserwatorskich odsłonięto dalszą partię muru obronnego Skałki. powtórnie pewne partie wzgórza przebadali W. Zin i W. Grabski, pub- Krakowska Skałka: topografia i zabudowa 35 likując jedynie krótki komunikat. Sporo danych na temat pierwotnej topografii otoczenia Skałki zawierają prace i. Kmietowicz-Drathowej. parę szczegółów uzyskano przy okazji robót kanalizacyjnych na dzie- dzińcu kościelnym w 1970 r. Wartościowy materiał przyniosły badania J. reyniaka, prowadzone pod kierunkiem K. radwańskiego z ramienia Muzeum Archeologicznego w Krakowie w r. 1975 (również przy spo- sobności prac instalacyjnych). Wymienione prace, mimo wielu cennych osiągnięć, nie dały jed- nak pełnego obrazu topografii oraz dziejów i przeobrażeń Skałki, gdyż jedne opierają się na czysto teoretycznych dociekaniach, inne są zbyt ułamkowe, ograniczone do pewnych tylko aspektów poruszanych te- matów, czy też błędnie interpretują uzyskany materiał (np. Szyszko- -Bohusz, tobiasz, Zin, świszczowski). ten niewielki szkic również nie rości sobie pretensji do wyczerpu- jącego rozwiązania całej skałecznej problematyki; mamy jednak prawo sądzić, że rezultaty przedstawionych niżej badań osiągnęły w znacznym stopniu zamierzony cel. podstawą pracy jest analiza przytoczonej litera- tury i przekazów archiwalnych w konfrontacji z wymienionymi pracami wykopaliskowymi oraz własnymi badaniami terenowymi, przy których wykorzystałyśmy prowadzone w latach siedemdziesiątych XX w. prace odwadniające przy południowej ścianie kościoła. W rezultacie opraco- wano rekonstrukcje, które w niektórych szczegółach są hipotetyczne, jednak w zasadniczych stwierdzeniach nie budzą wątpliwości. objęty badaniami zespół leży po po
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Nieśmiertelni. Krypta Zasłuzonych na Skałce
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
20,00 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: