Darmowy fragment publikacji:
Rozdział II. Niezgodne z prawem
działanie lub zaniechanie
organu władzy publicznej
w regulacji Kodeksu cywilnego
§ 1. Cywilistyczne pojmowanie bezprawności
Założenie jedności porządku prawnego nakazuje, zdaniem M. Sośniaka,
przyjąć jedność pojęcia bezprawności. Dla wszystkich gałęzi prawa musi mieć
ono jednakowe znaczenie, choć nie przeczy to występowaniu różnych postaci
bezprawności w zależności od gałęzi prawa. Tak więc zakaz określonego po-
stępowania na gruncie prawa karnego powoduje, że jest ono zakazane w ogóle,
więc wiążące również dla prawa cywilnego, gdyż do uznania czynu za bez-
prawny wystarczy, by był on zakazany przez jakąkolwiek normę prawną. Nie
oznacza to jednak, że tego rodzaju działanie bezprawne musi za sobą pociągać
na obszarze prawa cywilnego odpowiedzialność odszkodowawczą. Poszcze-
gólne postacie bezprawności w różnych dziedzinach prawa konkretyzują spo-
sób, w jaki wykroczenie następuje, konkretyzują normy, jakie przy tej okazji
zostają naruszone, a także określają skutki, jakie łączą się z dokonanym naru-
szeniem1. Możliwe więc jest wiązanie różnych skutków prawnych na gruncie
1 M. Sośniak, Bezprawność zachowania jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej za czyny
niedozwolone, Kraków 1959, s. 89 i n.; M. Safjan, Odpowiedzialność państwa, s. 9, przypis 14;
G. Bieniek, [w:] idem (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I,
Warszawa 2006, s. 248; Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. I, Komentarz,
Warszawa 2004, s. 991. Inaczej K. Pietrzykowski, Bezprawność, s. 179, w którego ocenie „w pol-
skim systemie prawnym nie występuje jedno, uniwersalne pojęcie bezprawności. Pojęcie to na-
leży interpretować w sposób właściwy dla każdej gałęzi prawa, a więc na przykład prawa konsty-
tucyjnego, prawa cywilnego, karnego czy administracyjnego” oraz A. Szpunar, Odpowiedzialność
Skarbu Państwa, s. 132.
39
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
danej gałęzi prawa w zależności od stopnia naruszenia prawa2, o ile normy
wyższego rzędu nie przewidują dla danej gałęzi prawa określonych skutków
wynikających z naruszenia prawa jako takiego, bez stopniowania tego naru-
szenia3.
Bezprawność zachowania, z którego wynikła szkoda, nie występuje
w art. 415 KC jako odrębna przesłanka obowiązku jej wynagrodzenia, lecz
jako obiektywnie niewłaściwe zachowanie się sprawcy szkody konstytuujące
obok subiektywnego elementu działania tego sprawcy pojęcie winy4. Wzoro-
wane na koncepcji francuskiej szerokie rozumienie winy w art. 134 Kodeksu
zobowiązań5 (dalej: KZ) znalazło swoją kontynuację pod rządami KC6. Wina
obejmuje więc – w ujęciu art. 415 KC – zarówno działanie sprawcy szkody,
jak i podmiotową, psychiczną stronę tego działania7, co odpowiada wyróżnio-
nej przez B. Lewaszkiewicz-Petrykowską subiektywno-obiektywnej teorii winy8.
W doktrynie uznawano, że przesłanka bezprawności została niejako pochło-
nięta przez winę i nie zajmowała równorzędnej z nią pozycji9, jednakże odróż-
niano je od siebie, a próby zamiennego traktowania winy i bezprawności, czy
2 Na przykład w prawie administracyjnym różne są skutki istotnego naruszenia prawa przez
akt jednostki samorządu terytorialnego, inne zaś w przypadku nieistotnego naruszenia prawa.
3 M. Sośniak (Bezprawność zachowania, s. 91, przypis 19) nieco inaczej rozumiał pojęcie
„stopni bezprawności”. Jego zdaniem można by je układać hierarchicznie stosownie do tego,
czy dane zachowanie, określane jako bezprawne, przedstawia niebezpieczeństwo dla podstaw po-
rządku prawnego, czy też tylko go narusza. Do bezprawia pierwszego stopnia należałoby zaliczyć
np. przestępstwa karne, do drugiego – lekkie wykroczenia administracyjne. W tym kontekście
M. Sośniak przytaczał orz. SN z 31.12.1951 r., (C 545/51, PiP 1953, Nr 5–6, s. 816), w którym
stwierdzono, że „bezprawie cywilne”, pomimo że nie jest równoznaczne z przestępstwem, „za-
wiera w swej treści akcenty poważnego naruszenia obowiązku czy przekroczenia przysługujących
uprawnień”.
4 J. Dąbrowa, Wina jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej, Wrocław 1968, s. 8 i n.
5 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 27.10.1933 r., Dz.U. Nr 82, poz. 598
6 Warto jednakże wspomnieć, że E. Till w swoim komentarzu do art. 75 Projektu Prawa Zobo-
wiązań z 1923 r. stanął na stanowisku, że czynem bezprawnym jest „czyn ludzki, do którego pod-
jęcia działający nie jest uprawniony, a podejmując go wykracza przeciw porządkowi prawnemu
(...) tym sposobem, że działa przeciw nakazowi lub zakazowi ustawy bądź że wkracza w sferę in-
teresu drugiego, które porządek prawny opieką swą otacza” (E. Till, Polskie Prawo Zobowiązań.
Część ogólna. Projekt wstępny z motywami, Lwów 1923, s. 102 i n.).
7 J. Dąbrowa, Wina jako przesłanka, s. 12; W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, oprac.
A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Warszawa 2007, s. 235; S. Dubis, [w:] E. Gnie-
wek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 663.
8 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina jako podstawa odpowiedzialności z tytułu czynów nie-
ze zm.
40
dozwolonych, SP-E 1969, t. II, s. 28 i n.
9 Ibidem, s. 90.
§ 1. Cywilistyczne pojmowanie bezprawności
też subiektywizowania tej ostatniej odrzucano10. Zdaniem M. Sośniaka: „pomi-
janie czy «ukrywanie» bezprawności pod innymi terminami nie wydaje się ani
właściwe (wobec jej fundamentalnego znaczenia), ani celowe (skoro i tak musi
być ona w ten czy inny sposób wzięta pod uwagę)”11. Prawo cywilne konstru-
ując własne pojęcie winy, nie może ujmować go w sposób jakościowo różny od
przyjmowanego na terenie prawa karnego, gdzie wina zawsze odróżniana była
od bezprawności czy społecznego niebezpieczeństwa czynu12. Bezprawność uj-
mowana jest jako pojęcie ściśle obiektywne, polegające na stwierdzeniu, czy
czyn człowieka pozostaje w zgodzie z porządkiem prawnym, czy też jest z nim
niezgodny. Jako bezprawne określa się działanie sprzeciwiające się porządkowi
prawnemu jako całości, niezależnie od tego, czy jest ono, czy też nie jest za-
winione13. Brak zdolności do rozeznania i powzięcia woli, brak jakiejkolwiek
winy, dobra wiara (w znaczeniu subiektywnym), nieznajomość prawa czy też
inne stany psychiczne działającego nie mają żadnego znaczenia dla ustalenia
bezprawności zachowania się jako przesłanki obiektywnej sprzeczności z pra-
wem. Ocena bezprawności dokonywana jest w oderwaniu od osoby sprawcy,
wina zaś stanowi ocenę, czy sprawcy osobiście może być postawiony zarzut.
Wina jest nie do pomyślenia bez naruszenia prawa, tak więc wszystkie zjawiska
10 M. Sośniak, Bezprawność zachowania, s. 87 i n.; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, ibidem, s. 90.
Spór dotyczył tego, czy bezprawność jest samodzielną przesłanką odpowiedzialności (tak M. So-
śniak, ibidem, s. 101, który pisał o „samodzielności cywilnej postaci bezprawności w dziedzinie
odszkodowawczej”), czy też jest na tyle związana z winą, iż nie da się ich rozłącznie traktować (tak
B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, ibidem, s. 90, dla której bezprawność stanowiła przesłankę winy).
11 M. Sośniak, ibidem, s. 79. Tak też B. Lewaszkiewicz, Zakres niedbalstwa jako podstawa od-
powiedzialności cywilnej, NP 1956, Nr 3, s. 61 (istnieje tylko jedno pojęcie winy, a wina karna
i cywilna co do istoty swojej są jednakowe); J. Ignatowicz, A. Stelmachowski, Podstawy prawne
majątkowej odpowiedzialności pracownika, PiP 1956, Nr 10, s. 563 („Nie można także mówić
o «winie cywilnej» i «winie karnej». Są to pojęcia pokrywające się co do istoty, różnica polega je-
dynie na tym, że czyn zawiniony zagrożony jest inną sankcją w prawie karnym, inną zaś w prawie
cywilnym”).
12 M. Sośniak, ibidem, s. 81.
13 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina, s. 90; idem, Deliktowa odpowiedzialność za własne
czyny w prawie cywilnym krajów europejskich, KPP 1998, z. 2, s. 236; J. Gęsiak, Od nieodpowie-
dzialności, s. 945; A. Szpunar, Odpowiedzialność Skarbu Państwa, s. 128; M. Sośniak, ibidem, s. 153
i n.; M. Safjan, Odpowiedzialność państwa, s. 9, przypis 14. Zdaniem B. Lewaszkiewicz-Petrykow-
skiej (Wina, s. 90) „nawet przy rozłącznym potraktowaniu przez ustawodawcę winy i bezpraw-
ności, jako dwu samodzielnych i równorzędnych przesłanek odpowiedzialności cywilnej, proces
badania musimy zacząć od stwierdzenia bezprawności, a dopiero potem możemy zająć się winą.
Ściślejszy jeszcze związek występuje w tych systemach prawnych, które, nie tworząc z bezprawno-
ści samodzielnej przesłanki odpowiedzialności cywilnej, powodują włączenie jej rozpoznania do
procesu badania winy”.
41
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
prawne, które określamy jako zawinione, posiadają cechę bezprawności, lecz
nie odwrotnie – nie każde zjawisko uznano za bezprawne będzie zawinione.
Najpierw należy stwierdzić bezprawność, potem zaś dopiero winę14.
W nowszej doktrynie cywilistycznej zyskuje przewagę postulat, aby w na-
uce prawa cywilnego posługiwać się kategoriami analogicznymi do pojęcia
winy w prawie karnym, w którym sprowadza się ona jedynie do oceny strony
podmiotowej czynu i stanowi naganny, z punktu widzenia ustawy karnej, pod-
miotowy stan sprawcy towarzyszący czynowi. Bezprawność w prawie karnym
nie jest natomiast elementem winy, lecz jej przesłanką, nie można bowiem po-
stawić zarzutu temu, kto nie dopuszcza się czynu bezprawnego15. W prawie
cywilnym bezprawność może być więc rozumiana nie jako element winy, lecz
jako warunek przystąpienia do oceny zachowania sprawcy szkody dla przypi-
sania odpowiedzialności odszkodowawczej16.
W kontekście czynów niedozwolonych pojęcie bezprawności, jako niewy-
rażone expressis verbis w KC, rozważane było w doktrynie i orzecznictwie w ra-
mach problematyki winy. Problem bezprawności w oderwaniu od winy wywo-
łany jest w sytuacjach, kiedy odpowiedzialność sprawcy szkody jest wyłączona
z powodu braku bezprawności (jak w art. 423 i 424 KC). Poza tym oparcie
odpowiedzialności cywilnej wyłącznie na bezprawności jest cechą konstruk-
cji ochrony dóbr osobistych (art. 24 KC), a także innych wypadków odpowie-
dzialności, np. w związku z zagrożeniem lub wyrządzeniem szkody przez bez-
prawne oddziaływanie na środowisko (art. 323 ustawy z 27.4.2001 r. – Prawo
ochrony środowiska17). Bezprawność jest wystarczającą przesłanką powstania
roszczenia o przywrócenie stanu sprzed dokonania naruszenia oraz o zanie-
chanie m.in. w wypadku naruszenia praw rzeczowych, posiadania, uczciwej
konkurencji oraz praw własności intelektualnej18.
Określając przedmiot bezprawia, M. Sośniak nie uważał za zasadne utożsa-
mianie go z porządkiem prawnym. Nie można bowiem odrywać przedmiotu,
14 M. Sośniak, Bezprawność zachowania, s. 78 i n.; J. Gęsiak, ibidem, s. 945. Zob. też np. orz. SN
z 6.12.1967 r., II CR 318/67, GSiP 1968, Nr 10, s. 2, w którym wyrażono stanowisko, że „bezpraw-
ność działania (zachowania się) należy pojmować w sensie obiektywnym bez włączania w jego
treść elementu subiektywnego winy”.
15 W. Czachórski, Zobowiązania, 2007, s. 235.
16 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2006, s. 170; G. Bie-
niek, [w:] idem (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, War-
szawa 2005, s. 249; S. Dubis, [w:] Komentarz KC, s. 663–664. Zob. też np. SN w wyr. z 23.11.1997 r.,
I PKN 352/97, OSN 1998, Nr 16, poz. 480.
17 T.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 799 ze zm.
18 E. Bagińska, Odpowiedzialność, s. 316.
42
§ 1. Cywilistyczne pojmowanie bezprawności
którego dotyczy zachowanie człowieka, od porządku prawnego, który chroni
ten przedmiot, i vice versa. Wprawdzie najczęściej naruszenie obowiązują-
cych norm łączyć się będzie z naruszeniem praw podmiotowych, co jest dla
prawa cywilnego najbardziej charakterystyczne, jednak nie oznacza to, że na-
ruszenie norm zawsze musi współwystępować z naruszeniem praw podmio-
towych. Bezprawie cywilne rozumiane jest jako „czynnik, który narusza sta-
łość i równowagę stosunków majątkowych i osobistych między podmiotami
prawa cywilnego, czynnik, który wykracza przeciwko zasadzie przyznawania
każdemu, co mu się prawnie w dziedzinie majątkowej i osobistej należy”19.
Bezprawie przejawiać się będzie w postaci naruszenia dóbr majątkowych i oso-
bistych. Kwestią oceny w poszczególnych przypadkach będzie to, czy narusze-
nie tych dóbr, stanowiących przedmiot naruszenia, pociągnie za sobą naru-
szenie praw, interesów itd., które wówczas uznamy za przedmiot bezprawia20.
Według M. Sośniaka nie należy więc petryfikować przedmiotu bezprawia.
W odniesieniu do poglądu, że do powstania odpowiedzialności cywilnej de-
cydujące jest nie tyle naruszenie normy, ile naruszenie cudzego prawa pod-
miotowego lub prawnie chronionych interesów21, ustosunkowywał się on ne-
gatywnie. Odrywanie bowiem naruszenia praw podmiotowych od naruszenia
prawa przedmiotowego, podobnie jak odrywanie naruszenia interesów praw-
nych i prawnie chronionej sfery od naruszenia prawa przedmiotowego, nie jest
uzasadnione ze względu na to, że naruszenie prawa podmiotowego czy inte-
resu nie stanowi niczego innego od naruszenia nakazu prawa, reprezentowa-
nego właśnie przez to prawo podmiotowe lub interes prawny. Prawo podmio-
towe, jak i interes prawny, opierają swój byt na prawie przedmiotowym. Każde
naruszenie prawa podmiotowego oznacza również naruszenie prawa przed-
miotowego, ponieważ stanowi wykroczenie przeciwko normie prawnej, okre-
ślającej treść praw podmiotowych22. Możliwa jest też sytuacja, kiedy narusze-
nie prawa przedmiotowego wyrządzi szkodę, choć nie stanowi bezpośrednio
naruszenia żadnego prawa czy interesu23.
Według M. Sośniaka kwalifikacja bezprawności nawiązuje do całości stanu
faktycznego, w którym ujemną ocenę przesądza raz sam wynik, raz samo za-
chowanie, a innym razem jedno i drugie24. Trudno więc z góry zakładać, któ-
19 M. Sośniak, Bezprawność zachowania, s. 98.
20 Ibidem, s. 98 i n.
21 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina, s. 91.
22 M. Sośniak, Bezprawność zachowania, s. 120 i n.
23 Ibidem, s. 121.
24 Ibidem, s. 154.
43
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
rego elementu sytuacji dotyczyć ma kwalifikacja bezprawności. Jako że bez-
prawność zachowania stanowi ocenę całokształtu sytuacji, w której owo za-
chowanie ma miejsce, nie należy tej oceny wiązać ani wyłącznie z pasywnością
czy aktywnością jednostki, ani wyłącznie z wynikiem zachowania się tej jed-
nostki25. Po pierwsze dlatego, że z zakazu danego rodzaju zachowania nie wy-
nika jako konieczność bezprawność rezultatu tego zachowania. Nie jest wy-
kluczone, że zachowanie ocenione jako bezprawne sprowadzi wynik, który –
rozpatrywany sam w sobie – nie będzie bezprawny. Nie posiada to jednakże
żadnego wpływu na ujemną kwalifikację zachowania i „sanację” prawną całej
sytuacji. Po drugie, z prawności wyniku nie płynie od razu prawność zacho-
wania. Po trzecie wreszcie, z bezprawności wyniku nie można z całą pewnością
wnioskować o bezprawności zachowania, które doprowadziło do tego wyniku,
a w każdym razie nie można całości zachowania, jakie do tego wyniku przy-
wiodło, obejmować ujemną kwalifikacją26.
Czyny w zasadzie niezgodne z prawem stają się w określonych szczegól-
nych sytuacjach czynami zgodnymi z prawem, dozwolonymi. Bezprawność
czynu jest wówczas wyłączona. Kodeks cywilny przewiduje cztery kontratypy,
tj. przypadki wyłączenia bezprawności: obronę konieczną (art. 423 KC), stan
wyższej konieczności (art. 424 KC), dozwoloną samopomoc (art. 343, art. 432
§ 1 oraz art. 671 § 2 KC), wykonywanie własnych praw (art. 149 KC). Dok-
tryna i orzecznictwo przewidują kolejne cztery kontratypy w postaci: zgody
pokrzywdzonego, działania w granicach ustawowo przyznanych uprawnień,
działania na własne ryzyko, działania z pobudek altruistycznych27.
Bezprawne może być zarówno działanie, jak i zaniechanie. O ile stwierdze-
nie bezprawności działania nie nasuwa poważniejszych trudności, o tyle usta-
lenie bezprawności zaniechania nie zawsze jest łatwe. Zdaniem B. Lewaszkie-
wicz-Petrykowskiej zaniechanie polega, najogólniej rzecz biorąc, na nieprzed-
siębraniu działania koniecznego do zapobieżenia skutkowi w postaci szkody.
Zaniechanie łączy się ściśle z pojęciem obowiązku. Skoro brak podstaw do
przyjęcia istnienia ogólnego obowiązku nieszkodzenia innym, nie każde za-
niechanie będzie bezprawne. Bezprawność zaniechania możemy przyjąć wów-
czas, gdy istniał: 1) nakaz działania, 2) zakaz zaniechania, albo wreszcie 3) za-
kaz sprowadzenia skutku, jaki przez zaniechanie może być sprowadzony28.
25 M. Sośniak, Bezprawność zachowania, s. 134.
26 Ibidem, s. 133.
27 S. Dubis, [w:] Komentarz KC, s. 665.
28 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina, s. 91.
44
§ 1. Cywilistyczne pojmowanie bezprawności
Kwestią szczególnie doniosłą dla problematyki bezprawności jako prze-
słanki odpowiedzialności cywilnej jest pojmowanie pojęcia porządku praw-
nego. Już doktryna pod rządami KZ, który w art. 134 stanowił, że: „Kto z winy
swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”, przyj-
mowała szerokie znaczenie tego terminu. R. Longchamps de Berier był zda-
nia, że winą w znaczeniu obiektywnym jest każde zachowanie się niewłaściwe,
a więc niezgodne bądź z przepisami prawa, bądź z zasadami etycznymi, bądź
w ogóle z obowiązkiem ostrożności, jakiej każdy człowiek w społeczeństwie
przestrzegać powinien, aby drugiemu nie wyrządzić szkody29. A. Szpunar uwa-
żał, że nadużycie prawa, którego dotyczył art. 135 KZ30 zamieszczony w roz-
dziale na temat zobowiązań wynikających z czynów niedozwolonych, jest samo
przez się działaniem bezprawnym, jednakże nadużywający prawa odpowiada
za wyrządzoną szkodę tylko wówczas, gdy działał rozmyślnie lub niedbale. Do
przyjęcia bezprawności działania nie jest konieczne, by działanie takie było
wyraźnie zakazane przez przepis ustawy, ponieważ wystarczające jest, by było
ono sprzeczne z dobrymi obyczajami będącymi częścią porządku prawnego31.
J. Namitkiewicz definiował winę „w znaczeniu przedmiotowym” jako każde
niewłaściwe zachowanie się, a więc niezgodne z prawem, etyką, dobrymi oby-
czajami, ostrożnością itp.32. Podobne stanowisko zajmował F. Zoll33.
W doktrynie przedwojennej dało się jednak zauważyć również węższe uję-
cie bezprawności. Tak na przykład J. Korzonek i I. Rosenblüth twierdzili, że jest
to „działanie przeciw wyraźnemu nakazowi lub zakazowi ustawowemu, bądź
też działanie, przez które ktoś wdziera się w sferę strzeżonych przez prawo inte-
resów drugiego”34. Również według L. Peipera chodziło tu o działanie, z okazji
którego sprawca „wykracza przeciw porządkowi prawnemu, czyli dopuszcza
29 R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 244.
30 Zgodnie z brzmieniem art. 135 KZ: „Kto rozmyślnie lub przez niedbalstwo wyrządził dru-
giemu szkodę, wykonywując swe prawo, obowiązany jest do jej naprawienia, jeżeli wykroczył poza
granice, zakreślone przez dobrą wiarę lub przez cel, ze względu na który prawo mu służyło”.
31 A. Szpunar, Nadużycie prawa podmiotowego, Kraków 1947, s. 54.
32 J. Namitkiewicz, Komentarz do kodeksu zobowiązań, s. 202.
33 Według F. Zolla „dla uzasadnienia wadliwości przedmiotowej wystarczy czynnik (...), który
nazywa się prawem sprawiedliwym, prawem intuicyjnym albo nowoczesnym prawem natury (...).
Normy tego prawa urzeczywistniają ze względu na naturę rzeczy najlepiej w danym państwie
i w danej chwili ideały życia społecznego. Uzasadniają one także (...) bezprawność czynu i jego wa-
dliwość przedmiotową (...). Normy prawne są bowiem prawem (...) oczywiście wtedy, gdy miesz-
czą się w ustawach (w prawie pozytywnym) albo z jego przepisów wynikają. Jednak prawem są
także, chciaż znajdują się au dela de la loi” (F. Zoll, Zobowiązania w zarysie, Kraków 1948, s. 131).
34 J. Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks Zobowiązań, t. I, Kraków 1934, s. 270.
45
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
się czynu obiektywnie bezprawnego bądź tym sposobem, że działa przeciwko
nakazowi lub zakazowi ustawy, bądź że wkracza w sferę interesów drugiego,
które porządek prawny opieką swoją otacza”35.
Zdaniem M. Sośniaka szerokie rozumienie bezprawności miało swoje opar-
cie w obowiązującym prawie, które – począwszy od samej Konstytucji PRL
z 22.7.1952 r.36 – odsyłało niejednokrotnie do kategorii zasad współżycia spo-
łecznego. Stosując prawo, sędzia powinien mieć na uwadze zasady porządku
prawnego, których szczegółowym wyrazem są szczegółowe przepisy prawne.
W razie ich braku ogólne zasady istnieją zawsze i zawsze też mają być powo-
łane, wśród nich zasady Konstytucji RP, czy konkretyzujące się w poszczegól-
nych wypadkach zasady współżycia społecznego. Według M. Sośniaka szero-
kie rozumienie bezprawności miało wiele zalet. Pozwalało bowiem podciągnąć
pod pojęcie bezprawnego działania również i takie działania, które będąc z po-
zoru wykonywaniem prawa, w istocie granice tego prawa przekraczają. Jako
że nadużywający prawa wykracza w rzeczywistości poza granice swego prawa,
rozróżnienie między nadużyciem a naruszeniem prawa traciło w takiej sytu-
acji sens. Zaletą omawianego pojmowania bezprawności było również to, że
odzwierciedlało charakterystyczny dla bezprawia cywilnego związek z „mate-
rialną podstawą” w postaci uznania danego zachowania za społecznie szko-
dliwe. Stąd, mówiąc o bezprawności w dziedzinie odpowiedzialności delikto-
wej, nie należy dodawać „bezprawny i sprzeczny z zasadami współżycia”, po-
nieważ każde wyrządzenie szkody sprzeczne z określoną normą prawną będzie
zarazem kolidować z zasadami współżycia i odwrotnie – każde wyrządzenie
szkody wbrew zasadom współżycia będzie musiało być uznane za bezprawne.
Szerokie pojmowanie bezprawności pozwalało też zdaniem M. Sośniaka unik-
nąć trudności, jakie w przypadku zacieśnienia tego pojęcia do sprzeczności
z takim czy innym przepisem prawnym powstawały prowadząc zawsze do szu-
kania „wentyli bezpieczeństwa” w postaci różnych elastycznych „zasad słusz-
ności” czy „dobrych obyczajów”37. Szerokie pojmowanie bezprawności utrwa-
liło się w doktrynie prawa38.
35 L. Peiper, Kodeks zobowiązań wraz z motywami oraz orzecznictwem, Kraków 1934, s. 171.
36 Dz.U. Nr 33, poz. 232. Art. 90 Konstytucji PRL stanowił: „Obywatel Polskiej Rzeczypospo-
litej Ludowej jest obowiązany przestrzegać przepisów Konstytucji i ustaw oraz socjalistycznej dys-
cypliny pracy, szanować zasady współżycia społecznego, wypełniać sumiennie obowiązki wobec
państwa”.
37 M. Sośniak, Bezprawność zachowania, s. 106 i n.
38 Np. J. Dąbrowa, Wina jako przesłanka, s. 10.
46
§ 1. Cywilistyczne pojmowanie bezprawności
Podobnie rzecz się ma ze stosunkiem orzecznictwa sądowego do omawia-
nego pojęcia. Choć w orzecznictwie przedwojennym oddzielano niekiedy bez-
prawność od winy i określano je pod wpływem austriackim jako niezgod-
ność z przepisami ustawy39, powszechne stało się jednak uwzględnianie kry-
terium szerszego – zachowania się człowieka ostrożnego i szanującego prawa
innych, bez względu na to, czy powinność tego rodzaju wynikała z wyraź-
nych przepisów ustawy, czy z istoty życia społecznego. W jednym z orzeczeń
z tego okresu SN stwierdził, że „pod pojęcie czynu zawinionego w rozumie-
niu art. 134 KZ podpada bądź działanie bezprawne, bądź niezgodne z wyma-
ganiami porządku, jaki powinien panować w społeczeństwie”40. To ostatnie
określenie przeszło niemal na stałe do powojennego orzecznictwa. Na przykład
w orzeczeniu z 12.2.1952 r.41 SN uznał, że: „w myśl uzasadnienia do art. 134 KZ
i stałego orzecznictwa winy w znaczeniu tego przepisu dopuszcza się ten, kto
rozmyślnie lub z niedbalstwa zachowuje się nie tak, jak powinien zachować się
człowiek ostrożny i szanujący prawa innych, bez względu na to, czy powinność
ta wynika z wyraźnych przepisów ustawy, czy też z istoty życia społecznego
i z wymagań porządku, jaki powinien panować w społeczeństwie”. Tak przyj-
mował SN m.in. w wielu wyrokach wydanych zarówno na tle art. 134 KZ42,
jak i KC43.
Pogląd powyższy jest reprezentowany również we współczesnej polskiej
doktrynie prawa i w orzecznictwie sądowym. Bezprawność rozumiana jest
znacznie szerzej aniżeli niezgodność działania sprawcy szkody z wyraźnym
przepisem ustawy. Zachowanie się sprawcy musi naruszać jakieś reguły po-
stępowania (normę postępowania), nakazy czy zakazy, wynikające nie tylko
z norm powszechnie obowiązujących, określonych w prawie cywilnym, kar-
39 Np. w orz. SN z 13.11.1936 r., OSN 1937, poz. 187, cyt. za M. Sośniak, Bezprawność zacho-
wania, s. 77.
40 Orz. SN w Zb. O. 361/38, cyt. za W. Święcicki, Orzecznictwo powojenne Sądu Najwyższego
w sprawach cywilnych, Łódź 1948, s. 40.
41 C. 1582/51, OSN 1952, poz. 90.
42 Np. w orz.: z 13.11.1936 r., OSN 1937, poz. 187; z 5.9.1946 r., C I 370/46, cyt. za W. Święcicki,
Orzecznictwo powojenne, s. 94 i n.; z 12.2.1952 r., C 1582/51, OSN 1952, poz. 90; z 14.10.1955 r.,
I CR 649/55, OSN 1956, poz. 80; z 30.8.1958 r., II CR 772/57, OSPiKA 1959, poz. 291.
43 Np. w wyr.: z 7.12.1964 r., I CR 218/64, Zb.O. 1965, poz. 153; z 4.5.1965 r., I CR 5/65, nie-
publ.; z 31.1.1968 r., OSPiKA 1968, z. 12, poz. 261; z 21.12.1970 r., I CR 517/70, z glosą M. Piekar-
skiego, OSP 1973, Nr 5, poz. 88; w uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z 15.2.1971 r., III CZP
33/70, OSN 1971, Nr 4, poz. 59 (Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w spra-
wie odpowiedzialności Skarbu Państwa oraz państwowych osób prawnych za szkody wyrządzone
przez funkcjonariuszów państwowych).
47
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
nym, administracyjnym itp., ale także z zasad współżycia między ludźmi (zasad
współżycia społecznego), choćby nawet zachowanie sprawcy szkody nie było
wyraźnie zakazane przez ustawę44. Bezprawne może być zatem zachowanie,
przez które sprawca szkody nie zastosował się do określonego nakazu czy po-
stąpił wbrew zakazowi wynikającemu z przepisów prawa, ale też kiedy jego za-
chowanie przekracza potrzebę ostrożności wymaganą przez zasady współżycia
między ludźmi, nie naruszając przy tym żadnej normy prawnej. Bezprawność
w rozumieniu reżimu deliktowego jest zdaniem S. Dubisa efektem ogólnego,
normatywnego zakazu, skutecznego erga omnes, niewyrządzania sobie nawza-
jem szkody45.
Także orzecznictwo rozróżnia bezprawność w ścisłym znaczeniu, która za-
chodzi w razie sprzeczności działania z prawem, oraz bezprawność w szerokim
tego słowa znaczeniu, która zachodzi w razie sprzeczności działania z dobrymi
obyczajami46. W wyroku z 26.3.2003 r. SN stwierdził wprost, że: „zachowanie
się funkcjonariusza jest bezprawne, jeżeli pozostaje w sprzeczności z obowią-
zującym porządkiem prawnym, przez który należy rozumieć nie tylko obowią-
zujące ustawodawstwo, ale również przyjęte ogólnie w społeczeństwie zasady
współżycia społecznego”47.
Uznaje się też, że zasady współżycia społecznego mogą stanowić kryterium
bezprawności zaniechania. Źródłem obowiązku działania może być zarówno
przepis prawa, jak i zasady współżycia społecznego48. Teza ta jest jednak odrzu-
cana przez wielu autorów, uznających że obowiązek działania wynikać może
tylko z ustawy (lub ze stosunku obligacyjnego), gdyż zasady współżycia spo-
łecznego nie konkretyzują w sposób dostateczny podmiotu obarczonego takim
44 W. Czachórski, Zobowiązania, 2007, s. 245; S. Dubis, [w:] Komentarz KC, s. 664; Z. Banasz-
czyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, 2004, s. 990; G. Bieniek, Komentarz, t. I, 2006, s. 248.
45 S. Dubis, [w:] Komentarz KC, s. 664 i powołana tam literatura.
46 Tak SN wyr. z 26.11.1998 r., OSN 1999, Nr 5, poz. 97; wyr. z 20.11.2002 r., V CKN 1305/00,
niepubl., cyt. za K. Pietrzykowski, Bezprawność, s. 170; wyr. z 26.9.2003 r., IV CK 32/02, Legalis;
wyr. z 11.6.2003 r., I PK 273/02, OSN 2004, Nr 16, poz. 279. Również TK w uzas. wyr. z 4.12.2001 r.
(SK 18/00, OTK 2001, Nr 8, poz. 256) stwierdził wprost, że tradycyjne ujęcie bezprawności
na gruncie prawa cywilnego obejmuje, obok naruszenia przepisów prawa, również naruszenie
norm moralnych i obyczajowych.
47 II CKN 1370/00, niepubl., cyt. za J. Gęsiak, Od nieodpowiedzialności, s. 947.
48 M. Sośniak,Bezprawność zachowania, s. 137 i n.; A. Szpunar, Odpowiedzialność Skarbu
Państwa, s. 132; P. Granecki, Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego, s. 222; S. Dubis,
[w:] Komentarz KC, s. 664; R. Szczepaniak, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 109. Tak też
SN wyr. z 21.5.1972 r., II CR 95/72, OSN 1973, Nr 2, poz. 28.
48
§ 1. Cywilistyczne pojmowanie bezprawności
obowiązkiem, ani też zakresu jego zobowiązania do działania49. Z argumen-
tami takimi nie zgadza się T. Czech, uznając m.in. za bezzasadną tezę, że wyni-
kające z zasad współżycia społecznego normy formułujące zakaz działania są
zawsze o wiele bardziej konkretne niż normy, które wyrażają nakaz działania50
oraz S. Dubis, gdyż jego zdaniem zarówno oznaczenie osoby zobowiązanej do
podjęcia określonych działań, jak i zakresu jej obowiązku następuje każdora-
zowo w okolicznościach konkretnego przypadku i sprowadza się do podjęcia
takich czynności, które pozwolą innej osobie uniknąć szkody51. Ich stanowisko
ma też mocne oparcie w orzecznictwie sądowym52.
Omawiając pojęcie bezprawności cywilnej, odnotować należy pogląd, kwe-
stionujący zasadność utrwalonego szerokiego jej pojmowania w nowych re-
aliach prawnych ustanowionych przez Konstytucję RP z 1997 r. Zdaniem
K. Pietrzykowskiego, skoro nie ma w niej przepisu odpowiadającego treścią
art. 90 pozostawionych w mocy przepisów Konstytucji PRL z 1952 r., to nie ma
podstaw do przyjęcia poglądu o normatywnym charakterze zasad współżycia
społecznego. Nie stanowią one, co do zasady, części obowiązującego w Polsce
porządku prawnego, chyba że konkretne przepisy wyraźnie do nich odsyłają,
podobnie jak do innych, nowych klauzul generalnych (np. „dobrych obycza-
jów”)53. Skoro zaś przepisy regulujące odpowiedzialność deliktową oraz za na-
49 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, 2004, s. 992–993. Tak też K. Pietrzykow-
ski, Bezprawność, s. 172, przypis 18; R. Kasprzyk, Formalny charakter bezprawności w prawie cy-
wilnym, SP-E 1989, t. XLIII, s. 72 i n.; J. Gęsiak, Od nieodpowiedzialności, s. 948; M. Pyziak-Szaf-
nicka, Glosa do wyroku SN z 13 czerwca 2001 r., OSP 2002, z. 11, poz. 140.
50 T. Czech, Zasady współżycia społecznego a odpowiedzialność deliktowa, PiP 2008, Nr 12,
s. 39 i n.
51 S. Dubis, [w:] Komentarz KC, s. 664.
52 Liczne orzeczenia SN przywołuje T. Czech, Zasady współżycia,
s. 43–44.
W wyr. z 13.6.2001 r. (II CKN 507/00, OSP 2002, z. 1, poz. 3, z glosą M. Nazara; OSP 2002, z. 11,
poz. 140, z glosą M. Pyziak-Szafnickiej) SN wypowiedział pogląd, że kontrahent umowy zawartej
z jednym z małżonków, który celowo nie żąda jej potwierdzenia przez drugiego małżonka (art. 37
§ 2 ustawy z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) i wyrządza
tym szkodę osobie trzeciej, ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 415 KC. W uzas. wyr. SN
odwołał się do konstrukcji nadużycia prawa. Oznacza to, że zdaniem SN również w wypadku
szkody wyrządzonej przez zaniechanie bezprawność może polegać na sprzeczności z zasadami
współżycia społecznego. Inaczej mówiąc, źródłem obowiązku działania byłby w takim wypadku
przepis o nadużyciu prawa, a więc art. 5 KC. M. Nazar w ww. glosie podkreślił, że powstanie
stanu bezprawności wskutek zaniechania wykonania prawa podmiotowego nie jest wykluczone,
jednakże nadużycie prawa będące wynikiem zaniechania podjęcia działań wyznaczonych treścią
prawa może zdarzać się zupełnie wyjątkowo.
53 K. Pietrzykowski wymienia następujące podstawy normatywne dla szerokiego ujęcia bez-
prawności w kodeksie cywilnym: 1) art. 58 KC: bezwzględnie nieważne są zarówno czynno-
49
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
ruszenie dóbr osobistych nie zawierają takiego odesłania, nie ma podstaw do
uznania, że w tych przypadkach bezprawność oznacza również sprzeczność
z zasadami współżycia społecznego. Według K. Pietrzykowskiego nie ma jed-
nolitej definicji bezprawności na obszarze prawa cywilnego. „De lege lata bez-
prawność cywilna, w tym również bezprawność jako przesłanka odpowiedzial-
ności deliktowej, musi być rozumiana w zasadzie jako niezgodność (sprzecz-
ność) określonego zachowania się z przepisami ustawy. Szersze rozumienie
bezprawności jako niezgodności (sprzeczności) również z zasadami współży-
cia społecznego czy też dobrymi obyczajami jest możliwe jedynie wtedy, gdy
wynika to z konkretnego przepisu ustawy”54. Przedstawiony wywód uznać na-
leży za logiczny, choć odosobniony na tle utrwalonego szerokiego ujęcia bez-
prawności cywilnej.
§ 2. „Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie
przy wykonywaniu władzy publicznej” w art. 417 KC
Jak stwierdzono w rozdziale I, z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP nie wynika ści-
śle określony kształt systemu odpowiedzialności Skarbu Państwa, wobec czego
szczególną rolę odgrywać będzie regulacja ustawowa. Ustawodawca kształtu-
jąc ten system ma do wyboru dwa modelowe sposoby regulacji zagadnienia
odpowiedzialności. Po pierwsze, może użyć klauzuli ogólnej jako generalnej
podstawy odpowiedzialności władzy publicznej, znajdującej zastosowanie do
odpowiedzialności każdej władzy publicznej i w każdej sytuacji. Może jed-
nakże również sięgnąć po technikę przepisów szczególnych, kształtowanych
przy uwzględnieniu czy to specyfiki funkcjonowania tej władzy publicznej,
której odpowiedzialność normuje, czy też szczególnych okoliczności lub sta-
nów, w jakich dojść może do generowania szkód55. Drugi z tych sposobów jest
ści prawne sprzeczne z ustawą albo mające na celu obejście ustawy, jak też czynności prawne
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego; 2) art. 354 1 KC: dłużnik powinien wykonać zobo-
wiązanie zgodnie z jego treścią i m.in. w sposób odpowiadający zasadom współżycia społecznego;
3) art. 94 KC: warunek przeciwny ustawie lub z.w.s.; 4) art. 140 KC: granice wykonywania prawa
własności; 5) art. 233 KC: granice wykonywania prawa użytkowania wieczystego; 6) art. 3531 KC:
granice swobody umów; 7) art. 754 KC: prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.
54 K. Pietrzykowski, Bezprawność, s. 168 i n.
55 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez nie-
zgodne z prawem działanie władzy publicznej, [w:] M. Zubik (red.), Księga XX-lecia orzecznictwa
Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 509–510.
50
§ 2. „Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
historycznie wcześniejszy, gdyż odpowiadał ewolucyjnemu wprowadzaniu od-
powiedzialności państwa w określonych sferach funkcjonowania władzy pu-
blicznej, a nie od razu ogólnej zasady odpowiedzialności.
Polski ustawodawca, regulując zagadnienie odpowiedzialności władzy pu-
blicznej, posłużył się zarówno pierwszą, jak i drugą techniką. Zakładając, że
prawo cywilne stanowi prawo powszechne, wprowadził on w KC ogólną klau-
zulę odpowiedzialności władzy publicznej (art. 417 KC). Jej przesłanki zostały
natomiast zmodyfikowane w odniesieniu do wyrządzenia szkody przez wy-
danie (niewydanie) aktu normatywnego, orzeczenia lub ostatecznej decyzji
(art. 4171 KC). Ustawodawca dopuścił także obowiązywanie przepisów szcze-
gólnych względem regulacji kodeksowej (art. 421 KC). B. Lewaszkiewicz-Pe-
trykowska uważa, że: „przyjęcie klauzuli ogólnej oznacza kompletność unor-
mowania problemu, jakkolwiek nie przeszkadza w przyjmowaniu rozwiązań
szczególnych dostosowanych do konkretnych sytuacji. Zastosowanie klauzuli
generalnej jako podstawy odpowiedzialności władzy publicznej nie dopusz-
cza do powstania luk w prawie. Dzięki temu system powstaje kompletny
nawet wówczas, gdy pewne specyficzne stany wyłączono do szczególnego
unormowania”56. Podobnego zdania jest L. Bosek, którego zdaniem: „art. 417
KC, najpełniej w płaszczyźnie ustawowej odzwierciedlający normatywny sens
art. 77 Konstytucji RP, stosuje się w zbiegu (kumulatywnym) z normami cząst-
kowo egzemplifikującymi konstytucyjną hipotezę odpowiedzialności, albo –
w zakresie w jakim normy te nie mogą znaleźć zastosowania, np. w sprawie
szkód wyrządzonych w toku postępowania podatkowego – jako wyłączna pod-
stawa odpowiedzialności”57.
Ogólna formuła deliktu z art. 417 KC obejmuje swoim zakresem wszelkie
akty władcze, wynikające z różnorodnych stosunków publicznoprawnych ist-
niejących między organem władzy publicznej a jednostką. Będą to zarówno
czynności faktyczne, np. niezgodne z prawem zastosowanie środków przy-
musu bezpośredniego, jak i indywidualne rozstrzygnięcia podjęte przy zacho-
waniu określonej procedury58. Jednak akty najważniejsze, charakterystyczne
dla funkcjonowania państwa, o największym znaczeniu dla sfery imperium,
56 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Prawo do wynagrodzenia, s. 510.
57 L. Bosek, Glosa do postanowienia, s. 121.
58 G. Bieniek, Komentarz, t. I, 2005, s. 280. Błędnie A. Doliwa, Zobowiązania, Warszawa 2006,
s. 139 ogranicza zakres zastosowania art. 417 KC tylko do czynności faktycznych mających cha-
rakter wykonywania władzy publicznej.
51
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
zostały wyłączone z tego ogólnego zbioru aktów władzy publicznej i znalazły
unormowanie w przepisach szczególnych:
1) art. 4171 § 1 KC, który dotyczy szkody wyrządzonej przez wydanie aktu
normatywnego;
2) art. 4171 § 2 KC, dotyczącym szkody wyrządzonej przez wydanie pra-
womocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji;
3) art. 4171 § 3 KC, który dotyczy szkody wyrządzonej przez niewydanie
4) art. 4171 § 4 KC, dotyczącym szkody wyrządzonej przez niewydanie aktu
orzeczenia lub decyzji;
normatywnego;
5) art. 4172 KC, który przewiduje obowiązek naprawienia szkody na osobie
wynikłej ze zgodnego z prawem wykonywania władzy publicznej.
Ponadto art. 421 KC stanowi, że powyższych przepisów KC nie stosuje się,
jeżeli odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy pu-
blicznej jest uregulowana w przepisach szczególnych59.
Uzasadnienie projektu nowelizacji KC nie wyjaśnia kwestii relacji pojęcia
„niezgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej” do bezprawności cy-
wilnej. Pojawiły się w związku z tym dwie odmienne interpretacje tego ter-
minu: szerokie, pozostające w zgodzie z tradycyjnym rozumieniem bezpraw-
ności na gruncie prawa cywilnego, oraz wąskie, tożsame z konstytucyjnym po-
jęciem „niezgodności z prawem”.
Zgodnie z szerokim pojmowaniem interesującego nas pojęcia, bezprawne,
a więc uzasadniające – przy wystąpieniu pozostałych przesłanek – odpowie-
dzialność podmiotu wykonującego władzę publiczną, będą:
1) naruszenie norm prawa powszechnie obowiązującego, tj. Konstytu-
cji RP, ratyfikowanych umów międzynarodowych, ustaw, rozporządzeń
(i aktów prawa miejscowego), a także prawa wspólnotowego;
2) naruszenie aktów prawa wewnętrznego, o ile ich celem jest przyznanie
pewnej ochrony jednostce w jej relacjach z władzą publiczną;
3) naruszenie zasad współżycia społecznego, niebędących zarazem nor-
4) naruszenie zasad deontologii zawodowej, ujętych np. w kodeksie etyki
mami prawnymi;
urzędniczej60.
59 J. Kremis, [w:] Komentarz KC, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2006, s. 671; idem, Kształto-
wanie się zdolności deliktowej jednostek samorządu terytorialnego w sferze imperium, Acta Uni-
versitatis Wratislaviensis No 3161 PRAWO CCCVIII 2009, s. 253.
60 E. Bagińska, Odpowiedzialność, s. 321–322.
52
§ 2. „Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
Zwolennicy szerokiego pojmowania niezgodności z prawem podnoszą sze-
reg argumentów uzasadniających ich stanowisko61.
Po pierwsze, podkreślają oni istnienie prawnej możliwości związania wła-
dzy publicznej surowszymi – w porównaniu z konstytucyjną, wąsko rozu-
mianą niezgodnością z prawem – kryteriami legalności działania organów wła-
dzy publicznej na poziomie ustawowym62. Rzeczywiście, ma to swoje podstawy
nie tylko w poglądach doktryny, ale też w orzecznictwie TK, co jednak nie
oznacza, że ustawodawca używając pojęcia „niezgodne z prawem” w KC zrów-
nał je z bezprawnością cywilną.
Po drugie, za utożsamianiem ww. pojęć przemawiać ma wykładnia syste-
mowa. Podnosi się, że art. 417 KC reguluje typowo cywilnoprawną instytu-
cję, co nakazuje dokonywać wykładni pojęć w nim zawartych zgodnie z logiką
prawa cywilnego. Tworzenie dualizmu w zakresie wykładni tych samych pojęć
na gruncie prawa cywilnego bez uzasadnionych ku temu powodów jest nie-
dopuszczalne63. Jednocześnie zauważa się w doktrynie, że art. 5 KC dotyczący
nadużycia prawa ma uniwersalne zastosowanie, odnosi się więc również do
dziedziny odszkodowawczej, i oznacza, że nadużycie prawa jest bezprawne,
gdyż ma tylko pozory wykonywania prawa, nie będąc w istocie wykonywaniem
prawa64. W odniesieniu do tych argumentów należy podnieść, że z dualizmem
bezprawności i tak mamy do czynienia na gruncie przepisów o odpowiedzial-
ności odszkodowawczej, gdyż – jak zauważa E. Bagińska – „normy zawarte
w art. 4171 § 1, 2 i 3 KC, regulując szczególne postacie bezprawnego wyrzą-
dzenia szkody przez władzę publiczną, ograniczają odpowiedzialność przez
to, że wprowadzają kwalifikowany sposób (tryb) stwierdzania bezprawności
w przypadku określonych rodzajów wadliwych aktów władczych (indywidu-
alnych i generalnych)”65. Oznacza to, że bez stwierdzenia niezgodności z pra-
wem takich aktów nie będzie możliwe podnoszenie ich niezgodności z zasa-
dami współżycia społecznego i żądanie naprawienia szkody na podstawie za-
sady ogólnej art. 417 § 1 KC. Zdaniem E. Bagińskiej: „kwalifikowany dowód
61 Za tradycyjnym pojmowaniem pojęcia „niezgodność z prawem” opowiadają się m.in.:
Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1–44911, t. I,
Warszawa 2005, s. 1113 i n.; P. Dzienis, Odpowiedzialność, s. 216; E. Bagińska, Odpowiedzialność,
s. 315; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Prawo do wynagrodzenia szkody, s. 521.
62 E. Bagińska, ibidem, s. 324; Z. Banaszczyk, ibidem, s. 1114; W. Czachórski, Zobowiązania,
2002, s. 616.
63 P. Dzienis, Odpowiedzialność, s. 216; E. Bagińska, ibidem, s. 326; B. Lewaszkiewicz-Petry-
kowska, Prawo do wynagrodzenia szkody, s. 521; G. Bieniek, Komentarz, t. I, 2006, s. 248.
64 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, 2005, s. 1114.
65 E. Bagińska, Odpowiedzialność, s. 323.
53
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
bezprawności w przypadku wadliwych decyzji i orzeczeń oraz niezgodnych
z prawem aktów normatywnych nie unicestwia sensu szerokiego pojmowa-
nia bezprawności w pozostałych przypadkach i formach wykonywania władzy
publicznej”66. Bezprawność na potrzeby odpowiedzialności w sytuacjach obję-
tych hipotezą art. 4171 § 1–3 KC musi być więc traktowana formalnie, zatem
odmiennie i węziej niż na gruncie art. 417 KC67. W orzecznictwie SN utrwaliła
się ponadto szczególna interpretacja niezgodności z prawem na tle prawomoc-
nych orzeczeń sądowych (o czym dalej w rozdziale V). Należałoby wobec tego
przyjąć za K. Pietrzykowskim, że na obszarze prawa cywilnego nie ma jedno-
litej definicji bezprawności, niż podtrzymywać fikcję jednolitości rozumienia
bezprawności w dziedzinie odszkodowawczej68.
Po trzecie, zwolennicy szerokiego rozumienia omawianego pojęcia uwa-
żają, że przyjęcie wąskiego rozumienia bezprawności efektywnie obniżyłoby
standard ochrony przed wyrządzeniem szkody oraz uniemożliwiłoby – przy-
najmniej częściowo – odwoływanie się do dawniejszego orzecznictwa w za-
kresie bezprawności wykonywania władzy publicznej69. Zdaniem E. Bagińskiej
szerokie pojmowanie bezprawności umożliwi uwzględnianie przez sądy przy
jej ustalaniu obiektywnych kryteriów ocennych wynikających z wiążących RP
umów międzynarodowych, norm prawa ponadnarodowego i niewiążących
formalnie „standardów zalecanych” w zakresie systemu ochrony praw podsta-
wowych70.
Po czwarte, uznaje się, że niezgodność z prawem oznacza coś więcej niż to,
co zapisano w tekście prawnym w postaci nakazu lub zakazu określonego dzia-
łania. O bezprawności może przemawiać też sposób działania, przy formalnej
zgodności z prawem podjęcia danego działania. Jako przykład podawana jest
sytuacja, gdy informacji udzielono obywatelowi zgodnie z prawem, lecz w spo-
sób niedbały, co czyni ją całkowicie nieczytelną dla obywatela, któremu jej
udzielono oraz przeprowadzanie kontroli w sposób naruszający prawa osobi-
ste71. E. Bagińska podnosi, że przesłanką działań wszystkich sądów jest dążenie
do urzeczywistnienia się w państwie porządku prawnego i zagwarantowanie
66 E. Bagińska, Odpowiedzialność, s. 324.
67 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, 2005, s. 1136.
68 K. Pietrzykowski, Bezprawność, s. 179.
69 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, 2005, s. 1114; K. Osajda, Glosa
do wyroku SN z 8 stycznia 2002 r., Pal. 2003, Nr 11–12, s. 284.
70 E. Bagińska, Odpowiedzialność, s. 326.
71 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Prawo do wynagrodzenia szkody, s. 521; E. Bagińska, ibidem,
s. 339.
54
§ 2. „Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
ochrony praw podmiotowych, przy czym o ile sądy administracyjne przepro-
wadzają formalną kontrolę legalności, o tyle ocena bezprawności naruszenia
prawa podmiotowego przez sądy cywilne nie ogranicza się wyłącznie do legal-
ności72.
Pomimo podniesionych argumentów należy jednak – zdaniem autorki –
odrzucić pogląd, według którego pojęcie „niezgodność z prawem” z art. 417 KC
jest równoznaczne z cywilistycznym pojęciem bezprawności. Za wąskim rozu-
mieniem tego zwrotu przemawia w pierwszym rzędzie wykładnia gramatyczna
art. 417 KC, w którym nie użyto występującego przecież w KC terminu bez-
prawność (art. 24 § 1 zd. 1 KC), lecz identycznego pojęcia „niezgodne z pra-
wem”, jak w art. 77 ust. 1 Konstytucji RP. Wydaje się więc, że rezygnacja
przez ustawodawcę ze stosowania ukształtowanego na gruncie prawa cywil-
nego pojęcia była celowa73. Wprawdzie, zdaniem Z. Strusa, milczenie art. 417
i 4171 KC nie wyklucza wykładni włączającej klauzule generalne w postaci za-
sad współżycia społecznego lub dobrych obyczajów do zakresu niezgodności
z prawem, jednak takie próby wystawiałyby przepisy KC na zarzut niezgodno-
ści z regułami „porządnej legislacji”74. Decydujące znaczenie ma jednak, w oce-
nie autorki, argumentacja, jaką w odniesieniu do interpretacji pojęcia „nie-
zgodność z prawem” posłużył się J. Kremis. Zasada legalizmu, przewidziana
w art. 7 Konstytucji RP, nakazuje oceniać działanie lub zaniechanie organów
władzy publicznej z perspektywy norm prawnych regulujących dany stosu-
nek publicznoprawny, łączący jednostkę z państwem75. Wielość stosunków pu-
blicznoprawnych między organem władzy a jednostką wyklucza odwołanie się
do pewnej reguły bezprawności charakteryzującej się niezmiennym kształtem,
która pozwoliłaby na ocenę każdego z tych stosunków. Bezprawność musi być
więc ustalana (rekonstruowana) zawsze odrębnie na podstawie norm regu-
lujących dany stosunek publicznoprawny. Istnienie bezprawności po stronie
72 E. Bagińska, Odpowiedzialność, s. 339.
73 J.J. Skoczylas, Odpowiedzialność za szkody, s. 188–189; M. Safjan, Odpowiedzialność pań-
stwa, s. 39; Z. Radwański, Zmiany w KC, s. 973; G. Bieniek, Komentarz, t. I, 2005, s. 282; D. Dudek,
Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa – podstawy prawne i wątpliwości etyczne, Cywili-
zacja 2005, Nr 12, s. 87. Za wąskim pojmowaniem niezgodności z prawem opowiada się także
T. Czech, Zasady współżycia, s. 41, przypis 7.
74 Z. Strus, [w:] H. Ciepła, B. Czech, S. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzkowski, Z. Strus,
M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz, Kodeks cywilny, t. II, art. 353–1088, Warszawa 2005, s. 144.
75 Zdaniem L. Boska zasada legalizmu zakazuje jednocześnie sądom wymagania od funkcjo-
nariuszy i organów władzy podejmowania działań na podstawie zasad współżycia społecznego czy
niesprecyzowanych nakazów prawnych (L. Bosek, Bezprawie, s. 253). Pogląd ten należy zaapro-
bować.
55
Rozdział II. Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
władzy publicznej w danym stosunku publicznoprawnym będzie uzależnione
od naruszenia norm regulujących taki stosunek, a więc norm określających,
jakie obowiązki w formie działania lub zaniechania obciążają organ władzy
publicznej. Ze względu na to, że bezprawność jest elementem stosunku pu-
blicznoprawnego, a nie cywilnoprawnego, zobowiązaniowy stosunek odszko-
dowawczy, powstający zgodnie z art. 417 § 1 KC, będzie skutkiem bezpraw-
ności zaistniałej w sferze publicznoprawnej, nie zaś na gruncie stosunków cy-
wilnoprawnych. Obowiązek naprawienia szkody jest według art. 417 § 1 KC
tylko jednym ze skutków „niezgodnego z prawem działania lub zaniechania
przy wykonywaniu władzy publicznej”, obok skutków w sferze prawa karnego,
administracyjnego, dyscyplinarnego itp.76 Uwzględnienie szerszego rozumie-
nia pojęcia „niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu
władzy publicznej” prowadziłoby do paradoksalnego wniosku, że KC, regulu-
jący stosunki prywatnoprawne, nakłada na organy władzy publicznej – dzia-
łające w stosunkach publicznoprawnych – dodatkowe kryteria legalności ich
działania w formie nieznanego prawu publicznemu pojęcia zasad współżycia
społecznego. Te bowiem są normami regulującymi zasadniczo wyłącznie sto-
sunki prywatnoprawne. Stosunki publicznoprawne regulowane są natomiast,
w myśl art. 7 Konstytucji RP, przez przepisy prawa stanowionego, tylko więc
przepisy tego prawa wyznaczają zarówno uprawnienia, jak i obowiązki dla wła-
dzy publicznej. Nie może więc wchodzić w grę odpowiedzialność prawna w sy-
tuacji, w której organ władzy publicznej nie uchybił obowiązkowi prawnemu77.
Należy też podnieść, że po nowelizacjach KC i ustaw procesowych ogólna
formuła deliktu władzy publicznej z art. 417 KC pozwala na dochodzenie od
Skarbu Państwa odszkodowania z tytułu szkód wyrządzonych niektórymi nie-
zgodnymi z prawem orzeczeniami sądowymi, jak również wydaniem orzecze-
nia sądowego z naruszeniem prawa strony do rozpatrzenia sprawy w rozsąd-
nym terminie. Wobec tego przyjęcie koncepcji, zgodnie z którą „niezgodne
z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej”,
to również działanie lub zaniechanie niezgodne z zasadami współżycia spo-
łecznego, prowadziłoby do możliwości kwestionowania ww. czynności kon-
76 J. Kremis, [w:] Komentarz KC, pod red. E. Gniewka, s. 674. Tak też G. Bieniek, Komentarz,
t. I, 2005, s. 282. Tak też najnowsze orzeczenia sądowe: wyr. SA w Białymstoku z 10.10.2018 r.,
I ACa 345/18, Legalis; wyr. SA w Krakowie z 27.3.2018 r., I ACa 1131/17, Legalis; wyr. SA w Szcze-
cinie z 28.6.2017 r., I ACa 133/17, Legalis; wyr. SA w Białymstoku z 24.3.2017 r., I ACa 871/16,
Legalis; wyr. SA w Łodzi z 20.1.2016 r., I ACa 1005/15, Legalis; wyr. SN z 20.3.2015 r., II CSK
218/14, Legalis.
77 Tak też B. Łojewski, Odpowiedzialność, s. 326–327.
56
§ 2. „Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie...
wencjonalnych ze względu na ich sprzeczność z tymi zasadami78. Tymczasem
przeciwko temu wypowiadali się również zwolennicy szerokiego pojmowania
pojęcia niezgodności z prawem na tle art. 417 KC79.
Pogląd szerzej ujmujący niezgodność z prawem byłby zbyt daleko idący,
zważywszy na zakres przedmiotowy odpowiedzialności Skarbu Państwa, obej-
mujący m.in. wadliwe orzeczenia sądowe oraz działania i zaniechania legisla-
cyjne80. Nie jest natomiast wykluczone, że norma prawna, regulująca dany
stosunek publicznoprawny, może posługiwać się klauzulą generalną, czy też
odesłaniem do norm etycznych, moralnych, standardów zawodowych, re-
guł obyczajowych. Ocena działania lub zaniechania organu władzy publicznej
na tle konkretnego stosunku publicznoprawnego musi być w takich wypad-
kach dokonywana z uwzględnieniem wspomnianych kryteriów. Bezprawność
występująca w takich stosunkach będzie się zbliżać do cywilistycznej postaci
bezprawności81.
Odpowiedzialność Skarbu Państwa, oparta na art. 417 § 1 KC, nie ma cha-
rakteru kwalifikowanego, ograniczonego do przypadków rażącego naruszenia
prawa. Powtórzona w nim – za art. 77 ust. 1 Konstytucji RP – przesłanka nie-
zgodności z prawem nie jest warunkowana stwierdzeniem winy, wymaga nato-
miast wykazania bezprawności, a ta rozumiana jest jako zachowanie kolidujące
z porządkiem prawnym, polegające na sprzeczności między zakresem kompe-
tencji organu, sposobem jego postępowania i treścią rozstrzygnięcia wynikają-
cymi z wzorca ustawowego, a jego działaniem rzeczywistym82. Kategoria bez-
prawności z art. 417 § 1 KC obejmuje każdą obiektywną sprzeczność działania
bądź zaniechania władzy publicznej z przepisami prawa83.
78 Podkreśla to wyraźnie np. SA w Białymstoku w wyr. z 24.3.2017 r., I ACa 871/16, Legalis:
„Bezprawność orzeczeń sądowych nie jest bezprawnością w rozumieniu prawa cywilnego, gdyż nie
jest elementem stosunku cywilnoprawnego, lecz publicznoprawnego, wobec czego niezgodność
z prawem jako przesłanka stosowania art. 417 § 1 i art. 4171 § 2 KC musi być rozumiana ściśle – jako
niezgodność tylko z konstytucyjnymi źródłami prawa przewidzianymi w art. 87–94 Konstytucji,
a więc z ustawą, umową międzynarodową, rozporządzeniem itp. – z wyłączeniem zasad współżycia
społecznego”.
79 Zob. np. E. Bagińska, Odpowiedzialność, s. 324.
80 M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy, s. 40; J. Kremis, Skutki prawne, s. 41;
G. Bieniek, Komentarz, t. I, 2005, s. 282.
81 M. Safjan, ibidem, s. 40; J.J. Skoczylas, Odpowiedzialność za szkody, s. 188–189; Z. Radwań-
ski, Zmiany w KC, s. 973; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania, s. 203; J. Kremis, Skutki
prawne, s. 41.
82 Wyr. SA w Warszawie z 5.11.2015 r., VI ACa 1593/14, Legalis.
83 Wyr. SA w Białymstoku z 31.3.2016 r., I ACa 1041/15, Legalis; wyr. SA w Katowicach
z 20.2.2014 r., I ACa 1111/13, Legalis.
57
Pobierz darmowy fragment (pdf)
