Autorzy zwracają uwagę na relacje między pedagogiką jako jedną z dyscyplin naukowych a edukacją jako specyficznym rodzajem praktyki społecznej. Podejmują zagadnienia kształcenia i przygotowania nauczycieli do zawodu oraz ich dalszego rozwoju.
Poszukują odpowiedzi na pytania o przyszłość edukacji nauczycieli w Polsce. Ukazują kształcenie pedagogów w powiązaniu z problematyką socjalizacji zawodowej oraz doskonalenia w zawodzie. Poruszają ważne zagadnienia ogólne dotyczące edukacji nauczycieli: integracji teorii pedagogicznych z praktyką edukacyjną, kluczowych wartości w kształceniu pedagogów, inspiracji i perspektyw dla myślenia o tej grupie zawodowej. Przedstawiają szerokie spektrum problemów wpisujących się w tytułową tematykę, podkreślają także społeczną wagę kwestii odnoszących się do pracy i życia nauczycieli.
Książka jest adresowana do szerokiego kręgu odbiorców:
pracowników naukowych zajmujących się pedagogiką i naukami pokrewnymi, zwłaszcza problematyką szkoły, reform edukacji, nauczania i uczenia się w szkole, nauczycieli i ich edukacji ustawicznej,
nauczycieli, dyrektorów szkół, pracowników administracji rządowej/samorządowej osób odpowiedzialnych za realizację zadań oświatowych w gminach i powiatach,
studentów studiów pedagogicznych i nauczycielskich.
Inicjatywa wydania tomu wiąże się bezpośrednio z jubileuszem 35-lecia Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego, który zainicjował poważny namysł i dyskusję nad tożsamością pedagogiki, wspólnotowością, etycznością, towarzyskością, a także nową jakością edukacji nauczycieli.
The book discusses relations between pedagogy as a scientific discipline and education as a specific type of social practice, the issues related to education of teachers, their preparation for a job, and further professional development, as well as key issues regarding teacher education: integration of the pedagogical theories with educational practice, key values in educating teachers, inspirations and prospects for this professional group.
Darmowy fragment publikacji:
JOANNA MADALIŃSKA-MICHALAK
Edukacja nauczycieli.
Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa
Pedagogicznego
Polskie Towarzystwo Pedagogiczne zostało powołane do życia w marcu 1981 roku1 .
W Polsce był to ważny czas – czas, w którym pojawiły się nadzieje, i czas kulminacji
napięć społecznych, czas zapowiadający wiele zmian w kraju. Był to czas przełomu,
w którym silnie zaznaczył się ruch społeczno-niepodległościowy „Solidarność”, a wraz
z nim pojawiły się ogromne nadzieje na wolność (wolność nie tylko w sensie politycz-
nym czy gospodarczym, ale także duchowym, kulturowym, religijnym) i budowanie
podstaw państwa o charakterze demokratycznym.
Rok 1981 i lata następne były dla założycieli Towarzystwa i jego członków czasem
wielu wyzwań. Wraz z radością powołania pojawiła się niepewność związana z działa-
niem w warunkach braku wyraźnych perspektyw funkcjonowania kraju i poważnych za-
grożeń, z których najbardziej znaczącym był stan wojenny. Świadomość powagi sprawy
i czasu, w jakim przyszło działać członkom Towarzystwa, sprzyjała wzrostowi poczucia
sprawstwa i odpowiedzialności za podjęte zobowiązania, które koncentrowały się na
1 19 marca 1981 roku Polskie Towarzystwo Pedagogiczne decyzją Prezydenta m. st. Warszawy
zostało wpisane do rejestru stowarzyszeń i związków. Pierwszy zjazd członków założycieli Towarzy-
stwa odbył się 24 kwietnia 1981 roku. W zjeździe tym wzięło udział 30 osób (na 34 zaproszone)
oraz 13 członków Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN. Na Przewodniczącego Towarzystwa został
wybrany Mikołaj Kozakiewicz. W skład Prezydium weszli: Jan Kulpa (Kraków), Zbigniew Kwieciń-
ski (Toruń; wiceprzewodniczący), Ryszard Łukaszewicz (Wrocław; wiceprzewodniczący), Stanisław
Michalski (Poznań), Jerzy Niemiec (Białystok; skarbnik), Mieczysław Pęcherski (Warszawa), Edmund
Trempała (Bydgoszcz), Marian Walczak (Warszawa; sekretarz generalny). Profesor Bogdan Suchodol-
ski został jednomyślnie wybrany honorowym przewodniczącym Polskiego Towarzystwa Pedagogicz-
nego (szerzej na temat historii Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego i wyzwań, jakie stawia przed
nim współczesność piszę w: Kwieciński, Kwiatkowska, Madalińska-Michalak 2013, s. 342–359).
Uniwersytet Warszawski8
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
osiąganiu celu statutowego Towarzystwa, jakim był udział w rozwoju nauk pedagogicz-
nych i popularyzacja ich osiągnięć w kraju i za granicą.
Cel ten i określone w Statucie Towarzystwa sposoby jego osiągania – a zwłaszcza po-
łożenie nacisku na: a) inspirowanie badań pedagogicznych i twórczych inicjatyw człon-
ków Towarzystwa, zmierzających do poznania dorobku myśli pedagogicznej polskiej
i obcej, do rozwijania nauk pedagogicznych oraz do doskonalenia systemu edukacji
narodowej w Polsce; b) współdziałanie z władzami państwowymi, komitetami i instytu-
cjami PAN, jednostkami organizacyjnymi szkół wyższych, instytutami resortowymi, sto-
warzyszeniami naukowymi, organizacjami społecznymi i młodzieżowymi, zajmującymi
się sprawami oświaty i wychowania; popularyzowanie osiągnięć nauk pedagogicznych
oraz udział w rozwijaniu kultury pedagogicznej w społeczeństwie; c) organizowanie
zjazdów, konferencji i zebrań naukowych; d) prowadzenie – zgodnie z obowiązującymi
w tym zakresie przepisami – działalności wydawniczej i udzielanie pomocy w publiko-
waniu opracowań naukowych członków Towarzystwa; e) inspirowanie i wspomaganie
społecznego ruchu naukowego wśród nauczycieli i innych pracowników oświaty i wy-
chowania; f) podejmowanie działań mających na celu podnoszenie kwalifikacji nauko-
wych członków Towarzystwa przez organizowanie kursów naukowych, konkursów na
wyróżniające się prace pedagogiczne, a także przez wspieranie wyjazdów naukowych
za granicę; g) współdziałanie z zagranicznymi i międzynarodowymi towarzystwami pe-
dagogicznymi, uczestniczenie w międzynarodowych organizacjach i stowarzyszeniach
z dziedziny nauk pedagogicznych oraz branie udziału w organizowanych przez nie
kongresach i konferencjach – wskazywały jednoznacznie, że Towarzystwo jest stowarzy-
szeniem o charakterze naukowym, które dąży do rozwoju nauki, jaką jest pedagogika,
do rozwoju naukowej wiedzy pedagogicznej i rozwoju praktyki edukacyjnej2 .
Lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku oznaczały więc dla twórców Polskiego Towa-
rzystwa Pedagogicznego czas rozwijania jego działalności. Prace programowe i organi-
zacyjne Zarządu Głównego Towarzystwa, realizowane pomimo wielu trudności, niejako
na przekór temu, co się wokół działo, były wspierane przez silne społeczne zaangażo-
wanie jego członków.
2 Warto zauważyć, że w początkowym okresie lansowane były dwie jednostronne, skrajne
koncepcje działalności Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego – jako towarzystwa sensu stricto na-
ukowego lub usługowego wobec praktyki pedagogicznej. I Walny Zjazd Delegatów PTP, który odbył
się 15 i 16 grudnia 1983 roku w Warszawie, rozstrzygnął ten problem jednoznacznie, ustalając, iż
Towarzystwo powinno harmonijnie łączyć w swym programie zadania naukowe i społeczne, przy
czym istotną jego funkcją jest tworzenie pomostów między nauką i praktyką, między naukowcami
i nauczycielami.
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
9
Towarzystwo, jak każda organizacja, miało swoje lata świetności i lata pewnego
„uśpienia”. Niewątpliwie rozwojowi pedagogiki i Towarzystwa służyły kolejne Ogólno-
polskie Zjazdy Pedagogiczne, w trakcie których podejmowano poważny namysł i dys-
kusję zarówno nad tematyką związaną ze stanem pedagogiki, jak i nad wybranymi
palącymi problemami edukacji. Począwszy od roku 1993, kiedy to odbył się I Zjazd,
zjazdy stały się trwałą instytucją i ważnymi punktami orientacji we współczesnej pe-
dagogice. Mają one istotne znaczenie zarówno dla członków Towarzystwa, jak i dla
całego środowiska akademickiego związanego z edukacją. Zjazdy PTP są spotkaniami
tematycznymi, dotyczącymi znaczących problemów edukacyjnych. Bardzo ważnym
wymiarem pracy Towarzystwa jest jego praca związana z przynależnością do tak reno-
mowanych zagranicznych towarzystw naukowych, jak European Educational Research
Association i World Education Research Association. Współpraca z tymi towarzystwami
wzmacnia polską pedagogikę i stwarza różne możliwości rozwojowe zarówno dla mło-
dych, jak i dla doświadczonych naukowców. Daje szanse na popularyzację osiągnięć
polskiej nauki poza granicami naszego kraju.
* * *
Miniony, 2016 rok był dla Towarzystwa bardzo istotny – był to rok jubileuszowy. W cza-
sie, gdy Towarzystwo obchodziło swoje 35-lecie zadaliśmy sobie szereg zasadniczych
pytań, które odnosiły się do spraw kluczowych dla pedagogiki i praktyki edukacyjnej.
Wśród postawionych pytań były te o tożsamość pedagogiki oraz o odpowiedzialność
uczonych za pedagogikę i edukację rozumiane jako działania publiczno-wspólnotowe.
Jednym z pretekstów do postawienia pytań i poszukiwania na nie odpowiedzi była
ogólnopolska konferencja naukowa pt. „Tożsamość Pedagogiki. Towarzyskość – Etycz-
ność – Wspólnotowość”3, zorganizowana z okazji jubileuszu Towarzystwa. Konferencja
ta miała w zamierzeniu zainicjować poważny namysł i dyskusję – jak wskazywał jej tytuł
i podtytuł – nad problematyką tożsamości pedagogiki i budowania relacji nastawionych
na doświadczanie poczucia wspólnoty naukowej w duchu etyczności i towarzyskości;
wspólnoty koncentrującej swoje wysiłki na rozwijaniu nauki, jaką jest pedagogika, oraz
na utrwalaniu i pomnażaniu podzielanych w tej wspólnocie wartości. Bez tak rozu-
3 Konferencja „Tożsamość Pedagogiki. Towarzyskość – Etyczność – Wspólnotowość” została
zorganizowana z okazji jubileuszu Towarzystwa przez Zarząd Główny PTP, Oddział PTP w War-
szawie oraz Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego; odbyła się 11 maja 2016 roku
w Warszawie, w auli starego budynku Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Konferencję poprze-
dził Walny Zjazd Delegatów Towarzystwa, na którym między innymi podjęto uchwałę w sprawie
przyjęcia nowego tekstu Statutu Towarzystwa.
10
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
mianej wspólnoty trudno byłoby dziś mówić o rozwoju towarzystw naukowych, w tym
Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.
W trakcie konferencji w pierwszej kolejności postawiono kwestię pedagogiki i jej
społecznego funkcjonowania, co zapowiadał tytuł sesji: „35-lecie Polskiego Towarzy-
stwa Pedagogicznego – Ewolucja Tożsamości Pedagogiki”. Następnie, w sesji drugiej,
zatytułowanej „Towarzyskość – Etyczność – Wspólnotowość”, podjęto dyskusję wokół
tytułowych kategorii tej sesji. Triada, jaką tworzyły te kategorie zachęcała do zwrócenia
się ku myślowemu przepracowaniu zagadnienia sensów i problematyki wpisującej się
w pole problemowe wyznaczone przywołanymi kategoriami.
Uczestnicy konferencji, będący w dużej mierze członkami Towarzystwa, członkami Ko-
mitetu Nauk Pedagogicznych PAN oraz przedstawicielami wielu uczelni w kraju, w pierw-
szej sesji stanęli wobec klarownie zarysowanych problemów w postaci następujących
pytań: „Jak zmieniała się pedagogika i co rzutowało na jej rozwój?”, „Jaką rolę odegrała
działalność Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego w rozwoju pedagogiki jako nauki?”,
„Jak kształtuje się obraz współczesnej pedagogiki i wobec jakich wyzwań ona stoi?”, „Jak
można mówić o związkach między teorią pedagogiczną a praktyką edukacyjną?”.
W sesji tej przede wszystkim zwrócono uwagę na problematykę, która była po-
dejmowana w trakcie odbywających się co 3 lata kolejnych Ogólnopolskich Zjazdów
Pedagogicznych. Analiza haseł, idei, myśli przewodnich Zjazdów – dokonana przez
profesor Henrykę Kwiatkowską (2016) – uzmysłowiła zebranym doniosłość tematów
poszczególnych Zjazdów Pedagogicznych. Z perspektywy minionych ponad 20 lat od
chwili organizacji pierwszego Zjazdu (Rembertów, 1993) można bez wahania powie-
dzieć, że tematy przewodnie zjazdów (zwane hasłami zjazdowymi) wyzwalały potrze-
bę badań koncentrujących się na problematyce wpisującej się w tematykę Zjazdów.
Owocowało to nie tylko świetnymi publikacjami, uprawianiem pedagogiki jako nauki,
ale sprzyjało jednocześnie zarówno integracji środowiska akademickiego, społecznemu
obiegowi myśli pedagogicznej, jak i prowadzeniu refleksji nad problematyką edukacyj-
ną, a zwłaszcza – co szczególnie istotne w dorobku Towarzystwa – konieczności dosko-
nalenia edukacji nauczycieli, mającego na uwadze znaczenie ich profesjonalizmu dla
kształcenia i wychowania młodych pokoleń.
Profesor Zbigniew Kwieciński (2016b) w wystąpieniu: „Rozwój pedagogiki i jego
wrogowie. Perspektywa ćwierćwiecza” zaznaczył, że dokonując oglądu rozwoju peda-
gogiki polskiej po upływie 25 lat od systemowego przesunięcia jej kontekstu politycz-
nego, społecznego, ekonomicznego i kulturowego, czyli po okresie PRL, można zary-
zykować całościową ocenę pozytywną – pedagogika jako dyscyplina naukowa rozwija
się dynamicznie, jest wielonurtowa, polifoniczna, heterogeniczna, nastąpił rozwój wielu
jej subdyscyplin, większe otwarcie na nauki podstawowe, szersze i owocne związki
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
11
z nauką zachodnią czy też szybszy rozwój młodej kadry akademickiej. Niemniej jednak
w pedagogice brakuje dialogu w poszukiwaniu wspólnego trzonu propozycji dla syste-
mowej zmiany praktyki edukacyjnej, w tym systemu kształcenia nauczycieli, którego,
jak stwierdził, już nie ma. Takiej w sumie pozytywnej oceny, według Kwiecińskiego, nie
można powtórzyć w odniesieniu do jakości pedagogicznego środowiska akademickiego
oraz jego rozwoju4. W środowisku tym rozszerza się tolerancja dla badań i publikacji
spłyconych, powierzchownych, mało odkrywczych oraz dla „pozorowanych” awansów
naukowych. Jest ono przesiąknięte rywalizacją o te awanse, co wyniszcza jego zdol-
ność do współpracy zadaniowej oraz do pogłębionego dialogu. Sytuację coraz bardziej
komplikuje zaprzestawanie rozwoju po uzyskanych awansach, niedostatek umiejętności
zawodowych w zakresie pracy twórczej, kształcenia i wychowania młodzieży, co jest
sprzężone z pośpiesznymi i rywalizacyjnymi awansami oraz zjawiskiem dworskości,
lizusostwa i wrogości środowiskowej.
Między teoretycznością a praktycznością pedagogiki – to tytuł referatu profesora
Stefana M. Kwiatkowskiego, który silnie podkreślił potrzebę dążenia do integracji teorii
i praktyki edukacyjnej. Potrzeba ta staje się jednocześnie kierunkowskazem na przy-
szłość dla pedagogiki, która powinna zadbać o tworzenie sytuacji umożliwiających sto-
sowanie rozwiązań praktycznych na podbudowie teorii naukowej. Profesor Kwiatkow-
ski podkreślił konieczność większej niż dotychczas popularyzacji wiedzy pedagogicznej
w społeczeństwie, zauważył, że w pedagogice brakuje badań transdyscyplinarnych,
które powinny być prowadzone przez zespół składający się z osób reprezentujących
różne dyscypliny naukowe.
W toku dyskusji toczącej się w trakcie drugiej sesji (Czerepaniak-Walczak 2016,
Kwieciński 2016a, Madalińska-Michalak 2016, Szkudlarek 2016) postawiono pytania
o to, jak we współczesnej pedagogice mówi się o wspólnotowości, etyczności i towa-
rzyskości. Jaką rolę odgrywa w budowaniu wspólnotowości i towarzyskości etyczność?
Jak można rozumieć etyczność? Jak można rozumieć towarzyskość i dlaczego jest ona
konstytutywnym elementem wszelkich towarzystw, w tym towarzystw naukowych (Cze-
repaniak-Walczak 2016)? Jakie jest znaczenie towarzyskości w rozwoju nauki i osób
tworzących naukę? Jakie jest miejsce wspólnotowości, towarzyskości i etyczności
w pedagogice i w działalności Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego? Jakie wartości
4 Należy zaznaczyć, że pytanie o jakość pedagogicznego środowiska akademickiego jako no-
siciela i propagatora dorobku pedagogiki, w tym dorobku Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego,
Kwieciński postawił już w roku 1996. W pracy Pedagogika i edukacja na przedprożu nowego wieku
pisał: „Wszystkie patologie polskie odbijają się jak w lustrze w naszym środowisku, jak by nie było
akademickim. Któż ma zatem wychowywać to społeczeństwo? Kto ma kształcić jego wychowaw-
ców?” (Kwieciński 1997, s. 8).
12
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
są niezbędne, by następowała identyfikacja z wartościami podzielanymi w różnych
wspólnotach, w tym we wspólnocie naukowej? Czy wspólnotowość w pedagogice jako
dyscyplinie naukowej, mimo jej silnej struktury, ma charakter „zdyscyplinowanej towa-
rzyskości”? (Szkudlarek 2016).
Prowadzone dyskusje pokazały, że bardziej niż o uzyskanie jednolitego punktu wi-
dzenia na sprawę chodziło o to, z jakimi problemami należy się koniecznie zmierzyć
w najbliższej przyszłości. Sprawą niezmiernej wagi jest – jak wykazał w swoim referacie
Rozchwianie i kryzys społeczeństwa wychowującego. Pedagogika i edukacja wobec „po-
lityki zombie” profesor Zbigniew Kwieciński (2016a) – poszukiwanie przyczyn trwałości
demoralizującego stanu socjalizacji, wychowania naturalnego i kultury codzienności,
a zwłaszcza zwrócenie uwagi na fakt, że (pomimo upływu czasu i prób budowy społe-
czeństwa demokratycznego) mamy wciąż do czynienia z centralistyczno-etatystycznym
systemem edukacyjnym, który jest w stanie permanentnego chaosu.
Z pewnością namysł nad ewolucją naszego europejskiego myślenia o wspólnocie i o
formach współegzystowania pozwala – jak pokazano na konferencji – na zastanowienie
się, ku jakim formom wspólnotowości czy uspołecznienia chcemy wychowywać mło-
dych ludzi i jaką rolę odgrywać ma w tym edukacja nauczycieli (Madalińska-Michalak
2016). Namysłowi nad tą kwestią powinna towarzyszyć refleksja nad wyzwaniami, jakie
wychowankowie będą musieli podjąć, oraz uobecnienie zainteresowań ludzi, w tym lu-
dzi nauki, wspólnotowym wymiarem problemów edukacyjnych, który wciąż wydaje się
jakby nieobecny w obszarze ich zainteresowań (tamże).
W trakcie obrad konferencji „Tożsamość Pedagogiki. Towarzyskość – Etyczność –
Wspólnotowość” wyraźnie wybrzmiała potrzeba łączenia wysiłków pedagogów w trosce
o budowanie edukacji, w tym edukacji nauczycieli. Kwestia ta została podjęta podczas
obrad IX Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego5, w ramach sekcji „Edukacja i praca
5
IX Ogólnopolski Zjazd Pedagogiczny, którego hasło brzmiało: „Ku życiu wartościowemu.
Idee – koncepcje – praktyki”, został zorganizowany przez Zarząd Główny PTP we współpracy
z Komitetem Nauk Pedagogicznych PAN i Wydziałem Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Bia-
łymstoku. Zjazd odbył się w Białymstoku w dniach 19–21 września 2016 roku; podjęto na nim
problem życia wartościowego i wychowania ku wartościom. Postawiono pytania o to, czy i jak
edukacja może pomóc człowiekowi, instytucjom edukacyjnym, społeczeństwu w czynieniu świa-
ta lepszym, bardziej etycznym, w rozwijaniu zdolności do działania moralnego, czynienia dobra.
Współczesna pedagogika ponownie postawiła pytania o to, jak żyć w zgodzie z wartościami i o jakie
wartości należy zabiegać. Dyskusje toczyły się w następujących sekcjach/grupach problemowych:
1) Życie wartościowe a conditio humana człowieka XXI wieku – u źródeł aksjologii i pedagogiki;
2) Życie wartościowe – metateoretyczne i metodologiczne aspekty badań aksjopedagogicznych;
3) Życie wartościowe wobec dynamizmu przemian społeczno-kulturowych, gospodarczych i poli-
tycznych; 4) Kultura i sztuka jako przestrzeń aksjologiczna i edukacyjna; 5) Tożsamość człowieka –
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
13
nauczycieli – kluczowe wartości”. Sekcja ta wpisała się w obrady jednej z dziewięciu
grup problemowych, jaką była grupa: „Edukacja – w stronę kluczowych wartości”. Zgła-
szając wraz z prof. Wandą Dróżką tę sekcję, kierowałyśmy się przekonaniem, że dobrze
przemyślana edukacja nauczycieli6 z pewnością może przyczynić się do poprawy jakości
nauczycieli i jakości nauczania w szkołach. Jednocześnie widziałyśmy niewątpliwą po-
trzebę badań w tym zakresie, gdyż edukacja nauczycieli w Polsce ewidentnie nie spełnia
wymagań, jakie są przed nią stawiane7 .
Warto zauważyć, że motywacje, dla których młodzi ludzie podejmują decyzję
o zostaniu nauczycielem są rozmaite. Trafiają do tej profesji osoby z doświadczeniem
w pracy z dziećmi i młodzieżą jako wolontariusze lub w drużynach harcerskich, ale
także adepci chłodno kalkulujący przyszły dzienny wymiar czasu pracy i okres rocznego
urlopu. Pewnie w jednych i drugich tkwi zamiłowanie do pracy pedagogicznej. Ale
z jednych i drugich, w procesie studiów, trzeba ukształtować nauczyciela kochającego
uczniów i pracę z nimi, otwartego na kształcenie się, wytrwałego… Kiedyś tak ukierun-
kowany proces kształcenia nazywano formacją.
Ale po wstępnym okresie, trwającym z reguły kilka lat, nauczyciel trafia do szko-
ły, gdzie pozostaje mu (w polskich warunkach) jeszcze rok stażu i co najmniej 3 lata
pracy na kontrakcie, by można było przeprowadzić go (z pomocą opiekunów stażu,
mentorów) przez czas inicjacji nauczycielskiej – czas, od którego sam zacznie kierować
sobą i swoim rozwojem. Istotne jest, by przez te lata młody człowiek nie zatracił po-
trzeby kształcenia się, zwanego czasem doskonaleniem. Zdobyta wiedza, kwalifikacje,
pedagogika wobec różnorodności; 6) Temporalny wymiar życia wartościowego; 7) Edukacja – w stro-
nę kluczowych wartości; 8) Kreowanie środowiska edukacyjnego z perspektywy życia wartościowe-
go; 9) Szkoła i wychowanie ku życiu wartościowemu.
6 Edukacja nauczycieli jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych. Niewątpliwie
przoduje w tym zakresie pedagogika, a w jej obrębie pedeutologia jako nauka o nauczycielu i jego
zawodzie. Niemniej jednak kwestie wpisujące się w edukację nauczycieli są analizowane także na
gruncie dydaktyki, dydaktyki szkoły wyższej, pedagogiki porównawczej, pedagogiki przedszkolnej
i szkolnej, historii wychowania, pedagogiki specjalnej czy też socjologii edukacji i psychologii kształ-
cenia.
7 Świadczy o tym dobitnie opublikowany w marcu 2017 roku raport Najwyższej Izby Kon-
troli pt.: Przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela, NIK, Warszawa 2017. W raporcie
pokazano, że brakuje w Polsce mechanizmów i narzędzi służących selekcji kandydatów do zawodu
nauczyciela. Jakość kształcenia przyszłych nauczycieli jest niedostateczna, a sama procedura awansu
zawodowego nie spełnia swojej roli przesiewowej. Według NIK brakuje w kraju perspektywicznej
polityki na poziomie krajowym i/lub regionalnym, służącej przygotowaniu przyszłej kadry nauczy-
cielskiej w powiązaniu z potrzebami rynku pracy. Coraz wyraźniejsza selekcja negatywna do zawodu
nauczyciela w Polsce nie napawa optymizmem.
14
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
umiejętności i kompetencje szybko starzeją się. Świat już nie idzie, a pędzi do przodu,
często w nieznane. Nauczyciel potrzebuje nie tylko prawnego przymusu, lecz przede
wszystkim wewnętrznego imperatywu – nie po to, by nie odstawać, ale by być pół kroku
przed… wiedzą, umiejętnościami itd., a przede wszystkim przed uczniem, co w dobie
globalnej sieci jest bardzo trudne.
Między nakreślonymi wyżej okresami w rozwoju nauczyciela, rozdzielonymi umow-
nie cezurą mianowania, daje się zauważyć szczególna osobliwość w jego kształceniu
– o ile przyrost przywołanych kompetencji w pierwszym okresie ma charakter liniowy,
o tyle w drugim cechuje się układem koncentrycznym, potrzebny jest rozwój w wielu
uświadamianych już samodzielnie kierunkach. W okresie pierwszym jest zawsze jakiś
nauczyciel, promotor, mentor, opiekun stażu, zaś w drugim o stopień nauczyciela dy-
plomowanego nauczyciel zabiega samodzielnie, autonomicznie. Najlepsi, najwytrwalsi
sięgają często także po stopnie naukowe. Pojawiają się więc pytania: „Czy instytucje
kształcące umieją dyskretnie towarzyszyć nauczycielowi w tym drugim etapie jego roz-
woju?”, „Jakie wypracowały techniki, jakie metody, jak same odnajdują się w złożoności
dynamicznych zmian w systemie edukacji?”.
Problematyka edukacji nauczycieli ma to do siebie, że staje się przedmiotem nie-
ustannych dyskusji, które nasilają się zwłaszcza w czasach zachodzących zmian społecz-
nych, politycznych, kulturowych i wdrażania w życie powiązanych z tymi transformacja-
mi nowych rozwiązań, które – z założenia – powinny się przyczynić do istotnych zmian
w życiu szkoły oraz w pracy i funkcjonowaniu nauczycieli. Chcielibyśmy, aby te zmiany
skutkowały niezwykle pożądanym stanem, jakim jest uczynienie szkoły miejscem,
w którym uczeń nabywa potrzebnej wiedzy, rozwija istotne dla niego i społeczeństwa
umiejętności, a nade wszystko kształtuje w sobie siły generujące rozwój jego poczucia
wartości, sprawczości i odpowiedzialności.
Autentyczna zmiana szkoły związana jest z namysłem nauczycieli nad szkołą, istotą
i celem edukacji, dziejącymi się w niej procesami, wymaganiami, jakie są przed nią
stawiane, teraz i w przyszłości, oraz nad czynnikami rzutującymi na jej funkcjonowanie.
Badania pokazują, że nauczyciele, którzy są aktywni i już wiele osiągnęli, ale chcą osią-
gnąć jeszcze więcej, którzy mają aspiracje do czynienia szkoły coraz lepszym miejscem
dla rozwoju uczniów, swoje działania wywodzą ze zrozumienia szkoły i z bycia coraz
bardziej świadomymi jej istoty (zob. Madalińska-Michalak 2016). Stąd też, jeśli zależy
nam na szkole, która się zmienia, a nie adaptuje do stawianych jej wymogów, szkole,
która odpowiada potrzebom współczesności i wyłaniającej się z niej przyszłości, należy
pracować z nauczycielami nad rozwojem ich refleksyjności i krytyczności oraz zinten-
syfikować badania nad oglądem spraw bezpośrednio powiązanych z kształtowaniem
się oblicza polskiej szkoły. W centrum tych spraw należy umiejscowić nauczyciela, jego
edukację własną i pracę nad sobą.
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
15
Podejmowanie prób zrozumienia własnej edukacji i pracy przez współczesnego
nauczyciela oraz prowadzenie badań nad istotnymi dla szkoły i nauczycieli problemami
wpisuje się w budowanie jakości edukacji nauczycieli, która wymaga ze strony wszyst-
kich zaangażowanych w jej tworzenie podmiotów – w tym samych nauczycieli, a mamy
ich w Polsce ponad 680 tysięcy – coraz większej otwartości, ale i krytyczności, ostrożno-
ści i dystansu. Współczesna szkoła pokazuje, iż konieczne staje się zarówno określenie,
jakiego nauczyciela potrzebuje dziś i w przyszłości polska szkoła, jaką szkołę chciałby
kreować nauczyciel ze względu na potrzeby edukacyjne uczniów i własne pomysły na
ich edukację, jak i podjęcie próby odpowiedzi na pytanie o projekt edukacji nauczy-
cieli, który by uwzględnił zarówno wymogi zmieniającego się świata, jak i dziejący się
w Polsce i na świecie dynamiczny proces przemian społecznych, kulturowych, politycz-
nych czy ekonomicznych.
Niniejsza publikacja odsłania potrzebę prowadzenia analiz nad edukacją nauczycieli
w ujęciu problemowym i z uwzględnieniem toczących się procesów o charakterze peda-
gogicznym, społecznym, kulturowym, ekonomicznym, politycznym czy gospodarczym.
Pracując nad nią, przyjęłam wraz z Autorami tekstów, że edukacja nauczycieli zosta-
nie tutaj ukazana w jej szerokim rozumieniu. Edukacja ta nie ogranicza się wyłącznie do
wstępnego, instytucjonalnego przygotowania nauczycieli do pracy w szkole i placówkach
oświatowo-wychowawczych, ale powiązana jest z problematyką socjalizacji i wchodze-
nia nauczyciela w zawód, z rozwojem i doskonaleniem zawodowym oraz z wciąż niedo-
strzeganą problematyką starszych nauczycieli, którzy, mimo iż z racji wieku wyłączają się
z zawodu, są wciąż aktywni, dbają o swój rozwój i pracują na rzecz innych.
Zamiarem moim – jako redaktora tomu – było przygotowanie publikacji interdyscy-
plinarnej, dlatego skierowałam swoje zaproszenie do współpracy do badaczy pochodzą-
cych z wielu znaczących ośrodków akademickich w naszym kraju i zajmujących się nie
tylko pedagogiką, ale także innymi dyscyplinami, w tym filozofią, psychologią, socjolo-
gią czy ekonomią. Ukazanie badań przedstawicieli różnych podejść teoretycznych i ba-
dawczych sprzyjać ma – jak założyłam – podjęciu dyskusji nad ważnymi zagadnieniami
związanymi ze szkołą, nauczycielem, jego pracą i rozwojem.
Dokonany przez Autorów wybór tematyki ich tekstów, ze względu na zainteresowa-
nia badawcze Autorów i jednocześnie w związku z tematem przewodnim monografii,
odsłania liczne pola problemowe, które wciąż jeszcze nie są dobrze rozpoznane, w tym
kwestie integracji teorii pedagogicznych z praktyką edukacyjną, kluczowych wartości
w edukacji nauczycieli, ich przygotowania i rozwoju oraz inspiracji i perspektyw dla
myślenia o ich edukacji. Teksty te z pewnością pozwalają na poszerzenie perspektywy
oglądu problematyki edukacji nauczycieli i pojawienie się wnikliwych interpretacji wpi-
sujących się w nią problemów badawczych.
16
J. Madalińska-Michalak • Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
Autorzy zaproszeni do włączenia się do prac nad niniejszym tomem podzielają bli-
ski mi pogląd, że podejmowanie problematyki ogniskującej się na edukacji nauczycieli
wiąże się nieuchronnie z trudnymi do dostrzeżenia, często zawiłymi uwarunkowaniami
– natury społecznej, kulturowej, politycznej czy ekonomicznej – ich edukacji, życia
i pracy, zaś wszelkie badania nad edukacją nauczycieli mają to do siebie, że ich przed-
miot jest złożony i wieloaspektowy. Odpowiedzi na pytania, jakie są stawiane w obrę-
bie prezentowanych wyników badań, nie prowadzą do jednoznacznych rozstrzygnięć.
Wielorakie uwarunkowania procesu edukacji nauczycieli wymagają permanentnego
procesu namysłu teoretycznego i badań empirycznych, a później – co byłoby wręcz
ideałem – przełożenia wyników owych badań na praktykę aprobowaną przez prawo
i polityków. Punktem wyjścia do rozważań na temat edukacji nauczycieli są z pewno-
ścią kwestie wywodzące się zarówno z potrzeby dokonania rzetelnej diagnozy sytuacji,
z którą mamy o czynienia, jak i z potrzeby opracowania założeń pozwalających na bu-
dowanie strategii edukacji nauczycieli w Polsce, które wyrastać będą przede wszystkim
z troski o jakość tej edukacji.
Składam gorące słowa podziękowania Autorom tekstów za przyjęcie zaproszenia do
stworzenia wspólnego dzieła, które – z założenia – powstało z okazji 35-lecia Polskiego
Towarzystwa Pedagogicznego i jest swoistego rodzaju darem dla wszystkich tych, którym
bliska jest edukacja i którzy wierzą w słuszność sprawy, jaką jest dbałość o jej dobro
poprzez kierowanie uwagi w stronę nauczyciela, jego pracy i rozwoju.
W zderzeniu z pytaniem o edukację nauczyciela Autorzy pokazali, że potrafią sta-
wiać pytania na „pograniczach” dyscyplinarnych, odchodząc często od pytań wymaga-
jących odpowiedzi jednoznacznych, i kierować swoją uwagę ku pytaniom otwartym,
wpisującym się w szerokie, różnorodne konteksty. W działaniach podejmowanych
w celu budowania elementów składających się na myślenie o edukacji nauczycieli
przyjęli krytyczną perspektywę rozważań, co okazało się niezwykle pomocne wobec
kwestii aksjologicznych podstaw współczesnego myślenia o wartościach pożądanych
w edukacji nauczycieli.
Przedstawione przez Autorów wyniki rozważań teoretycznych i badań empirycz-
nych dotyczących zjawisk oraz procesów składających się na edukację nauczycieli i jej
uwarunkowań odsłaniają złożoność podejmowanej tutaj problematyki. Autorzy starają
się spojrzeć w przyszłość, a wraz z tym odczytać nowe możliwości i nowe wymagania,
jakie powstają przed nauczycielami w nowych sytuacjach życiowych i edukacyjnych.
Dzielą się swoimi refleksjami nad istotą pracy nauczyciela i wymagań, jakie powinno się
stawiać wobec jego edukacji w stale rozwijającym się świecie.
Wiedza, jaką można czerpać z tej książki, sama w sobie nie stanowi zamkniętego
kręgu, lecz z pewnością będzie rozwijała się wraz ze zmianą kontekstów pracy nauczy-
J. Madalińska-Michalak• Edukacja nauczycieli. Na 35-lecie Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego
17
ciela, w odniesieniu do wartości i sensów ścieżek intelektualnych, którymi będą w przy-
szłości wiedli swoje myśli uczeni podejmujący poruszaną tutaj (w tej czy innej postaci)
problematykę, mającą z założenia kierować uwagę Czytelnika w stronę „przyszłości”
– w stronę kategorii, która określa nową jakość rzeczywistości, nową jakość świata.
Myśląc o edukacji nauczycieli, o problematyce, którą podjęli Autorzy tekstów, widzę
ponownie bardzo wiele sytuacji, które mówią o istniejących związkach między oso-
bami, które tworzą naukę, jaką jest pedagogika, i wymagającymi od siebie pracy na
najwyższym poziomie, osobami zjednoczonymi wokół idei, jaką jest edukacja i czło-
wieczeństwo.
Wszystko to, co wydarza się w naszym życiu naukowym, jest możliwe – jak kiedyś
pisałam w odniesieniu do nauczycieli osiągających sukcesy zawodowe, których określi-
łam mianem „ludzi drogi” (Michalak 2007) – dzięki mocy utkanej z cierpliwości i czasu,
z umiejętności dochowania wierności własnym ideałom i własnym standardom; u ich
podstaw tkwi umiejętność stawiania sobie wysokich wymagań, odwaga bycia niezado-
wolonym z siebie samego i wytrwałość w wysiłkach nieustannych poszukiwań. Wszystko
to wymaga jednak przechodzenia czasem bolesnych prób dochowania wierności sobie
samemu, zaświadczania swoją postawą, własnymi czynami, że życie zawodowe to ....
bycie w drodze.
Korzystając ze sposobności, życzę wszystkim moim Koleżankom i Kolegom z Pol-
skiego Towarzystwa Pedagogicznego i sympatykom Towarzystwa sił twórczych, aby-
śmy mogli z pełną, właściwą uczonym otwartością, zajmować się z pasją badaniami
nad edukacją i takim jej zmienianiem, aby świat był bogaty w fakty, a jeszcze bardziej
w możliwości.
Zapraszam do czytania, do spotkań z Autorami poszczególnych rozdziałów. Pozo-
staje mi mieć nadzieję, że wrażliwy i uważny Czytelnik będzie miał niespotykaną oka-
zję, by czerpać wiedzę z książki, która ma pozwolić z uporem wdzierać się w przyszłość
edukacji nauczycieli dla zmieniania świata na lepsze. Oddajmy im głos …
Joanna Madalińska-Michalak
Warszawa, kwiecień 2017 r.
Bibliografia
Czerepaniak-Walczak M. (2016). Towarzyskość w nauce: istota, przejawy, efekty, referat prezen-
towany na konferencji „Tożsamość Pedagogiki. Towarzyskość – Etyczność – Wspólnotowość”,
11 maja 2016 roku, Warszawa.
Kwiatkowska H. (2016). Ewolucja haseł zjazdowych – czy ewolucja tożsamości pedagogiki?, referat
prezentowany na konferencji „Tożsamość Pedagogiki. Towarzyskość – Etyczność – Wspólnoto-
wość”, 11 maja 2016 roku, Warszawa.
Pobierz darmowy fragment (pdf)