Darmowy fragment publikacji:
Pami´ci
Wac∏awa Kozienia
Marek Barowicz
Obrót
wierzytelnoÊciami
Aspekty prawne
Wydawnictwo C.H. Beck
Warszawa 2009
Wydawca: Joanna Perzyńska
Redakcja merytoryczna: Grażyna Nowak
Projekt okładki i stron tytułowych: Grażyna Faltyn
Ilustracja na okładce: ©iStockPhoto.com/H-Gall
©iStockPhoto.com/RBFried
Seria: Zarządzanie
Podseria: Przedsiębiorczość
Recenzent: dr Marcin Sokołowski
© Wydawnictwo C.H. Beck 2009
Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o., ul. Bonifraterska 17
00-203 Warszawa, tel. (22) 33 77 600
Skład i łamanie: Studio Graficzne MIMO, Michał Moczarski, tel. (22) 642 01 18
Druk i oprawa: Studio Spartan, Gdynia
ISBN 978-83-255-0861-6
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 1. Pojęcie, rodzaje i przyczyny powstania wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
9
Rozdział 2. Formy prawne obrotu wierzytelnościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.1. Cesja wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.1.1. Pojęcie i przebieg cesji wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.1.2. Cesja wierzytelności w prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.2. Faktoring wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2.1. Pojęcie i przebieg faktoringu wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2.2. Klasyfikacja i funkcje faktoringu wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.2.3. Faktoring wierzytelności w prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.2.3.1. Faktoring w podatku dochodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.2.3.2. Rozliczanie przychodów i kosztów w ramach usługi faktoringowej . . . . 38
2.2.3.3. Faktoring w podatku od towarów i usług . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.3. Forfaiting wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.3.1. Pojęcie i przebieg forfaitingu wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.3.2. Klasyfikacja i funkcje forfaitingu wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.3.3. Forfaiting wierzytelności w prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.4. Sprzedaż wierzytelności bankowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.5. Obrót wierzytelnościami inkorporowanymi w papierach wartościowych . . . . . . . . . . . 48
2.5.1. Charakterystyka papierów wartościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.5.2. Sprzedaż wierzytelności wekslowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.5.2.1. Pojęcie i rodzaje weksli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.5.2.2. Pojęcie i przebieg dyskonta wekslowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.5.3. Sprzedaż wierzytelności czekowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.5.3.1. Pojęcie i rodzaje czeków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.5.3.2. Pojęcie i przebieg dyskonta czekowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.5.4. Obrót wierzytelnościami z pozostałych papierów wartościowych . . . . . . . . . . . . . 69
2.5.4.1. Obrót wierzytelnościami z właścicielskich papierów wartościowych . . . 69
5
SpiS treści
2.5.4.2. Obrót wierzytelnościami z dłużnych papierów wartościowych . . . . . . . . 89
2.5.5. Podatkowy aspekt obrotu wierzytelnościami inkorporowanymi
w papierach wartościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Rozdział 3. Narzędzia wspierania sprzedaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
3.1. Pojęcie i klasyfikacja preferencji cenowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
3.2. Preferencje cenowe w prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Rozdział 4. Formy prawne zabezpieczania wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.1. Zabezpieczenie wierzytelności niebudżetowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.1.1. Rzeczowe zabezpieczenia wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.1.2. Osobiste zabezpieczenia wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
4.1.3. Ubezpieczenie wierzytelności handlowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
4.1.4. Zabezpieczenia w zależności od formy obrotu wierzytelnościami . . . . . . . . . . . . . 148
4.2. Zabezpieczenie wierzytelności budżetowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
4.3. Odsetki z tytułu zwłoki w spłacie zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Rozdział 5. Formy prawne windykacji wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
5.1. Pojęcie windykacji wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
5.2. Formy windykacji wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
5.2.1. Windykacja polubowna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
5.2.1.1. Windykacja samodzielna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
5.2.1.2. Outsourcing windykacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
5.2.2. Windykacja sądowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
5.3. Windykacja wierzytelności w prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Rozdział 6. Formy prawne wygaszania wierzytelności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
6.1. Wygaszanie wierzytelności niebudżetowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
6.1.1. Wygaszanie wierzytelności niebudżetowych z zaspokojeniem wierzyciela . . . . . 200
6.1.2. Wygaszanie wierzytelności niebudżetowych bez zaspokojenia wierzyciela . . . . . 219
6.2. Wygaszanie wierzytelności budżetowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
6.3. Wierzytelności nieściągalne w prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Rozdział 7. Prawnokarna ochrona obrotu wierzytelnościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Wykaz aktów prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Zestawienia porównawcze i wzory pism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
6
Wstęp
Podmioty biorące udział w obrocie gospodarczym stają się uczestnikami stosunków
prawnych o charakterze obligacyjnym. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w mo-
mencie udzielania przez przedsiębiorców kredytów handlowych kontrahentom, czyli
sprzedaży towarów i usług z odroczonym terminem płatności. Wydłużanie terminów
płatności prowadzi często do powstawania wierzytelności przeterminowanych i spor-
nych.
Problemy związane z terminowym regulowaniem zobowiązań przez kontrahentów
mogą być przyczyną utraty przez przedsiębiorstwo płynności finansowej, a w konse-
kwencji mogą prowadzić do jego bankructwa i upadłości. Dlatego też przedsiębiorcy
tak duży nacisk powinni kłaść na zagadnienia związane z racjonalnym zarządzaniem
wierzytelnościami, stosując procedury i reguły umożliwiające z jednej strony utrzyma-
nie kontrahenta, z drugiej zaś odzyskanie gotówki zamrożonej w wierzytelnościach.
Postępowanie to powinno równocześnie uwzględniać obowiązki i ciężary narzucane
przez organy władzy publicznej, zwłaszcza administracji skarbowej.
Autor, dokonując wykładni prawnej zagadnienia obrotu wierzytelnościami w sfe-
rze gospodarki wolnorynkowej, czyni to na podstawie obowiązującego w tym zakresie
ustawodawstwa oraz orzecznictwa, zarówno krajowego, jak i wspólnotowego.
Praca składa się z czterech części. Pierwsza zawiera charakterystykę wierzytelności
w kontekście instytucji zobowiązania. Druga, obejmująca cztery rozdziały (2– 5), przed-
stawia narzędzia sterowania poziomem wierzytelności w przedsiębiorstwie, z uwzględ-
nieniem przepisów prawa cywilnego i bilansowego oraz implikacji podatkowych. Część
trzecia (rozdział 6) dotyczy wygaszania wierzytelności, czwarta zaś odnosi się do cywil-
no- i karnoprawnych zagadnień obrotu wierzytelnościami.
Intencją Autora jest, aby Czytelnikami niniejszej monografii stali się zarówno
praktycy (przedsiębiorcy, radcy prawni, doradcy podatkowi, pracownicy organów ad-
ministracji publicznej), jak i pracownicy naukowi uczelni oraz studenci studiów ekono-
micznych i prawniczych.
7
Rozdział 1
Pojęcie, rodzaje i Przyczyny
Powstania wierzytelności
W obecnym stanie (porządku) prawnym przepisy nie definiują bezpośrednio poję-
cia wierzytelności. Jest ono jednak nierozerwalnie związane z istotą zobowiązania.
Zgodnie z art. 353 § 1 KC zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od
dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Treścią zobowiązania
są uprawnienia przysługujące wierzycielowi i odpowiadające im obowiązki dłużnika
[Heropolitańska, Kawaler, Kozioł, 1998, s. 35]. Obowiązek dłużnika może obejmować
działanie lub zaniechanie działania. Zobowiązanie stanowi więc wierzytelność dla
wierzyciela i odpowiednio dług dla dłużnika. W takim kontekście dług jest korelatem
wierzytelności.
WAŻNE
Wierzytelność oznacza zatem podmiotowe prawo wierzyciela do żądania spełnienia świadczenia
przez dłużnika [Żuławska, 1999, s. 63]. Jest to prawo majątkowe, które może stać się przedmiotem
obrotu gospodarczego [Zubrzycki, 2008, s. 42]. Wierzytelność jest także pojęciem z dziedziny księ-
gowości, w której bywa używane zamiennie z pojęciem „należności” w znaczeniu pewnej kwoty
pieniężnej.
Ze stosunkiem zobowiązaniowym związane jest również pojęcie roszczenia.
Oznacza ono prawo do żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowania się
w chwili obecnej. Przy takim ujęciu roszczenia z każdej wierzytelności może powstać
kilka roszczeń [Żuławska, 1999, s. 64]. Przez pojęcie obrotu wierzytelnościami należy
rozumieć zakup wierzytelności w celu ich windykacji we własnym zakresie lub dalszej
odsprzedaży [Zubrzycki, 2008, s. 721].
9
1. pojęcie, rodzaje i przyczyny powStania wierzytelności
WAŻNE
Stosownie do art. 551 pkt 4 KC wierzytelności stanowią jeden z komponentów przedsiębiorstwa,
będącego zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych, przeznaczonym
do prowadzenia działalności gospodarczej.
W literaturze przedmiotu [Heropolitańska, Kawaler, Kozioł, 1998, s. 37; Żuławska,
1999, s. 65] wyróżnia się następujące kategorie wierzytelności:
istniejące i przyszłe,
wymagalne i niewymagalne,
przedawnione i nieprzedawnione,
zupełne i niezupełne,
pieniężne i niepieniężne,
podzielne i niepodzielne,
solidarne i niesolidarne,
wynikające z umów o świadczenie jednorazowe i trwałe,
wynikające z umów o świadczenie okresowe i ciągłe,
wynikające z umów o świadczenie jednorodne, wielorakie i przemienne,
jednostronne i wzajemne.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ponadto do występujących w obrocie gospodarczym wierzytelności, stanowiących
najczęstszy przedmiot przelewu, zalicza się wierzytelności:
handlowe,
leasingowe,
wekslowe,
kredytowe.
•
•
•
•
Wierzytelność jest istniejąca, jeżeli istnieje stosunek prawny, z którego powstała.
W przypadku wierzytelności przyszłej stosunek prawny, z którego wierzytelność ma
wyniknąć, jeszcze nie powstał, ale jest możliwy do określenia.
Wierzytelność ma charakter wymagalny, jeżeli upłynął już termin, w jakim dłużnik
zobowiązany był spełnić określone świadczenie. Jeżeli termin ten jeszcze nie nadszedł,
wierzytelność jest niewymagalna.
Wierzytelność jest przedawniona, jeżeli w stosunku do niej upłynął termin
przedawnienia określony w art. 118 KC, w przeciwnym razie mamy do czynienia z wie-
rzytelnością nieprzedawnioną. Stosownie do art. 118 KC, jeżeli przepis szczególny nie
stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi 10 lat, a dla roszczeń1 o świadczenia
okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata.
Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.
1 Przez roszczenie należy rozumieć prawo do żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowa-
nia się w chwili obecnej. Przy takim ujęciu roszczenia z każdej wierzytelności może powstać kilka rosz-
czeń [Żuławska, 1999, s. 64]. Między roszczeniami a przysługującą wierzycielowi wierzytelnością istnieje
związek funkcjonalny, ponieważ roszczenia stanowią instrumenty służące zabezpieczeniu wykonania
wierzytelności [Mojak, 2001, s. 15].
10
1. pojęcie, rodzaje i przyczyny powStania wierzytelności
Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez upraw-
nionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wy-
magalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Bieg
przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciw-
ko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia (art. 120 § 1 i 2
KC). Wskutek przedawnienia wierzytelności dłużnik może uchylić się od spełniania
świadczenia. Jeżeli jednak spełni on świadczenie, wówczas na mocy art. 411 pkt 3 KC
nie będzie mógł żądać jego zwrotu.
Wierzytelność jest zupełna, jeżeli odpowiadającemu jej długowi towarzyszy od-
powiedzialność dłużnika za spełnienie świadczenia. Wierzytelność jest niezupełna,
w przypadku gdy istnieniu długu nie towarzyszy odpowiedzialność dłużnika.
Wierzytelność jest pieniężna, gdy przedmiotem świadczenia jest określona suma
pieniędzy, niepieniężna zaś – gdy według umowy dłużnik zobligowany jest do świad-
czenia o charakterze niepieniężnym.
Wierzytelność jest podzielna, jeżeli świadczenie może być spełnione częściowo bez
istotnej zmiany jego przedmiotu lub wartości (art. 379 § 2 KC). Jeżeli jest kilku dłużni-
ków lub wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, wówczas zarówno dług, jak i wierzy-
telność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników lub wierzycieli.
Części te są równe, pod warunkiem że z okoliczności nie wynika nic innego (art. 379
§ 1 KC). Wierzytelność jest niepodzielna, jeżeli świadczenie nie może zostać spełnio-
ne częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości lub strony umowy nadały
świadczeniu charakter niepodzielny.
Solidarność wierzytelności oznacza, że kilku wierzycieli uprawnionych jest w ten
sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspo-
kojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich (art. 367 § 1
KC). Zobowiązanie może być solidarne, chociażby każdy z dłużników był zobowiązany
w sposób odmienny lub wspólny dłużnik był zobowiązany w sposób odmienny wzglę-
dem każdego z wierzycieli (art. 368 KC). Zobowiązanie jest solidarne, jeżeli wynika
to z ustawy lub czynności prawnej (art. 369 KC). Współwierzycieli solidarnych obo-
wiązuje wzajemne rozliczenie się ze świadczenia. Jeżeli jeden z wierzycieli solidarnych
przyjął świadczenie, treść istniejącego między współwierzycielami stosunku prawnego
rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach jest on odpowiedzialny względem współwie-
rzycieli. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, wierzyciel, który przyjął
świadczenie, odpowiedzialny jest w częściach równych (art. 378 KC).
Wierzytelność wynikająca z umów o świadczenie jednorazowe wymaga zasadni-
czo jednorazowego działania dłużnika, chociaż może na nią składać się kilka czyn-
ności faktycznych. Wierzytelność wynikająca z umów o świadczenie trwałe wymaga
od dłużnika działania rozłożonego w czasie, które nie może być spełnione jedno-
razowo. Wśród wierzytelności o charakterze trwałym wymienia się wierzytelności
wymagające świadczeń okresowych (gdy w ramach jednej umowy, stanowiącej źró-
dło zobowiązania, na dłużniku ciąży obowiązek spełnienia szeregu świadczeń jed-
norazowych, których suma nie stanowi całości) lub ciągłych (gdy na dłużniku ciąży
11
1. pojęcie, rodzaje i przyczyny powStania wierzytelności
obowiązek określonego, stałego zachowania się przez cały okres trwania stosunku
zobowiązaniowego).
W przypadku gdy przedmiotem wierzytelności jest jeden rodzaj świadczenia, wie-
rzytelność jest jednorodna. Gdy wierzytelność obejmuje jednocześnie kilka rodzajów
świadczeń, mamy do czynienia z wierzytelnością wieloraką. Wierzytelność przemien-
na natomiast dopuszcza możliwość wykonania zobowiązania przez dłużnika w drodze
spełnienia jednego z kilku świadczeń (np. przez wydanie pieniędzy lub rzeczy).
Wierzytelność jednostronna istnieje wówczas, gdy prawa przysługują tylko jednej
stronie. Wierzytelności wynikające z umów wzajemnych powstają w chwili, gdy na
podstawie umowy obie jej strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jed-
nej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (art. 487 § 2 KC). Obowiązek
świadczenia ciąży zatem na obu stronach umowy. Każda z nich jest równocześnie wie-
rzycielem i dłużnikiem.
Wierzytelności handlowe wynikają z umów handlowych zawieranych między
kontrahentami, do których zalicza się umowy o przeniesienie praw (umowa dostawy,
sprzedaży) lub umowy o świadczenie usług (umowa o dzieło, zlecenia)2. Wierzytelności
leasingowe powstają w wyniku zawierania między kontrahentami umów leasingowych.
Uosabiają one prawo wierzyciela (leasigodawcy–finansującego) do żądania zapłaty rat
leasingowych przez dłużnika (leasingobiorcę–korzystającego). Wierzytelności wekslo-
we są wynikiem regulowania przez kontrahentów zobowiązań z tytułu dostaw i usług
poprzez wręczenie wierzycielowi weksla. Wierzytelności kredytowe powstają z tytułu
udzielania przedsiębiorcom kredytów i pożyczek.
Podział wierzytelności ma istotne znaczenie w kontekście ich obrotu. Nie każda
bowiem wierzytelność może być przedmiotem danej formy obrotu gospodarczego.
Obrót wierzytelnościami przekłada się zasadniczo na pełne rozporządzanie zby-
walnymi prawami majątkowymi. Zasadą jest zatem zbywalność wszelkich wierzytel-
ności. Istnieją jednak pewne wyjątki – ograniczenia obrotu wierzytelnościami. Można
je podzielić na ograniczenia wynikające [Mojak, 2001, s. 28– 38]:
z delegacji ustawowej,
z właściwości zobowiązania.
•
•
Ograniczenia (wyłączenia) ustawowe zbywalności wierzytelności wynikają z prze-
pisów prawa. Mogą mieć one charakter bezwzględnych lub względnych zakazów sprze-
daży wierzytelności, uzależnionych od spełnienia dodatkowych przesłanek. Do pierw-
szej kategorii ograniczeń ustawowych można zaliczyć: prawo odkupu, prawo pierwo-
kupu oraz prawo do wynagrodzenia za pracę. Do drugiej grupy można z kolei zaliczyć
ograniczenia związane z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonych zastawem re-
jestrowym lub hipoteką. I tak, prawo odkupu jest niezbywalne i niepodzielne (art. 595
§ 1 KC). Prawo pierwokupu jest niezbywalne. Jest ono niepodzielne, chyba że przepisy
2 W rozumieniu art. 2 pkt 22 VATU przez sprzedaż należy rozumieć odpłatną dostawę towarów
i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju, eksport towarów oraz wewnątrzwspólnotową dostawę
towarów.
12
1. pojęcie, rodzaje i przyczyny powStania wierzytelności
szczególne zezwalają na częściowe wykonanie tego prawa (art. 602 § 1 KC). Pracownik
nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę
(art. 84 KP). Przeniesienie zastawu rejestrowego może być dokonane tylko wraz z prze-
niesieniem wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem (art. 17 ust. 1 ZastRejU).
Wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie może być przeniesiona bez hipoteki, chyba
że ustawa stanowi inaczej. Hipoteka nie może być przeniesiona bez wierzytelności, któ-
rą zabezpiecza (art. 79 ust. 1 i 2 KWU).
Ograniczenia wynikające z właściwości zobowiązania dotyczą sytuacji, gdy z anali-
zy treści stosunku obligacyjnego wynika, że zmiana wierzyciela spowodowałaby zmianę
tożsamości zobowiązania (utratę samoistności wierzytelności w obrocie). Właściwość
zobowiązania sprzeciwia się zbyciu wierzytelności, jeżeli:
dotyczy ona praw podmiotowych względnych o charakterze niemajątkowym
(np. roszczeń o ochronę dóbr osobistych),
ma charakter majątkowy, ściśle osobisty – jest ściśle związana z osobą wierzyciela
(np. roszczenie o zachowek, prawo do renty lub alimentów),
jej zaspokojenie wiąże się z osobistymi cechami konkretnego wierzyciela (wie-
rzytelności wynikające z umów o świadczenie usług, np. z umowy zlecenia, umowy
o dzieło),
dotyczy szczególnego interesu dłużnika (np. wierzytelność z umowy przedwstęp-
•
nej),
•
•
•
•
•
•
•
dotyczy prawa akcesoryjnego – nie ma charakteru samoistnego, pełni funkcję
pomocniczą do prawa głównego, jest ściśle związana z innym stosunkiem prawnym
(np. wierzytelność wynikająca z umowy poręczenia).
Powstanie zobowiązania (stosunku obligacyjnego), a tym samym wierzytelności,
wynika z zaistnienia określonych zdarzeń prawnych. Zalicza się do nich [por. Żuławska,
1999, s. 66– 67, 88]3:
czynności prawne zobowiązujące, których celem jest powstanie zobowiązania
(jednostronne – udzielenie pełnomocnictwa, złożenie oferty – i dwustronne – zawarcie
umowy),
czyny niedozwolone (wyrządzenie szkody),
inne zdarzenia prawne (ustawa, akt administracyjny, zdarzenie losowe, bezpod-
stawne wzbogacenie, nienależne świadczenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlece-
nia).
3 Por. art. 56– 1099, art. 405– 414, art. 415– 449, art. 752– 757 KC.
13
Rozdział 2
Formy Prawne obrotu
wierzytelnościami
2.1. Cesja wierzytelności
2.1.1. Pojęcie i przebieg cesji wierzytelności
Cesja wierzytelności jest umową nazwaną. Została bowiem uregulowana w przepisach
prawnych. Obejmuje ona zmianę wierzyciela w stosunku zobowiązaniowym (obliga-
cyjnym).
WAŻNE
Zgodnie z art. 509 § 1 KC wierzyciel (cedent) może dokonać cesji (przelewu) wierzytelności, czyli
bez zgody dłużnika przenieść ją na osobę trzecią (cesjonariusza), chyba że sprzeciwiałoby się to
ustawie, zastrzeżeniu umownemu lub właściwości zobowiązania.
Cesja stanowi czynność prawną przysparzającą, powodującą powstanie korzyści
majątkowej po stronie cesjonariusza (nabycie wierzytelności) oraz cedenta (kwota uzy-
skana z tytułu zbycia wierzytelności – w przypadku gdy cesja ma charakter odpłatny)
[Mojak, 2001, s. 51– 52]. Przedmiotem cesji może być każda wierzytelność, jeżeli jest
zbywalna. Przelew wierzytelności może dotyczyć tylko takich wierzytelności, które
przed zawarciem umowy nie przysługiwały osobie trzeciej względem dłużnika (wyrok
SN z 6 października 2006 r., V CSK 147/06).
Cesja wierzytelności spotykana jest często w praktyce bankowej. Może ona wówczas
przybrać formę sprzedaży przez wierzyciela wierzytelności bankowi lub przelewu po-
14
2.1. ceSja wierzytelności
wierniczego na zabezpieczenie wierzytelności, która przysługuje instytucji kredytowej
z tytułu udzielenia wierzycielowi pożyczki. W pierwszym przypadku następuje bezwa-
runkowe przejęcie wierzytelności przez bank. W drugim przypadku ma miejsce warun-
kowe przejście wierzytelności na bank. Spłata przez dłużnika kredytu zabezpieczonego
przelewem wywołuje bowiem zwrotny przelew wierzytelności. Banki zasadniczo nie
skupują wierzytelności przyszłych, przedawnionych oraz spornych [Heropolitańska,
Kawaler, Kozioł, 1998, s. 52].
WAŻNE
Cesja wierzytelności może mieć charakter umowy zawartej zarówno pod tytułem odpłatnym, jak
i nieodpłatnym, bez regresu (przelew zwykły) i z regresem w stosunku do cedenta (przelew powier-
niczy). W przypadku jednak sprzedaży wierzytelności zachodzi przelew odpłatny.
Rysunki 2.1– 2.3 przedstawiają przebieg cesji wierzytelności bez i z regresem w sto-
sunku do cedenta.
W stosunku zobowiązaniowym wynikającym z cesji uczestniczą trzy podmioty:
cedent (dotychczasowy wierzyciel, będący sprzedawcą wierzytelności), cesjonariusz
(nowy wierzyciel, będący nabywcą wierzytelności) oraz dłużnik, niebędący czynną
stroną zawieranej umowy przelewu wierzytelności. Wraz z wierzytelnością przechodzą
na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki
(art. 509 § 2 KC).
D(cid:11)U(cid:19)NIK
Windykacja
wierzytelno(cid:17)ci
Wierzytelno(cid:17)(cid:13)
handlowa
Dostawa
towarów i us(cid:12)ug
CEDENT
Bezwarunkowa
sprzeda(cid:20)
wierzytelno(cid:17)ci
Zap(cid:12)ata
za wierzytelno(cid:17)(cid:13)
Regulacja
d(cid:12)ugu
CESJONARIUSZ
Rysunek 2.1. Przebieg cesji wierzytelności bez regresu do cedenta (przelew zwykły)
Źródło: opracowanie własne.
15
2. Formy prawne obrotu wierzytelnościami
D(cid:11)U(cid:19)NIK
Windykacja
wierzytelno(cid:17)ci
Wierzytelno(cid:17)(cid:13)
handlowa
Dostawa
towarów i us(cid:12)ug
Warunkowa
sprzeda(cid:20)
wierzytelno(cid:17)ci
CEDENT
Regulacja
wierzytelno(cid:17)ci
po jej odzyskaniu
od d(cid:12)u(cid:20)nika
CESJONARIUSZ
Zwrot wierzytelno(cid:17)ci
po bezskutecznej
windykacji u d(cid:12)u(cid:20)nika
Rysunek 2.2. Przebieg cesji wierzytelności z regresem do cedenta (przelew
powierniczy)
Źródło: opracowanie własne.
KREDYTOBIORCA (d(cid:12)u(cid:20)nik kredytowy)
Wierzytelno(cid:17)(cid:13)
kredytowa
Udzielenie
kredytu
Sp(cid:12)ata kredytu
KREDYTODAWCA (cesjonariusz)
Warunkowa sprzeda(cid:20)
wierzytelno(cid:17)ci
na zabezpieczenie sp(cid:12)aty
wierzytelno(cid:17)ci kredytowej
Zwrotny przelew
wierzytelno(cid:17)ci
po sp(cid:12)acie kredytu
KREDYTOBIORCA (cedent)
Rysunek 2.3. Przebieg cesji wierzytelności z regresem do cedenta (przelew
powierniczy na zabezpieczenie)
Źródło: opracowanie własne.
16
2.1. ceSja wierzytelności
Zawarcie umowy cesji może nastąpić w celu wykonania zobowiązania wynikają-
cego z uprzednio zawartych umów zobowiązujących do przeniesienia wierzytelności,
takich jak umowy: sprzedaży, zamiany czy darowizny (art. 510 § 1 KC).
Przepisy prawa mogą przewidywać zakaz zbywania określonych wierzytelności.
Może on mieć charakter bezwarunkowy lub warunkowy. Bezwzględny zakaz obrotu
dotyczy przykładowo: wierzytelności niepieniężnych w przypadku banków (o których
mowa w art. 5 ust. 2 pkt 2 PrBank), prawa odkupu (art. 595 § 1 KC), prawa pierwokupu
(art. 602 § 1 KC), prawa dożywocia (art. 912 KC), prawa do wynagrodzenia za pracę
(art. 84 KP), udziałów wspólników spółki cywilnej we wspólnym majątku wspólników
i poszczególnych składnikach tego majątku (art. 863 § 1 KC). Po spełnieniu określonych
warunków ustawa może dopuszczać też obrót pewnych wierzytelności. I tak, zastaw
zwykły nie może być przeniesiony bez wierzytelności, którą zabezpiecza (art. 323 § 1
KC). Przeniesienie zastawu rejestrowego może być dokonane tylko wraz z przeniesie-
niem wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem (art. 17 ust. 1 ZastRejU). Zgodnie
z art. 449 KC roszczenia odszkodowawcze z tytułu czynów niedozwolonych, przewi-
dziane w art. 444– 448 KC, nie mogą być zbyte, chyba że są już wymagalne i zostały
uznane na piśmie lub przyznane prawomocnym orzeczeniem. Wierzytelność zabezpie-
czona hipoteką nie może być przeniesiona bez hipoteki. Podobnie, hipoteka nie może
być przeniesiona bez wierzytelności, którą zabezpiecza (art. 79 KWU).
WAŻNE
Dłużnik może zastrzec, że dana wierzytelność nie może być przedmiotem cesji bez udzielenia jego
zgody.
Zgodnie z art. 514 KC, jeżeli wierzytelność została stwierdzona na piśmie, klauzula
stwierdzająca, że przelew nie może nastąpić bez zgody dłużnika, jest skuteczna wobec ce-
sjonariusza jedynie wtedy, gdy pismo zawiera wzmiankę o zamieszczeniu takiego zastrze-
żenia umownego lub nabywca wierzytelności w chwili dokonywania przelewu wiedział
o zastrzeżeniu. Stwierdzenie wierzytelności pismem nie jest tożsame z wymogiem za-
chowania dla tej czynności formy pisemnej. Przepis art. 514 KC nie wprowadza żadnych
ograniczeń odnośnie do sposobu dokonania stwierdzenia wierzytelności pismem. Może
więc być ono dokonane w dowolny sposób. Stwierdzenie istnienia wierzytelności może
zatem nastąpić przez wystawienie faktury VAT zawierającej wszystkie niezbędne dane
dla jej identyfikacji. Jej znaczenie jako dokumentu rozliczeniowego na gruncie prawa po-
datkowego (określającego, jakie dane konieczne z punktu widzenia jego celów powinna
zawierać) nie wyłącza możliwości przypisania jej wystawieniu i doręczeniu skutków wy-
nikających z prawa cywilnego (por. wyrok SN z 24 czerwca 2004 r., III CK 173/03).
Do wierzytelności niezbywalnych z uwagi na właściwość zobowiązania zalicza się:
wierzytelności publicznoprawne, wierzytelności wynikające z umów przedwstępnych
i umów poręczenia, wierzytelności o ściśle osobistym charakterze (prawa autorskie,
prawo do renty).
17
2. Formy prawne obrotu wierzytelnościami
Ponadto przepisów o przelewie nie stosuje się do wierzytelności związanych z do-
kumentem na okaziciela lub zbywalnym w drodze indosu. Przeniesienie wierzytelności
z dokumentu na okaziciela następuje poprzez przeniesienie własności dokumentu. Do
przeniesienia własności dokumentu niezbędne jest jego wydanie (art. 517 KC).
Stosownie do art. 516 KC cedent ponosi wobec cesjonariusza odpowiedzialność za
to, że wierzytelność mu przysługuje. Za wypłacalność dłużnika w chwili dokonywania
przelewu odpowiada on w zakresie, w jakim przyjął na siebie tę odpowiedzialność.
W myśl art. 512 KC do momentu, gdy cedent nie zawiadomi dłużnika o przele-
wie, dłużnik może spełnić świadczenie do rąk poprzedniego wierzyciela (cedenta), ze
skutkiem prawnym względem cesjonariusza. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy w chwili
spełnienia świadczenia dłużnik wiedział o przelewie. W przypadku cesji wierzytel-
ności zapłata dokonana przez dłużnika na rzecz poprzedniego wierzyciela (ceden-
ta) w związku z niewykonaniem przez tegoż wierzyciela obowiązku powiadomienia
dłużnika o przeniesieniu wierzytelności powoduje jego odpowiedzialność kontrakto-
wą wobec nabywcy wierzytelności na zasadach ogólnych dotyczących wykonania zo-
bowiązań i skutków ich niewykonania (wyrok SA w Katowicach z 18 grudnia 2003 r.,
I ACa 850/03).
Zgodnie z art. 513 § 1 KC dłużnikowi przysługują przeciwko cesjonariuszowi wszel-
kie zarzuty, które miał on wobec cedenta w chwili powzięcia wiadomości o przelewie
wierzytelności. Zarzuty mogą dotyczyć [Heropolitańska, Kawaler, Kozioł, 1998, s. 64]:
nieważności umowy będącej przedmiotem przelewu,
nieważności umowy przelewu,
odroczenia terminu spełnienia świadczenia,
niespełnienia przez cedenta świadczenia wzajemnego,
rozłożenia długu na raty,
odroczenia zapłaty długu,
zwolnienia z długu,
umorzenia lub przedawnienia zobowiązania.
•
•
•
•
•
•
•
•
Dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przy-
sługuje względem cedenta, nawet wówczas, gdyby stała się ona wymagalna dopiero po
otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak sytu-
acji, gdy wierzytelność przysługująca względem cedenta stała się wymagalna później
niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu (art. 513 § 2 KC). Dłużnik nie może
z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelności, która mu przysługuje względem
zbywcy, jeżeli nabył ją po powzięciu wiadomości o przelewie (uchwała SN z 27 lipca
2006 r., III CZP 59/06).
Zawarcie umowy cesji poprzedza wniosek o skup (przyjęcie przelewu) wierzytelno-
ści przez bank, złożony przez dotychczasowego wierzyciela. Wśród dokumentów wy-
maganych przez banki, dołączanych do wniosku, wyróżnia się dokumenty dotyczące
[Heropolitańska, Kawaler, Kozioł, 1998, s. 55]:
wierzytelności będących przedmiotem cesji (faktury, rachunki),
prawnych zabezpieczeń cedowanych wierzytelności,
•
•
18
2.1. ceSja wierzytelności
cedenta (dokumenty określające status prawny i kondycję finansową),
dłużnika (dokumenty określające status prawny i kondycję finansową).
•
•
Jeżeli wierzytelność stwierdzona jest pismem, cesja wierzytelności również powin-
na być dokonana w formie pisemnej (art. 511 KC). Stosownie do art. 78 KC do zacho-
wania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu
na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Do zawarcia umowy wystarcza
wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest pod-
pisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświad-
czenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany. Równoważne z oświadczeniem
woli złożonym w formie pisemnej jest oświadczenie woli złożone w postaci elektro-
nicznej, opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą
ważnego kwalifikowanego certyfikatu.
Zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności powoduje, że w razie nieza-
chowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani
dowód z przesłuchania stron, chyba że obie strony wyrażą na to zgodę. Przepisów o for-
mie pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności praw-
nych w stosunkach między przedsiębiorcami (art. art. 74 KC).
Realizacja cesji wierzytelności wywołuje określone konsekwencje na gruncie prawa
podatkowego.
2.1.2. Cesja wierzytelności w prawie podatkowym
Zagadnienie opodatkowania sprzedaży wierzytelności obejmuje podatek dochodowy
(od osób fizycznych i prawnych), podatek od towarów i usług oraz podatek od czynno-
ści cywilnoprawnych.
Powstanie przysługującej przedsiębiorcy wierzytelności jest równoznaczne z po-
wstaniem przychodu należnego w wysokości jej wartości, pomniejszonej o kwotę VAT
należnego. W przypadku zbycia takiej wierzytelności własnej, powstałej w konsekwen-
cji prowadzenia przez podatnika działalności gospodarczej, otrzymana przez cedenta
cena (kwota pieniężna z tytułu zbycia wierzytelności) nie jest przychodem należnym.
Stanowi bowiem spłatę wierzytelności, zaliczonej poprzednio do przychodów należ-
nych (postanowienie Naczelnika Pierwszego Wielkopolskiego Urzędu Skarbowego
w Poznaniu z 2 stycznia 2007 r., ZD/4061-237/06; postanowienie Naczelnika Drugiego
Urzędu Skarbowego w Kaliszu z 23 października 2006 r., nr DPD/415-13/60; wyrok
WSA we Wrocławiu z 8 września 2005 r., I SA/Wr 340/04; wyrok NSA z 17 stycznia
2007 r., II FSK 115/06). Według Naczelnego Sądu Administracyjnego (wyrok z 7 kwiet-
nia 1999 r., SA/Sz 775/98) sprzedawca własnej wierzytelności uzyskuje dwa przychody:
jeden w wysokości wartości nominalnej wierzytelności z tytułu umowy kreującej zby-
waną wierzytelność oraz drugi w wysokości ceny uzyskanej za zbywaną wierzytelność
z tytułu jej sprzedaży. Wskutek sprzedaży wierzytelności zbywca uzyskuje środki finan-
19
2. Formy prawne obrotu wierzytelnościami
sowe z pierwszego przychodu w efekcie realizacji drugiego. Kosztem uzyskania drugie-
go przychodu jest wartość nominalna wierzytelności [Chudzik i inni, 2006, s. 75– 76].
W przypadku umowy najmu, dzierżawy rzeczy lub praw majątkowych oraz umów
o podobnym charakterze (umowa leasingu), których przedmiotem są składniki mająt-
ku związane z działalnością gospodarczą, jeżeli wynajmujący (wydzierżawiający) prze-
niósł na rzecz osoby trzeciej wierzytelności z tytułu opłat wynikających z takich umów,
a umowy te między stronami nie wygasają, do przychodów wynajmującego (wydzierża-
wiającego) nie zalicza się kwot wypłaconych przez osobę trzecią z tytułu przeniesienia
wierzytelności. Opłaty ponoszone przez najemcę (dzierżawcę) na rzecz osoby trzeciej
stanowią przychód wynajmującego (wydzierżawiającego) w dniu wymagalności zapłaty
(art. 14 ust. 2b PDOFizU oraz art. 12 ust. 4b PDOPrU).
W myśl art. 23 ust. 1 pkt 34 PDOFizU (art. 16 ust. 1 pkt 39 PDOPrU) strata ce-
denta w formie różnicy między wartością nominalną sprzedanej wierzytelności (łącz-
nie z VAT) a faktycznie otrzymaną za nią zapłatą stanowi koszt uzyskania przychodu,
pod warunkiem że wierzytelność ta stanowiła poprzednio przychód należny. Dotyczy
to więc jedynie wierzytelności własnych przedsiębiorcy (por. wyrok NSA z 17 stycznia
2007 r., II FSK 115/06). Opłaty pod postacią pobranych przez cesjonariusza odsetek
i prowizji obniżają u cedenta podstawę wymiaru podatku dochodowego. Inaczej spra-
wa wygląda z wierzytelnością obcą, nabytą od innego podmiotu, niebędącą wynikiem
działalności gospodarczej podatnika. W rezultacie zbycia takiej wierzytelności nie
zostaje bowiem spełniony warunek zaliczenia jej do przychodów należnych [Chudzik
i inni, 2006, s. 76– 77]. Pobrane przez cesjonariusza opłaty nie mogą więc stanowić w ta-
kich okolicznościach kosztów uzyskania przychodów u cedenta.
Należy równocześnie pamiętać o art. 9 ust. 3 PDOFizU1 (art. 7 ust. 5 PDOPrU),
zgodnie z którym o wysokość straty poniesionej w danym roku podatkowym można
obniżyć dochód w najbliższych kolejno po sobie następujących 5 latach podatkowych,
z tym że wysokość obniżenia w którymkolwiek z tych lat nie może przekroczyć 50
kwoty tej straty.
Kontrowersje budzi kwestia ustalenia wysokości straty ze sprzedaży wierzytelności.
Problem sprowadza się do ustalenia wartości zbywanej wierzytelności – z uwzględnie-
niem VAT (wartość brutto) czy bez VAT (kwota netto). Opinie w tym zakresie są roz-
bieżne.
Za pierwszym rozwiązaniem przemawia fakt, że sprzedawana wierzytelność obej-
muje również VAT. Przepisy mówią zaś o stracie ze sprzedaży, czyli różnicy między
wartością wierzytelności a uzyskaną kwotą. Obowiązek wykazania przychodu należne-
go jest warunkiem zaliczenia straty do kosztów, nie determinuje natomiast jej wysoko-
1 Przepis art. 9 ust. 3 PDOFizU ma również zastosowanie do strat z odpłatnego zbycia udziałów
w spółkach mających osobowość prawną, papierów wartościowych, w tym z odpłatnego zbycia pożyczo-
nych papierów wartościowych (sprzedaż krótka) i odpłatnego zbycia pochodnych instrumentów finan-
sowych oraz z realizacji praw z nich wynikających, a także z tytułu objęcia udziałów (akcji) w spółkach
mających osobowość prawną w zamian za wkład niepieniężny w postaci innej niż przedsiębiorstwo lub
jego zorganizowana część (art. 9 ust. 6 PDOFizU).
20
Pobierz darmowy fragment (pdf)
