Darmowy fragment publikacji:
ZOFIA RYDET. DZIEDZICTWO KULTUROWE I EKSPERYMENT FOTOGRAFICZNY
CYKL WYDAWNICZY
Jakub Dziewit – Uniwersytet Śląski
Adam Pisarek – Uniwersytet Śląski, Wydział Humanistyczny, Instytut Nauk o Kulturze
40-032 Katowice, plac Sejmu Śląskiego 1
REDAKTOR NAUKOWY CYKLU
Mariusz Gołąb
RECENZENT
Agnieszka Kaczmarek
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Anna Sońta
LAYOUT
Mariusz Gołąb
SKŁAD I ŁAMANIE
Munda – Maciej Torz
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: Zofia Rydet, rzeszowskie, Kraczkowa, 1980
udostępnione przez Fundację im. Zofii Rydet w Krakowie, sygnatura: zr_11_003_36
Wszystkie fotografie w książce autorstwa Zofii Rydet opublikowano za zgodą
Fundacji im. Zofii Rydet
© Copyright by Jakub Dziewit Adam Pisarek, Łódź 2020
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2020
Książka wydana w ramach grantu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
pn. „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” Rozwój 2b
ISBN 978-83-8142-664-0
e-ISBN 978-83-8142-665-7
SPIS TREŚCI
Podziękowania / 7
1. ocalenie jest w ruchu. wProwadzenie do badań / 9–29
/ 9
1.1. Mit fotografii
1.2. W stronę wernakularnego
1.3. Cyrkulacje
/ 26
/
17
2. Świat, jaki widzimy? zofia rydet i Polska wieŚ / 31–48
2.1. Świat artysty
2.2. Świat Zapisu
2.3. Świat wyobrażeń
/ 31
/ 35
/ 41
3. zaPis między dyskursami / 49–83
3.1. Dyskursywizacja dzieła
3.2. Etnografizacja dyskursu
3.3. Dyskursy konstrukcji i rekonstrukcji
/ 49
/ 58
/ 70
4. Pudełka z historiami
archiwa i Praktyki fotograficzne na PodkarPaciu / 85–104
4.1. Tworzyć i gromadzić
4.2. Znakować
4.3. Przemieszczać
/ 96
/ 99
/ 85
5. kręgi synchronii. fotografia i więzi / 105–124
5.1.
Zasada ekwiwalencji
5.2. Wizerunek jako więź
5.3. Relacje w czasie
5.4. Pamięć fotograficzna
/
/
117
/
/
105
113
122
6. miejsca PrzeszłoŚci. zdjęcia w obiegach lokalnych / 125–152
125
/
130
6.1. Przestrzenie wspólne
/
6.2. Praktyki folkloryzacyjne
6.3. Mediatorzy
6.4. Zdjęcia zbiorowe
6.5. Dawne i nowe
/
134
/
149
142
/
7. ocalać od zaPomnienia. „zbawcza” siła fotografii / 153–173
7.1. Znaki dziedzictwa
156
7.2. Ślady życia
7.3. Siła dokumentu
/
167
7.4. Na ratunek
/
/
/
153
159
bibliografia / 175
indeks / 185
PODZIĘKOWANIA
Książka jest jednym z efektów grantu „Zofia Rydet – Dziedzictwo kulturowe
i eksperyment fotograficzny” realizowanego w ramach Narodowego Programu
Rozwoju Humanistyki (2bH 15 0259 83). W tym miejscu chcieliśmy podziękować
za współpracę członkom naszego zespołu badawczego (oprócz nas byli to: Stefan
Czyżewski, Tomasz Ferenc, Karol Jóźwiak i Andrzej Różycki) oraz jego kierow-
nikowi, Mariuszowi Gołąbowi. Dziękujemy także lokalnym ekspertom i dzia-
łaczom społecznym, przedstawicielom instytucji kultury, pasjonatom fotogra-
fii oraz wszystkim naszym rozmówcom. Tylko dzięki ich cierpliwej pomocy
powstanie tej książki było możliwe. Osobne podziękowania należą się Fundacji
im. Zofii Rydet. Życzliwość i otwartość prowadzących ją Marii Sokół-Augustyń-
skiej i Zofii Augustyńskiej-Martyniak sprawiły, że wizyta w archiwum była dla
nas źródłem wielu inspiracji. Fundacji serdecznie dziękujemy także za zgodę na
wykorzystanie zdjęć autorstwa Zofii Rydet1.
1 Dołożyliśmy wszelkich starań, by zdjęcia prezentowane w książce jak najwierniej oddawa-
ły ich wygląd oryginalny, należy jednak pamiętać, że różnice w ich wyglądzie mogą wynikać
z samego procesu technologicznego druku. Tym bardziej zachęcamy więc do zapoznawania
się ze zdjęciami na stronie internetowej Fundacji lub – najlepiej – z oryginalnymi odbitkami
przygotowanymi przez Rydet. W książce zachowaliśmy oryginalne autorskie podpisy pod zdję-
ciami, zgodne również z zapisem na stronie Fundacji. Pojawiające się określenie „rzeszowskie”
odnosi się do dawnego województwa rzeszowskiego.
1. OCALENIE JEST W RUCHU. WPROWADZENIE DO BADAŃ
1.1. Mit fotografii
Zofia Rydet zainteresowała się robieniem zdjęć – zainspirowana przez starszego
brata, Tadeusza – w latach 30. XX wieku, prawdopodobnie po to, by stłumić żal po
niepodjęciu wymarzonych studiów artystycznych1. Na poważnie – jak sama pisze
– fotografią zajęła się jednak dopiero w 1951 roku, a więc w wieku 40 lat, kiedy
mieszkała już w Bytomiu2, dokąd przeprowadziła się po wojnie3. Szybko okazało
się, że ma ogromny talent – została członkiem Gliwickiego Towarzystwa Fotogra-
ficznego. Wtedy też prowadziła długie rozmowy o roli fotografii m.in. z Jerzym
Lewczyńskim, a wkrótce przyjęto ją do Związku Polskich Artystów Fotografików.
W latach 60., będąc już uznaną artystką, postanowiła całkowicie poświęcić się
fotografii – zamknęła prowadzony w Bytomiu sklep papierniczy i przeprowadziła
się do Gliwic, równocześnie podejmując pracę jako wykładowczyni fotografii na
Politechnice Gliwickiej. W swojej działalności twórczej prezentowała szereg cykli
fotograficznych przygotowanych w różnych technikach i estetykach, w tym m.in.
wydane także jako albumy Mały człowiek4 (reportażowa seria poświęcona dzie-
ciom) oraz Świat uczuć i wyobraźni (cykl surrealistycznych fotomontaży)5.
1 Z woli rodziców uczyła się w Głównej Szkole Gospodarczej Żeńskiej w Snopkowie pod
Lwowem, czyli ok. 130 km od Stanisławowa (obecnie Iwano-Frankowsk na Ukrainie), gdzie
się urodziła (5 maja 1911 roku) i spędziła młodość. Zmarła 24 sierpnia 1997 roku w Gliwicach.
Pogłębione opracowanie biografii Rydet można znaleźć w: T. Ferenc, K. Jóźwiak, A. Różycki,
Zapisy pamięci. Historie Zofii Rydet, Łódź [w druku].
2 Z. Rydet, Życiorys [sygnowany datą 30.06.1961], http://fundacjarydet.pl/zofia-rydet/biogra-
fia/ (dostęp: 31.01.2019).
3 W międzyczasie kilka miesięcy mieszkała w Rabce, dokąd w 1944 roku przeniosła się cała
rodzina Rydetów.
4 Z. Rydet, Mały człowiek, proj. graf. W. Zamecznik, wstęp A. Ligocki, Warszawa 1965.
W 2012 roku album miał swoją reedycję.
5 Wydane jako: Z. Rydet, Świat wyobraźni Zofii Rydet, posł. U. Czartoryska, red. S.K. Stopczyk,
tłum. J. Brodzki, Warszawa 1979.
1. Ocalenie jest w ruchu. Wprowadzenie do badań
9
Pracę nad interesującym nas Zapisem socjologicznym6, jej najbardziej rozpozna-
walnym projektem, Rydet rozpoczęła w czasie wakacji spędzanych u brata, w uzdro-
wiskowej miejscowości – Rabce. Było to w 1978 roku7, a fotograficzka była już wtedy
znaną, cenioną i rozpoznawaną twórczynią nie tylko w Polsce, ale także za granicą.
Miała już za sobą prezentację prac na kilkudziesięciu wystawach na całym świecie,
a w 1976 roku został jej przyznany tytuł EFIAP, czyli wybitnego twórcy – najwyż-
sze wówczas wyróżnienie Międzynarodowej Federacji Sztuki Fotograficznej8. Przez
kolejne lata w trakcie swoich podróży przemierzyła tysiące kilometrów przez Polskę
i inne kraje, zużywając kilometry kliszy fotograficznej. Fotografowała przede wszyst-
kim mieszkańców wsi i małych miast w ich domach. W archiwum znaleźć można
zdjęcia wykonywane na Śląsku, Kaszubach, Podhalu, Pomorzu, Rzeszowszczyźnie,
Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie, Suwalszczyźnie, Zamojszczyźnie oraz w okolicach
Krakowa, Poznania i Łodzi. Robiła zdjęcia także we Francji, Stanach Zjednoczo-
nych, na Litwie, w Czechosłowacji i Niemczech. Po wieloletnim, nigdy nie zakoń-
czonym finalną prezentacją, projekcie pozostało ponad dwadzieścia tysięcy negaty-
wów przechowywanych obecnie w siedzibie Fundacji im. Zofii Rydet w Krakowie,
a także tysiące odbitek pokazywanych i przekazywanych znajomym oraz wysyła-
nych na konkursy fotograficzne i eksponowanych na licznych wystawach w kraju
i za granicą9. Od 2013 roku kolejne partie zdjęć są sukcesywnie digitalizowane i udo-
stępniane na prowadzonej przez dwie organizacje (Fundację im. Zofii Rydet oraz
Fundację Sztuk Wizualnych) stronie internetowej: http://www.zofiarydet.com10.
Zapis powstawał do 1990 roku11. W tym czasie udało się Rydet zarejestro-
wać proces znaczących zmian polskiej przestrzeni domowej – zarówno w kon-
6 Zgodnie z tendencjami widocznymi zarówno w tekstach krytycznych, jak i w działaniach
Fundacji im. Zofii Rydet (a także w późniejszych wypowiedziach samej fotograficzki), w dalszej
części tekstu przyjmujemy skróconą formę nazwy, czyli Zapis.
7 Chociaż pomysłu na ten cykl można się dopatrywać już w jej wypowiedziach z 1967 roku.
8 Od 1985 roku przyznawany jest także tytuł MFIAP – mistrza – jednakże za życia Rydet
otrzymał go tylko jeden fotograf, Jacques Denis. Por. [FIAP], Maitre de la Fédération Interna-
tionale de l’Art Photographique, https://www.fiap.net/en/mfiap (dostęp: 31.01.2019). Warto tu też
zauważyć, że tytuł EFIAP od 1963 roku posiadał także Tadeusz Rydet, brat Zofii, którego wpływ
na działalność artystyczną siostry nie został jeszcze zbadany należycie.
9 Na stronie Fundacji im. Zofii Rydet wyszczególnionych jest 46 „wybranych prezentacji”
Zapisu, z czego 30 odbyło się za życia autorki. Por. Zapis socjologiczny, http://zofiarydet.com/
zapis/pl/pages/sociological-records/intro (dostęp: 22.01.2019).
10 Strona ta zbiera efekty szeregu różnych projektów i grantów realizowanych także z innymi
instytucjami, w tym m.in. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie oraz Muzeum w Gliwi-
cach. Jest ona podzielona na dwie główne części: Dokumentacje 1950–1978 oraz Zapis socjologiczny.
11 W negatywach znaleźć można zdjęcia także z 1991 roku. Por. W. Nowicki, Zapis, [w:]
Z. Rydet, Zapis socjologiczny 1978–1990, Gliwice 2016, s. 41.
10
Ocalać. Zofia Rydet a fotografia wernakularnatekście związanych z nią rzeczy codziennego użytku, jak i eksponowanych
wizerunków:
w coraz większej masie pojawiają się przedmioty i ubrania z darów albo przywie-
zione z wyjazdów do pracy, a także plakaty, zdjęcia i kalendarze polityczne oraz
religijne. Upływ czasu wpłynął też na zmianę wyposażenia, zmieniają się radio-
odbiorniki i telewizory czy meble. […] chałupy znikają więc, za to coraz więcej
śladów łączności ze światem zewnętrznym, majętniejszym i wolnym: pamiątki
z Chicago, które wraz z dolarami przypłynęły zza oceanu, kolorowe opakowania,
wizerunki tamtejszych prezydentów dzielą ścianę ze świętymi na oleodrukach12
– tak opisywał zarejestrowane przez Rydet wizualne znaki historycznych proce-
sów Wojciech Nowicki.
Przez kilkanaście lat fotograficzka konsekwentnie tworzyła archiwum
miejsc i ludzi ujętych w ramy powtarzalnego kadru, który przedstawiał wnętrze
domu. W centrum znajdował się człowiek (czasami małżeństwo lub cała rodzi-
na), zwykle siedzący w hieratycznej pozie, patrzący wprost w obiektyw, ujęty od
stóp do głów; za nim ściana, wokół codzienne nagromadzenie rzeczy i obrazów.
Fot. 1.1. Zofia Rydet, rzeszowskie, Markowa, 1980. Zdjęcie udostępnione przez Fundację im. Zofii Rydet
w Krakowie, sygnatura: zr_11_004_39, http://zofiarydet.com/zapis/pl/photo?photo=zr_11_004_39.
12 Tamże.
1. Ocalenie jest w ruchu. Wprowadzenie do badań
11
Fot. 1.2. Zofia Rydet, Podhale, okolice Białego Dunajca, 1984. Zdjęcie udostępnione przez Fundację im. Zofii
Rydet w Krakowie, sygnatura: zr_01_012_19, http://zofiarydet.com/zapis/pl/photo?photo=zr_01_012_19.
Fot. 1.3. Zofia Rydet, Francja, 1988–1991. Zdjęcie udostępnione przez Fundację im. Zofii Rydet w Krakowie,
sygnatura: zr_06_020_16, http://zofiarydet.com/zapis/pl/photo?photo=zr_06_020_16.
12
Ocalać. Zofia Rydet a fotografia wernakularnaWielu badaczy i krytyków zwraca uwagę na rządzące tak zaplanowaną
serią napięcie pomiędzy konkretem a ogółem, dokumentacją a kreacją, ujmo-
waniem ludzi jako „istot z krwi i kości” a budowaniem zestawu odindywiduali-
zowanych typów13. Do tego dochodzi jeszcze usytuowanie gdzieś pomiędzy trwa-
niem i zmianą oraz powtórzeniem i innowacją.
Projekt Rydet rysuje się na wielu poziomach jako nieoczywisty, złożony i wie-
loznaczny. Wojciech Nowicki upatruje przyczyn takiego stanu rzeczy w dwóch
czynnikach: w długości jego powstawania oraz w ogromie zebranego materiału14.
Sama fotograficzka w wielu wywiadach, listach i rozmowach mówiła o różno-
rodności cyklu, zwracając uwagę na jego „liczne nurty wewnętrzne, poboczne”15.
Związane są z nimi takie serie jak Mit fotografii (czyniący głównym tematem zdję-
cia eksponowane w domach), Obecność (dotycząca przedstawień Jana Pawła II) czy
np. Okna. Ważnym uzupełnieniem serii są także ujęcia kobiet w progach, doku-
mentacja ginących zawodów oraz fotografie domów ujmowanych z zewnątrz.
Fot. 1.4. Zofia Rydet, Chochołów, 1982. Zdjęcie udostępnione przez Fundację im. Zofii Rydet w Kra-
kowie, sygnatura: zr_02_013_05, http://zofiarydet.com/zapis/pl/photo?photo=zr_02_013_05.
13 Por. m.in. I. Kurz, Nie wyrzucajcie tego wszystkiego, „Dwutygodnik.com” 2015, nr 172,
http://www.dwutygodnik.com/artykul/6229-nie-wyrzucajcie-tego-wszystkiego.html (dostęp:
17.12.2018); K. Świrek, Co odtwarza Zapis?, „Widok. Teorie i praktyki kultury wizualnej” 2015,
nr 9, http://www.pismowidok.org/pl/archiwum/2015/co-odtwarza-zapis (dostęp: 17.12.2018).
14 W. Nowicki, Zapis…, s. 42.
15 Tamże.
1. Ocalenie jest w ruchu. Wprowadzenie do badań
13
Fot. 1.5. Zofia Rydet, rzeszowskie, 1978–1990. Zdjęcie udostępnione przez Fundację im. Zofii Rydet w Krako-
wie, sygnatura: zr_11_018_08, http://zofiarydet.com/zapis/pl/photo?photo=zr_11_018_08.
Za podstawową zasadę porządkowania owych pomnażających się w szyb-
kim tempie obrazów podaje się zwykle klucz geograficzny16. I faktycznie taki
właśnie Rydet przyjęła, prawie zawsze wskazując miejsca, w których zdjęcia
zostały wykonane. Nie starała się przy tym używać nomenklatury administra-
cyjnej lub nazw rejonów zakorzenionych w literaturze etnograficznej czy histo-
rycznej – wystarczały jej ogólne dookreślenia, takie jak „Podhale” czy „Śląsk”,
połączone zwykle z nazwami miejscowości. Zapewne różnice regionalne były
dla Rydet inspirujące, nie stanowiły jednak czynnika decydującego o ostatecz-
nym kształcie projektu i przyjętych w pracy proporcjach. Na najbardziej podsta-
wowym poziomie Zapis był raczej wypadkową ogólnych ram i założeń projektu,
konkretnych sytuacji fotograficznych oraz logistycznych możliwości, w ramach
których mógł zostać zrealizowany. Zwraca na to uwagę Nowicki:
największa liczba zdjęć pochodzi z okolic bliskich fotografce, z Podhala, ze
Śląska, a bardzo mało tu miasta. Nie dziwi też słaba reprezentacja regionów odle-
głych, które przecież dla tej starszej, upartej pani bez samochodu, wiecznie zdanej
na łaskę publicznego transportu albo dobrej woli przyjaciół były słabo dostępne.
16 Tamże.
14
Ocalać. Zofia Rydet a fotografia wernakularnaA przecież musiała jeszcze gdzieś spać, gdzieś jeść, musiała ze swoich wypraw
jakoś wracać; stąd fotograficzna mapa Zapisu tak często pokrywa się z mapą
jej przyjaźni i znajomości, z siecią plenerów i sesji poświęconych fotografii17.
Naszą ścieżkę badawczą chcemy kierować w stronę zrekonstruowania
drobnego fragmentu takiej mapy. Interesuje nas poziom pojedynczej wyprawy
i pojedynczych kadrów (prawie wszystkich mieszczących się na jednej kliszy).
Miejsce, gdzie poszczególne zdjęcia się materializowały. Łukasz Zaremba w arty-
kule Zofii Rydet obrazy obrazów ostrzega wprawdzie przed pokusą sprowadze-
nia różnorodności zarejestrowanych przez fotografkę kadrów do pojedynczego
wzorca, ale w naszej analizie celem nie jest pojedynczość wywiedziona z powtó-
rzenia reprezentacji. Zgadzamy się bowiem z jego tezą, że
interpretator lub interpretatorka musi nieustannie przemieszczać się
w swojej lekturze od jednego przedstawienia do kolejnego. Żadne konkret-
ne, wybrane zdjęcie nie zapewni ostatecznego wglądu w to przedsięwzięcie,
ponieważ istotą przedsięwzięcia jest wielość obrazów18.
Chcemy w pewnym momencie zatrzymać się jednak w konkretnym miej-
scu i przy konkretnych kadrach, po części na wzór Claude’a Lévi-Straussa, który
– by mówić o krążeniu mitów i o tym jak „mity myślą się w ludziach”19 – musiał
arbitralnie wybrać opowieść referencyjną, a następnie rozpoznać złożoną grę
umysłu i świata, która łączyła konkret z abstrakcją. Jeśli przyjmiemy, że Zapis
jest „serią obrazów o wytwarzaniu i krążeniu obrazów”20 – a więc swoistym
„mitem fotografii”, to jednym z rysujących się na horyzoncie zadań badawczych
jest to dotyczące etnograficznego opisu funkcjonowania owego mitu21. Dlatego
interesować nas będą ucieleśnione i zmechanizowane sposoby powstawania
17 Tamże, s. 41–42.
18 Ł. Zaremba, Zofii Rydet obrazy obrazów, [maszynopis]. Dziękujemy Autorowi za możliwość
skorzystania z maszynopisu. Jest to rozdział planowanej monografii wieloautorskiej (pod
redakcją Krzysztofa Pijarskiego), która ma ukazać się w najbliższym czasie nakładem Muzeum
Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Jej anglojęzyczna wersja ukazała się w 2018 roku jako:
K. Pijarski (red.), Object Lessons. Zofia Rydet’s Sociological Record, Warsaw 2017.
19 C. Lévi-Strauss, Surowe i gotowane, tłum. M. Falski, Warszawa 2010, s. 19.
20 Ł. Zaremba, Zofii Rydet…, [maszynopis].
21
„Aby opracować naszą mapę, zostaliśmy zmuszeni do odsłaniania warstw »rozetowo«:
z początku ustanawiamy wokół danego mitu jego pole semantyczne dzięki etnografii, przy
udziale innych mitów, i powtarzamy tę operację dla każdego z nich. W ten sposób arbitralnie
wybraną strefę centralną można przebiegać wiele razy, lecz w miarę oddalania się od niej czę-
stość nakładania się przebiegów maleje”. C. Lévi-Strauss, Surowe…, s. 12.
1. Ocalenie jest w ruchu. Wprowadzenie do badań
15
zdjęć, kulturowe wzorce pozwalające na ich cyrkulację oraz status, znaczenia
i wartości, które się im nadaje. Nie chodzi nam przy tym o poszukiwanie „obra-
zu reprezentatywnego”22, lecz raczej o usytuowanie serii obrazów w świecie
pośród innych bytów i związanej z nimi sieci relacji oraz znaczeń.
Blisko tu do nieporozumienia i przydania tej strategii miana redukcyjnej.
Zaremba słusznie zwraca uwagę na zagrożenie i jednocześnie łatwość „wypro-
wadzeni[a] procesu interpretacji poza ramę zdjęcia” w momencie, gdy potrak-
tuje się je wyłącznie jako „świadectwo stylów życia i wydarzeń historycznych,
[…] jako archiwum wiedzy o jednostkach i społeczeństwie”23. Czym innym
jest jednak, naszym zdaniem, przyjrzenie się samym zdjęciom jako obiektom
i przedmiotom dyskursywnym24 – spojrzenie na to, co i jak się z nimi robi, co
się o nich mówi, a także na co same pozwalają, wchodząc w szereg znaczących
relacji z innymi ludzkimi i nie-ludzkimi aktorami.
Interesuje nas więc fotografia jako przestrzeń mediacji między materią
a dyskursem. Dyskursem, który „sam w sobie jest ograniczany i warunkowa-
ny przez »szersze« siły kulturowe, polityczne i ekonomiczne, a jednocześnie je
zasila. Co więcej, uprawomocnia i ukierunkowuje […] liczne przepływy w obro-
cie fotografiami”25. Tak pisał Alan Sekula, w innym miejscu dodając, zgodnie
z koncepcjami Michela Foucaulta, że dyskurs stanowi dla niego przede wszyst-
kim „kontekst wypowiedzi, zestaw warunków ograniczających i podtrzymują-
cych znaczenie, determinujących jej semantyczny cel”26.
W tym właśnie kontekście interesujący jest pomysł Zaremby, by czy-
tać przedsięwzięcie Rydet jako zarys teorii obrazów – teorii wskazującej na
„wielość i obecność obrazu w życiu codziennym”27, a same obrazy prezen-
tującej jako „elementy przeżywanego świata”28. Inspirujące jest poniższe
stwierdzenie:
22 Ł. Zaremba, Zofii Rydet…, [maszynopis].
23 Tamże, [maszynopis].
24 Rozumiemy „przedmioty dyskursywne” zgodnie z propozycją Michela Foucaulta, któ-
ry uważał, że wyłaniają się one zgodnie z regułami przyjętymi w obrębie wybranej praktyki
dyskursywnej i związane są z ustaloną pozycją podmiotu, z której może on o nich mówić. Por.
M. Foucault, Archeologia wiedzy, tłum. A. Siemek, Warszawa 1977, s. 71–72.
25 A. Sekula, Handel fotografiami, [w:] tegoż, Społeczne użycia fotografii, red. K. Lewandowska,
tłum. K. Pijarski, Warszawa 2010, s. 73.
26 Tenże, O wynalezieniu znaczenia fotografii, [w:] tegoż, Społeczne użycia fotografii…, s. 13.
27 Ł. Zaremba, Zofii Rydet…, [maszynopis]. Inaczej, ale w podobnym kluczu odczytuje projek-
ty Rydet Andrzej Różycki, uznając ją za patronkę „fotozofii”. T. Ferenc, K. Jóźwiak, A. Różycki,
Zapisy pamięci…, [w druku].
28 Tamże.
16
Ocalać. Zofia Rydet a fotografia wernakularnaCyrkulacja obrazów – ich wytwarzanie, nabywanie i porządkowanie
stanowi ważny element życia codziennego i jeden z mechanizmów budo-
wania tożsamości. Przedstawienia wizualne ukazane na zdjęciach Rydet
– obrazy zanurzone w swojskich, codziennych środowiskach, nie powin-
ny być zatem czytane jako reprezentacje określonych poglądów – czy to
poglądów religijnych, nacjonalistycznych lub patriotycznych czy wresz-
cie estetycznych – lecz raczej jako sposób istnienia tych poglądów. […]
Zapis pokazuje raczej, że poglądy istnieją w życiu ludzi między innymi
poprzez obrazy29.
Nie chcemy brać jednak za pewnik twierdzeń dotyczących statusu obra-
zów stworzonych przez Rydet i statusu obrazów przez nią zarejestrowanych.
Dlatego wybieramy ścieżkę, która poprowadzi nas w konkretne miejsce i kon-
kretne czasy. Dlatego też, trochę na przekór charakterowi projektu Rydet, któ-
ry zakładał ciągły ruch i upatrywał wartości w powtórzeniu kadru, a nie miej-
sca, w niniejszej książce zatrzymamy się ostatecznie na dłużej przy konkretnej,
niewyróżniającej się wyprawie w plener. Najpierw z wielu, a następnie z jed-
nego punktu będziemy obserwować złożoną grę nawarstwień, powtórzeń
i transformacji, pozwalających zatracić kontekst, w którym zdjęcie zostało
wykonane, a jednocześnie sprawić, że ciągle jest ono czytelne i otwarte na sze-
reg praktyk interpretacyjnych. Interesować nas będzie sam proces powstawa-
nia poszczególnych zdjęć. Zajmiemy się także badaniem umocowania obrazów
w lokalnym kontekście i lokalnej „teorii”.
1.2. W stronę wernakularnego
W 1980 roku Rydet wzięła udział w plenerze fotograficznym organizowanym
przez środowisko skupione wokół Rzeszowskiego Towarzystwa Fotograficz-
nego. Wycieczka, w trakcie której fotograficzka odwiedziła m.in. Błażową,
Błażową Górną, Białkę, Leckę i Kąkolówkę, była dla niej owocna – powstały
wówczas bowiem kolejne negatywy do cyklu. Na zdjęciach znalazły się m.in.
osoby i przedmioty uchwycone we wnętrzach domów, kobiety i mężczyźni na
progach, przedstawiciele ginących zawodów, samotnie stojące chałupy, okna.
Zapis w pigułce30.
29 Tamże.
30 Powstałe wówczas zdjęcia prezentujemy w rozdziale trzecim.
1. Ocalenie jest w ruchu. Wprowadzenie do badań
17
Odwiedzane okolice były częścią ówczesnego województwa rzeszowskiego,
a dokładniej gminy Błażowa. Dziś stanowią część województwa podkarpackie-
go. Wszystkie ze sfotografowanych w trakcie przywołanej podróży miejsc znaj-
dują się na Pogórzu Dynowskim – terenie, gdzie odnaleźć można 500-metrowe
wzniesienia, z połaciami grądów, buczyny karpackiej, lasów jodłowo-bukowych,
sosnowych i łęgów, z licznymi rzekami i strumieniami w dolinach. To właśnie one
tworzą krajobraz tego miejsca poprzecinany siecią dróg, domów i pól uprawnych.
Co ciekawe, większość odwiedzonych przez Rydet na tej wycieczce miejsco-
wości wchodziła w obręb jednego zespołu majątkowego, ukształtowanego już
w XVI wieku, który w kolejnych wiekach nazywany był kluczem błażowskim,
majętnością błażowską lub dominium błażowskim. Małgorzata Kutrzeba, histo-
ryczka zajmująca się tym regionem, zaznacza, że
Ludność mieszkająca na tak określonym obszarze wytworzyła pewną wspól-
notę wzajemnych powiązań i interesów. Sprzyjały temu podobne obowiązki
feudalne względem dworu ustalane przez właścicieli, jednolity zwyczaj sądo-
wo-prawny, podległość tym samym urzędnikom. Czynniki te wpływały na
poczucie wspólnoty, kształtowanie się swoistego aparatu pojęciowego, sposób
i terminarz wykonywania niektórych prac itp.31
Faktycznie, śledząc historię regionu, możemy dojść do przekonania, że zarów-
no trwanie pewnych wzorców, jak i ich przekształcenia na całym terenie nastę-
powały w podobnym rytmie i przyjmowały podobne kształty. Również dzisiaj
widoczne jest owo poczucie wspólnoty oraz sieć powiązań formalnych (instytu-
cjonalnych) i nieformalnych (towarzyskich i rodzinnych).
Odwiedzone przez Rydet wsie były zróżnicowane pod względem statusu
społecznego. Na przestrzeni stuleci zmieniał się procentowy skład kmieciów,
budników, chałupników i komorników, z tym, że przewagę liczebną zwykle
zyskiwała grupa zagrodników – właścicieli domów z zabudowaniami gospodar-
czymi oraz polami, o trudnej dzisiaj do określenia średniej powierzchni. Miasto
Błażowa było ośrodkiem administracyjnym całego klucza, tam także mieścił się
sąd oraz rozwijana była zabudowa dworska i folwarczna. W jej obrębie miesz-
kała zarówno służba, jak i hajducy z rodzinami. Wokół osiedlali się rzemieślni-
cy. Sporo było w Błażowej Żydów. W mieście koncentrował się lokalny handel,
a wzorce kulturowe promieniowały stamtąd na pobliskie wsie32.
31 M. Kutrzeba, Dzieje majętności błażowskiej od XVII do XIX w. Ludność, Błażowa 2011, s. 11.
32 Tamże, s. 115–120, 255–259.
18
Ocalać. Zofia Rydet a fotografia wernakularna
Pobierz darmowy fragment (pdf)