Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00162 004983 22579880 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Od Grocjusza do Laurenta. Kształtowanie się doktryny nieograniczonego immunitetu państwa w nauce prawa i orzecznictwie sądowym - ebook/pdf
Od Grocjusza do Laurenta. Kształtowanie się doktryny nieograniczonego immunitetu państwa w nauce prawa i orzecznictwie sądowym - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8092-196-2 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> konstytucyjne
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Aleksander Gubrynowicz doktor nauk prawnych, adiunkt w Instytucie Prawa Międzynarodowego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego; pracownik Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk; wykłada również w Collegium Civitas; autor wielu publikacji dotyczących międzynarodowego prawa ochrony środowiska, międzynarodowego prawa ochrony inwestycji, prawa europejskiego, prawa lotniczego i prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, jak również kilkudziesięciu pozycji poświęconych Europie Środkowej i Wschodniej; komentator bieżących wydarzeń z zakresu polityki zagranicznej i stosunków międzynarodowych w radiu i telewizji.
W zamyśle autora niniejsza monografia, koncentrując się na wczesnym etapie krystalizacji doktryny immunitetu państwa, ma stanowić łącznik między prowadzoną współcześnie dyskusją (w której argumentacja odwołująca się do aspektów historycznoprawnych odgrywa nadal znaczącą rolę) a realiami, w których powstawały najwcześniejsze dzieła nauki prawa oraz zapadały pierwsze wyroki sądowe mające znaczenie dla procesu tworzenia zrębów tej instytucji prawa międzynarodowego.
Publikacja ta traktując o immunitecie państwa skierowana jest przede wszystkim do specjalistów z zakresu prawa międzynarodowego. Niezależnie od tego może ona stanowić cenny wkład do badań w obrębie innych dziedzin prawa (historii prawa, historii myśli politycznej i prawnej), a także dyscyplin nieprawniczych (historii, nauki o stosunkach międzynarodowych oraz politologii).
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Od Grocjusza do Laurenta Kształtowanie się doktryny nieograniczonego immunitetu państwa w nauce prawa i orzecznictwie sądowym Aleksander Gubrynowicz MONOGRAFIE WARSZAWA 2016 Recenzent Dr hab. Zdzisław Galicki, prof. UW Wydawca Małgorzata Stańczak Wydawca Redaktor prowadzący Redaktor prowadzący Grażyna Polkowska-Nowak Łamanie Opracowanie redakcyjne Andytex Łamanie Projekt gra czny okładki i stron tytułowych Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁ ASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl PLK IB ��K © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 © Copyright by ISBN: 978-83-264-9928-9 Wolters Kluwer SA, 2013 ISSN 1897-4392 ISBN: Wydane przez: Wolters Kluwer SA Wydane przez: Dział Praw Autorskich Wolters Kluwer SA 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 Dział Praw Autorskich e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 www.wolterskluwer.pl e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl Motto: Une question plus importante et plus douteuse, c’est de savoir si, d’après le droit des gens universel, un souverain étranger conserve un indépendance personelle pendant son séjour dans un pays étranger, de sorte, qu’exemt des loix et de la jurisdiction de ce pays, il doit être censé n’avoir pas quité ses états, et par consequent jouir de l’exterritorialité. Plus on peut élever de doutes à cet égard d’après la rigueur de la loi naturelle, plus il est important d’observer, qu’un usage universellement reconnu en Europe, accorde cette exterritoriaité à to­ utes les têtes couronnées et à d’autres princes régnans et souverains. G.F. Martens 1801, § 172, s. 264. Spis treści Spis treści Spis treści Wykaz skrótów / 13 Słowo wstępne / 15 Uwagi wprowadzające / 23 Część I Tradycja holenderska / 43 Wstęp / 43 Rozdział 1. Korzenie sporu: Grocjusz / 44 Rozdział 2. Immunitet dyplomatyczny a immunitet monarchy w świetle poglądów Cornelisa van Bijnkershoeka: okoliczności powstania dzieła De foro legatorum, kwestia założeń systemowych, metodologia badawcza, zastosowane kryteria i perspektywa dokonywanych ocen instytucji immunitetu dyplomatycznego i immunitetu monarchy przysługującego mu na terytorium niepodlegającym jego jurysdykcji / 62 Rozdział 3. Immunitet monarchy i immunitet dyplomatyczny w świetle De foro legatorum / 71 Rozdział 4. Relacje zachodzące między immunitetem dyplomatycznym a immunitetem monarchy w świetle De foro legatorum. Recepcja i interpretacje dzieła w późniejszej nauce prawa / 90 Wnioski: znaczenie poglądów Grocjusza i Cornelisa van Bijnkershoeka dla procesów kształtowania się doktryny immunitetu państwa / 121 7 Spis treści Część II Immunitet w świetle tradycji niemieckiej myśli prawnej / 131 Wstęp / 131 Rozdział 1. Pozaprawne uwarunkowania sporu o immunitety na terytorium Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae) / 133 Rozdział 2. Immunitet monarchy w świetle poglądów niemieckiej myśli prawnej XVII wieku / 136 Rozdział 3. Czynniki hamujące proces krystalizacji immunitetu monarchy na terytorium Rzeszy w XVII i XVIII wieku / 144 Wnioski: immunitet monarchy w świetle poglądów niemieckiej nauki prawa. Próba bilansu / 148 Część III Immunitet w poglądach Emericha (Emera) de Vattel / 153 Wstęp / 153 Rozdział 1. Ogólne założenia systemowe watteliańskiej koncepcji prawa międzynarodowego / 157 Rozdział 2. Immunitet dyplomaty a immunitet monarchy w systemie Prawa narodów / 164 Rozdział 3. Recepcja watteliańskich poglądów na immunitet w doktrynie XIX i XX wieku / 197 Rozdział 4. Przyczyny niechęci liberałów do Prawa narodów. Wpływ wattelianizmu na późniejsze poglądy nauki prawa w odniesieniu do instytucji immunitetu / 208 Wnioski: znaczenie wattelianizmu dla rozwoju doktryny immunitetu państwa – próba podsumowania / 225 Część IV Sprawa Schooner Exchange / 235 Wstęp / 235 Rozdział 1. Sprawa Schooner Exchange: analiza stanu faktycznego / 238 8 Spis treści Rozdział 2. Ewolucja poglądów nauki prawa i judykatury XX wieku w odniesieniu do wyroku w sprawie Schooner Exchange / 253 Rozdział 3. Podstawy doktrynalne immunitetu monarchy (immunitetu państwa) w orzeczeniu Schooner Exchange w świetle poglądów doktryny XVIII wieku / 266 Rozdział 4. Orzeczenie Schooner Exchange jako źródło inspiracji dla doktryny immunitetu ograniczonego państwa / 275 Rozdział 5. Relacje zachodzące między teorią reprezentacji i teorią funkcji w sprawie Schooner Exchange / 307 Rozdział 6. Prawo krajowe jako potencjalne źródło immunitetu państwa obcego w świetle orzeczenia Schooner Exchange / 316 Rozdział 7. Pozaprawne czynniki rozwoju judykatury amerykańskiej w zakresie immunitetu państwa w pierwszej połowie XIX wieku / 328 Wnioski: wyrok w sprawie Schooner Exchange – próba podsumowania / 332 Część V Norma zwyczajowa czy comity of nations? Orzeczenie w sprawie Schooner Exchange na tle zasad tworzenia, zmiany i wygaśnięcia prawa zwyczajowego obowiązujących na przełomie XVIII i XIX wieku / 339 Wstęp / 339 Rozdział 1. Moc wiążąca i możliwość wypowiedzenia immunitetu państwa w świetle treści wyroku w sprawie Schooner Exchange / 342 Rozdział 2. Zwyczaj jako źródło prawa w świetle poglądów internacjonalistyki przełomu XVIII i XIX wieku / 348 Rozdział 3. Moc wiążąca immunitetu i możliwość jego wypowiedzenia na gruncie wyroku w sprawie Schooner Exchange: stanowisko literatury przedmiotu i późniejszej judykatury / 367 9 Spis treści Rozdział 4. Moc wiążąca immunitetu oraz możliwość jego wypowiedzenia z perspektywy rozstrzygnięcia w sprawie Schooner Exchange w świetle ustaleń rozdziałów 1–3. Analiza krytyczna / 376 Wnioski / 398 Część VI Krystalizacja doktryny immunitetu państwa o zakresie nieograniczonym w orzecznictwie sądów Wielkiej Brytanii i USA / 405 Wstęp / 405 Rozdział 1. Sprawa Matwiejewa, ustawa Anny i wyrok w procesie Tricquet v. Bath / 407 Rozdział 2. Kształtowanie się immunitetu państwa w judykaturze angielskiej pierwszej połowy XIX wieku / 410 Rozdział 3. Działalność sir Roberta Phillimore’a i sprawa The Parlement Belge / 427 Rodział 4. Wpływ doktryny immunitetu nieograniczonego państwa na rozwój judykatury i doktryny państw common law na przełomie XIX i XX wieku. Zarys problemu / 438 Rozdział 5. Czynniki determinujące rozwój judykatury angielskiej w XIX wieku w zakresie immunitetu państwa / 453 Wnioski: immunitet monarchy jako immunitet państwa w orzecznictwie sądów common law – próba bilansu / 469 Część VII Kształtowanie się immunitetu państwa w Europie kontynentalnej / 473 Wstęp / 473 Rozdział 1. Francja / 475 Rozdział 2. Prusy / 509 Rozdział 3. Niemcy / 538 Rozdział 4. Austria i pozostałe państwa europejskie / 565 10 Spis treści Rozdział 5. Czynniki determinujące w XIX wieku rozwój judykatury w zakresie immunitetu państwa krajów przynależących do kontynentalnej kultury prawnej / 597 Rozdział 6. Wpływ doktryny immunitetu nieograniczonego państwa na rozwój judykatury i nauki prawa państw kontynentalnej tradycji prawnej na przełomie XIX i XX wieku. Zarys problemu / 614 Wnioski: proces krystalizacji immunitetu państwa w Europie kontynentalnej – próba podsumowania / 627 Zakończenie / 633 Bibliografia / 681 Literatura / 689 Indeks osób / 705 11 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Wykaz skrótów AC AJIL All E. R. BeVerfGe BYIL El El E.R. HILJ HLR IDI ILA JDI KPM ONZ PD QB RCADI SN RP SN USA YILC Law Reports, Appeal Cases American Journal of International Law All England Law Reports Entscheidungen des Bundesverfassungsgerichts (Roz­ strzygnięcia niemieckiego Federalnego Trybunału Kon­ stytucyjnego) British Yearbook of International Law Ellis Ellis’ Queen’s Bench Reports English Reports Harvard International Law Journal Harvard Law Review Institut de Droit International International Law Association Journal du Droit International Privé et de la jurispru­ dence comparée Komisja Prawa Międzynarodowego Organizacji Narodów Zjednoczonych Probate Division (Adolphus Ellis’) Queen’s Bench Reports Recueil des cours – Académie de droit international de La Haye Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych Ameryki Yearbook of International Law Commission 13 Słowo wstępne Słowo wstępne Słowo wstępne Oddawana do rąk Czytelników praca ma na celu przedstawienie najważ­ niejszych etapów procesu krystalizacji instytucji immunitetu państwa w okresie XVII–XIX w. Monografia ta adresowana jest przede wszystkim do osób zajmujących się zawodowo nauką prawa, historią, nauką o sto­ sunkach międzynarodowych oraz politologią, w szczególności zaś do spe­ cjalistów z zakresu prawa międzynarodowego oraz historii myśli prawnej i prawniczej. Podstawowym celem poniższych rozważań będzie ukazanie różnych dróg, jakie wiodły do ukształtowania się instytucji immunitetu państwa w skali światowej, oraz skrócona refleksja nad spuścizną tego okresu w późniejszej literaturze przedmiotu oraz judykaturze. Tak zarysowany obszar badawczy można analizować z rozmaitych punktów widzenia. Ponieważ jednak immunitet państwa pozostaje in­ stytucją prawa międzynarodowego, niniejsza praca pisana jest z per­ spektywy tej gałęzi prawa. W konsekwencji przyjmuje również metodo­ logię, jaką badaczom narzucają wymagania warsztatowe obowiązujące w internacjonalistyce. Mając na uwadze, że opisywane zdarzenia zaszły czasem nawet kilkaset lat temu, praca ta z konieczności będzie musiała poddawać ocenie analizowane zjawiska, orzeczenia i poglądy doktryny z uwzględnieniem stanu prawnego, jaki obowiązywał w chwili wydania omawianego wyroku lub publikacji określonego dzieła. Aby zwiększyć użyteczność monografii i zaciekawić nie tylko prawników, lecz także ekspertów z innych, wyżej wskazanych dziedzin, poniższe rozważania przedstawiają proces kształtowania się immunitetu państwa na szer­ szym tle, starając się uwzględnić (bez naruszenia prawnocentrycz­ nego charakteru pracy) czynniki pozaprawne, które przyczyniły się do ukształtowania w XIX w. instytucji immunitetu państwa w zakresie nieograniczonym. 15 Słowo wstępne Tytuł monografii, przywołujący nazwiska dwóch wielkich teoretyków, których wkład w rozwój myśli prawnej (w tym doktryny immunitetu) nie budzi żadnych wątpliwości, automatycznie determinuje horyzont cza­ sowy przedstawionych rozważań. Jakkolwiek rozpoczynanie badań hi­ storycznych poświęconych krystalizacji immunitetu państwa od czasów grocjańskich mogłoby budzić pewne wątpliwości, to za podjęciem takiej właśnie decyzji przemawia wiele argumentów. Najważniejsze dotyczą ko­ nieczności zachowania spójności i ciągłości wywodów. Prawdą bowiem jest, że w ocenie części autorów, z uwagi na odmienne realia społeczne, gospodarcze i polityczne, poglądy myślicieli tworzących w epoce poprze­ dzającej wydarzenia z 1789 r. w ogóle nie dotyczą bezpośrednio immuni­ tetu państwa, tak jak pojęcie to ujmowane jest współcześnie w literaturze przedmiotu1. W konsekwencji proponują oni przesunąć datę rozpoczęcia dyskusji o tej instytucji dopiero na połowę XIX w.2 Inni zaś, w poszu­ kiwaniu jakiejś cause célèbre, której moc sprawcza odegrała rolę katali­ zatora dla formowania się późniejszej praktyki i debaty naukowej w tej materii, dochodzili do wniosku, że takim wydarzeniem może być głośny wyrok SN USA w sprawie Schooner Exchange z 1812 r.3 Jak wiadomo, do tej ostatniej opinii przyłączył się m.in. Sompong Sucharitkul, który w ra­ mach swoich obowiązków, jako sprawozdawca KPM ONZ, przygotował projekt kodyfikacji norm z zakresu immunitetu państwa4. Ostatnimi czasy jednak pojawiają się na rynku prace, które znaczenie doświadczeń historycznych (także tych w XIX w.) zdają się sprowadzać do przysło­ wiowego zera, niedwuznacznie sugerując, że dyskusja w interesującym nas zakresie zaczęła się dopiero w XX w.5 Periodyzacja ta nie wydaje się 1 Szerzej na ten temat zob. rozważania części następnej. 2 Zob. np. I. Sinclair, Sovereign immunity: historical perspective and codification efforts, RCADI (1980) II, vol. 167, s. 121. 3 Por. np. Ch.H. Weston, Action against the property of sovereigns, HLR 1919, vol. 32, nr 3, s. 266. Na takim stanowisku zdają się stać m.in. niektórzy autorzy współczesnych monografii poświęconych immunitetowi państwa (zob. H. Fox, The Law of State Immunity, wyd. 2, Oxford 2008, s. 204–206 – choć autorka poprzedza analizę orzeczenia skrótowymi uwagami poświę­ conymi właśnie rozwojowi immunitetu w okresie wcześniejszym, tamże, s. 212 i n.). 4 Preliminary report on jurisdictional immunities of States and their property, by Mr. Sompong Sucharitkul, Special Rapporteur, Document A/CN.4/323, 18 June 1979, YILC 1979, vol. II, Part One, s. 239. 5 Por. S. El Sawah, Les immunités des États et des organisations internationales: immunités et procès équitable, Bruxelles 2011, s. 87–90. Zob. jednak wcześniejsze uwagi I. Sinlaira (Sovereign immunity…, s. 121 i n.) 16 Słowo wstępne prawidłowa. Jak zauważa Julian Sutor, wzmianki o zasadzie par parem non habet imperium można odnaleźć już w dziełach Bartolusa de Saxo­ ferrato6. Nie ulega również wątpliwości, że związki zachodzące między immunitetem dyplomatycznym (o którym pisał Grocjusz i jego następcy) a immunitetem monarchy (o czym szerzej pisali jego następcy) w bardzo poważnym stopniu zaciążyły na dorobku doktrynalnym następnych stu­ leci, nie pozostając bez wpływu na praktykę sądową. Trafnie zatem ostrzegał Edwin Gmür, że nawet jeśli epoka poprzedzająca wydarzenia 1789 r. ze względu na realia ustrojowe nie znała immuni­ tetu państwa we współczesnym znaczeniu tego terminu, to lekceważenie w analizach dorobku piśmiennictwa badanego okresu może prowadzić do rezultatów wysoce niepożądanych7. W istocie rzeczy bowiem bez udzie­ lenia odpowiedzi na pytanie o poglądy luminarzy okresu wczesnono­ wożytnego prawidłowe odczytanie toku rozumowania i konkluzji wielu orzeczeń pierwszej połowy XIX w. (w tym tak newralgicznych dla całej historii immunitetu, jak wspomniana wyżej sprawa Schooner Exchange) okazuje się właściwie niemożliwe. Nie jest również dziełem przypadku, że wzrost zainteresowania problematyką immunitetu zbiegł się w czasie z ostatecznym i nieodwołalnym upadkiem koncepcji uniwersalistycz­ nych, personifikowanych w osobie Cesarza Rzymskiego i jego doktryną imperium mundi8. Właśnie dlatego, że – jak zauważał Edwin Gmür – hi­ storia immunitetu nieodmiennie związana pozostaje z historią suweren­ ności9, wiek XVII – i tworzących wówczas autorów – należy uznać za datę początkową tworzenia zrębów dla procesów, o których traktuje niniejsza monografia. Za akceptacją powyższego poglądu przemawiają nie tylko powszechnie przyjęta periodyzacja głównych linii rozwojowych prawa 6 „Non enim una civitas potest facere legem super alteram, quia par parem non habet impe­ rium” – Bartolus de Saxoferrato (w:) Tractatus represaliarum – cytat za: J. Sutor, Immunitet państwa, Warszawa 2011, s. 17, przypis 8. 7 E. Gmür, Gerichtsbarkeit über fremde Staaten. Ein dogmengeschichtlicher und dogmenkriti­ scher Beitrag. Zugleich Dissertation, Zürich 1948, passim, zob. jednak w szczególności s. 9 oraz s. 50–52. 8 Jak trafnie zauważa E. Gmür, pod wpływem tej ostatniej pozostawała znakomita większość autorów piszących w okresie wcześniejszym – w tym także Grocjusz – w swoich pracach do pewnego stopnia korzystała jeszcze z wyobrażeń o prawie dominujących w poprzedniej epoce (E. Gmür, Gerichtsbarkeit über fremde Staaten…, s. 10). 9 Tamże. 17 Słowo wstępne międzynarodowego na Starym Kontynencie, lecz także analizy poświę­ cone percepcji prawa dyplomatycznego w kulturach pozaeuropejskich. W tym kontekście należałoby przypomnieć całkowicie słuszną uwagę Lindy S. Frey oraz Marshy L. Frey, w świetle której instytucji immunitetu sprzyja przede wszystkim multipolarny system stosunków międzynaro­ dowych, którego kluczowym elementem pozostają niezależne państwa. W sytuacji zaś, gdy na danym obszarze geograficznym (jak np. w Chi­ nach) kultura prawna odwoływała się do hegemonii ośrodka władzy rosz­ czącego sobie pretensje do panowania nad światem, proces krystalizacji immunitetu musiał ulec zdecydowanemu spowolnieniu10. W konsekwencji nawet jeśli – jak zobaczymy dalej – nie wszystkie prace odnoszące się do wymiaru wewnętrznego doktryny suwerenności miały szansę odegrać rolę efektywnego katalizatora doktryny immunitetu pań­ stwa, to jednak pojawienie się w ciągu kilkudziesięciu lat dzieł Bodina, Grocjusza czy Hobbesa11, które w ten czy inny sposób traktowały o pro­ blemie suwerenności per se, stanowi dodatkowy powód, aby dyskusję o immunitecie państwa rozpocząć od XVII w.12 W tym kontekście wybór Grocjusza (a konkretnie daty publikacji jego klu­ czowego dzieła De iure belli ac pacis) nie jest dziełem przypadku. Przed na­ staniem epoki Ojca prawa narodów o immunitecie pisano relatywnie często (m.in. Francisco de Vittoria, Francisco de Suárez, Jean Hotman, Gentilis, Richard Zouche, Krzysztof Warszewicki czy Pierre Ayrault – by wymienić 10 Zob. L.S. Frey, M.L. Frey, The History of Diplomatic Immunity, Columbus, Ohio, 1999, s. 10–77, por. zwłaszcza s. 5 i n., s. 20–23. Zob. również uwagi sir Geoffreya Butlera i Simona Maccoby’ego, którzy argumentują, że z uwagi na fakt, iż za czasów Cesarstwa Rzymskiego stosunki międzynarodowe nie były oparte na systemie suwerennych państw, Imperium Ro­ manum nie mogło odegrać w dziejach immunitetu poważniejszej roli – G.G. Butler, S. Mac­ coby, The Development of International Law, The Lawbook Exchange Ltd. Union, New Jersey, 2003, s. 74. 11 Bodinus, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, wstęp Z. Izdebski, Warszawa 1958; T. Hobbes, De cive, 1642, oraz Leviathan 1651 (wydanie polskie: Lewiatan czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, Warszawa 1954). 12 W ten sposób np. E.K. Bankas, The State Immunity Controversy in International Law: Private Suits against Sovereign States in Domestic Courts, Berlin, Heidelberg 2005, s. 2–8. W opracowa­ niach zorientowanych bardziej pragmatycznie z reguły wskazywano raczej na praktykę dworu Ludwika XIV i maksymę L’État – c’est moi. Np. Ch.J. Lewis, State and Diplomatic Immunity, London, New York, Hamburg 1990, s. 15, w litraturze niemieckiej m.in. H. Damian, Staateni­ mmunität und Gerichtszwang, Berlin, Heidelberg, New York, Tokyo 1985, s. 4. 18 Słowo wstępne nazwiska najlepiej zapamiętane w późniejszej literaturze przedmiotu)13. Nie­ mniej jednak – należy to podkreślić – nie jest celem niniejszych rozważań omawianie korzeni immunitetu dyplomatycznego, gdyż kwestia ta była już wielokrotnie poruszana w dotychczasowym piśmiennictwie14. Z uwagi na zakres tematu, który dotyczy przede wszystkim procesu krystalizacji im­ munitetu państwa, przedmiotem zainteresowania mogą być jedynie ci au­ torzy, których poglądy odegrały szczególną rolę w tej dziedzinie. Przy tak skonstruowanym criterium divisionis bezapelacyjnie palma pierwszeństwa przypadnie raz jeszcze Grocjuszowi. Nie kwestionując bowiem wkładu po­ przednich pokoleń prawników, którzy – jak Gentilis15 czy Jean Hotman16 – również szeroko zajmowali się problematyką immunitetu w ogólności, wydaje się jednak oczywiste, że wpływy żadnego z nich nie były w stanie dorównać znaczeniu spuścizny grocjańskiej17. W niniejszej monografii przyjmuję za punkt końcowy prowadzonej ana­ lizy rok 1880, tj. datę opublikowania przez belgijskiego radykała Fra­ nçois Laurenta trzeciego tomu Międzynarodowego prawa cywilnego18. Na rzecz takiego rozwiązania przemawia przede wszystkim fakt, że ogło­ szenie drukiem wspomnianego dzieła zbiegło się w czasie z pojawie­ niem się w judykaturze włoskiej pierwszych orzeczeń zmierzających do ograniczenia zakresu immunitetu państwa. Jednak niezależnie od tego, jak z dzisiejszej persepktywy będziemy oceniać ten dorobek wymiaru sprawiedliwości Królestwa Italii, pozostaje poza sporem, że rok 1880 to także wejście internacjonalistyki w okres dojrzałego pozytywizmu, symbolizowanego nazwiskami Georga Jellinka czy Heinricha Triepla. 13 W literaturze polskiej szerzej na ten temat zob. S.E. Nahlik, Narodziny nowożytnej dyplo­ macji, Ossolineum, 1971, passim. 14 Zob. w szczególności: R.E. Adair, The Exterritoriality of Ambassadors in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, London, New York 1929; E. Young, The development of the law of diplo­ matic relations, BybIL 1964, vol. 40, nr 141; L.S. Frey, M.L. Frey, The History… W literaturze polskiej – por. S.E. Nahlik, Narodziny…; J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, War­ szawa 2012. 15 A. Gentilis, De legationibus libri tres, Londini 1585. 16 J. Hotman, L’ambassadeur, Paris 1603. 17 W konsekwencji powyższy punkt wyjścia nie uchybia również i innej solidnie ugrunto­ wanej tezie, która wskazuje na eklektyczny charakter dzieł Grocjusza. W literaturze polskiej zob. R. Kwiecień, Teoria i filozofia prawa międzynarodowego. Problemy wybrane, Warszawa 2011, s. 43. 18 Zob. F. Laurent, Droit civil international, t. III, Bruxelles, Paris 1880. 19 Słowo wstępne To także okres stosunkowo dużych wpływów odwołującej się do wcześ­ niejszych osiągnięć prywatystów włoskich Scuola Italiana. Wszystkie te procesy łącznie pociągają za sobą wyraźną zmianę parametrów dys­ kursu o immunitecie w ogólności. Powyższą datę jednak (podobnie jak datę początkową) należy traktować wyłącznie w kategoriach pewnego punktu orientacyjnego. Aby bowiem wykazać związek między analizo­ wanym okresem rozwoju immunitetu państwa a okresem późniejszym, w niektórych rozdziałach oraz zakończeniu pracy zostanie omówione pokrótce znaczenie omawianych procesów dla doktryny immunitetu państwa w XX w. oraz w czasach współczesnych. Na tym tle pojawia się kolejne pytanie, tym razem dotyczące metodologii badawczej. Jak wynika z tytułu pracy, zastosowany w niej mechanizm narracji i oceny analizowanego materiału odwołuje się do kryterium temporalnego. Rozpoczynając zatem analizy od przypomnienia najważ­ niejszych ustaleń poczynionych przez Grocjusza, czytelnik przesuwa się „wzdłuż osi czasu” aż do 1880 r. lub też (tam, gdzie to zasadne) do czasów nieco późniejszych. Podstawowy problem polega jednak na tym, że aby uzyskać efekt synchronizacji omawianej judykatury z poglądami ówczes­ nej doktryny, ścisła sekwencja czasowa nie zawsze mogła zostać wiernie zachowana: w konsekwencji jeśli jest to konieczne dla pełnego przed­ stawienia opisywanych zjawisk (w szczególności dotyczy to przypadku percepcji dzieła danego autora lub omawianego wyroku w późniejszej judykaturze i doktrynie, która tematycznie łączy się bardziej z okresem poprzednim), wówczas kryterium czasu zostaje podporządkowane kryte­ rium związku tematycznego występującego między zagadnieniami oma­ wianymi w danym rozdziale. Materiałem badawczym wykorzystywanym w niniejszej pracy są przede wszystkim monografie poświęcone zagadnieniom prawa międzynaro­ dowego powstałe w XVI–XIX w. i zapadłe w omawianym okresie orze­ czenia sądów krajowych. Dostęp do tekstów omawianych rozstrzygnięć w zasadzie można uzyskać za pomocą internetu, czasem jednak sięgnąć trzeba do publikowanych w XIX i XX w. zbiorów orzeczeń. Z uwagi na niewielkie znaczenie umów międzynarodowych, jako podstawy prawnej immunitetu państwa w omawianym okresie, praca odwołuje się do tego źródła prawa raczej okazjonalnie, podobnie jak okazjonalnie wykorzy­ 20 Słowo wstępne stuje uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych. Jak wia­ domo, te ostatnie w 1880 r. pozostawały jeszcze in statu nascendi. Struktura monografii przedstawia się następująco. W rozdziale „Uwagi wprowadzające” zostaną omówione zasadnicze pytania badawcze zwią­ zane z procesem kształtowania się doktryny immunitetu państwa o za­ kresie nieograniczonym. W tym samym miejscu omówiona zostanie po­ krótce sytuacja panująca w dzisiejszej literaturze przedmiotu, a co za tym idzie, spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego w ogóle w XXI w. warto poświęcić oddzielną monografię zagadnieniom – wydawałoby się – całkowicie przebrzmiałym i należącym do minionej epoki. W tej części zostanie także omówiony aparat pojęciowy zastosowany w pracy, jak również zostaną przedstawione uwagi związane z tłumaczeniem anali­ zowanych tekstów. Dziełu Grocjusza De iure belli ac pacis oraz jego kon­ tynuatora i następcy Cornelisa van Bijnkershoeka poświęcona zostanie część I niniejszej monografii. W częściach II i III zastanowimy się nad poglądami niemieckiej myśli prawnej (część II) oraz nad wkładem Eme­ richa de Vattela i Georga Friedricha von Martensa (część III) w rozwój interesujących nas procesów. W części IV zostanie dokonana gruntowna analiza sprawy Schooner Exchange v. McFaddon19, którą spróbujemy raz jeszcze poddać szczegółowej egzegezie w świetle ustaleń poczynionych w poprzedzających ją częściach poświęconych filozofii i teorii doby an­ cien régime’u. W części V zostanie omówiona kwestia, która w literaturze przedmiotu wywoływała niezwykłe wprost emocje, tj. problem mocy wiążącej immunitetu w świetle poglądów wyrażonych przez sędziego Johna Marshalla w sprawie Schooner Exchange. W części VI zastanowimy się nad wpływem myśli prawnej oraz reperkusjami sprawy Schooner dla późniejszej judykatury w państwach common law, w części VII zaś omó­ wiony zostanie rozwój instytucji immunitetu monarchy (postrzeganego jako personifikacja państwa) oraz immunitetu państwa w państwach Eu­ ropy kontynentalnej. Kończąc wstęp, chciałbym wyrazić swoją olbrzymią wdzięczność Insty­ tutowi Prawa Międzynarodowego, a w szczególności szefowi Rady Na­ ukowej IPM WPIA UW prof. dr. hab. Zdzisławowi Galickiemu – przede 19 The Exchange v. McFaddon, 11 U.S., 7 Cranch’s Reports 116 (1812). 21 Słowo wstępne wszystkim za to, że wykazał ogrom cierpliwości, czekając lata na niniejszą monografię. Słowa podziękowania chciałbym również skierować do władz Wydziału Prawa i Administracji UW, których cierpliwość została wystawiona na nie mniejszą próbę niż cierpliwość moich bezpośrednich przełożonych. Odrębne podziękowania składam prof. dr. hab. Janowi Szemińskiemu (Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie) za lata wspólnych rozmów i przyjaźń, która dopiero teraz ma pewne szanse zmaterializować się intelektualnie na gruncie oddawanej do druku pracy. Niniejsza mo­ nografia stanowi również próbę spłaty długu wdzięczności wobec dr Julii Tazbir, dzięki której zainteresowałem się okresem wczesnonowożytnym, oraz wobec Pani Barbary Strycharczyk, której żelazna konsekwencja w zakresie nauczania języka łacińskiego okazała się wprost nieoceniona przy pisaniu tej pracy. W końcu zaś zupełnie odrębne podziękowania kieruję pod adresem moich najbliższych: przede wszystkim żony Kasi oraz dzieci Joasi i Dominika, a także moich rodziców, których pomoc pozwoliła na dokończenie i wy­ danie monografii. Bez Waszej obecności, wsparcia i ciepła niniejsza praca nie zostałaby ukończona nigdy. Aleksander Gubrynowicz Warszawa, jesień 2015 22 Uwagi wprowadzające Uwagi wprowadzające Uwagi wprowadzające Zanim przejdziemy do omawiania zagadnień, którym poświęcona jest niniejsza monografia, autor winien jest czytelnikom jedno wyjaśnienie. Mogłoby się bowiem wydawać, że na temat immunitetu państwa napi­ sano już niemal wszystko. W konsekwencji pojawia się pytanie, czy w ob­ liczu tak wielkiej liczby publikacji jest jeszcze sens rozpoczynać dyskusję na temat – zdawałoby się – całkowicie wyeksplatowany badawczo, a co za tym idzie, raczej nierokujący specjalnie wielkich nadziei na doktry­ nalnie nową jakość, której nie znałyby poprzednie generacje teoretyków lub praktyków. Na powyższe pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Nie jest specjalną tajemnicą, że w piśmiennictwie fachowym immunitety nigdy nie miały przysłowiowej „dobrej prasy”. Ponadto w drugiej połowie XX w. instytucje te (niezależnie od tego, czy mowa o immunitetach przyznawanych ratione personae czy ratione materiae) znalazły się po­ nownie pod ogniem zmasowanej krytyki zarówno literatury przed­ miotu, jak i prasy popularnej. Proces ten dodatkowo przybrał na sile po 1989 r., gdy wraz z upadkiem żelaznej kurtyny teoria oraz praktyka obrotu odnotowały gwałtowny wzrost znaczenia problematyki praw człowieka20, na który nałożyło się zjawisko stopniowej internacjonali­ zacji prawa karnego. Jak wiadomo, ciężar gatunkowy zarzutów stawia­ nych immunitetom w nauce prawa okazał się na tyle przekonywający, że – pomijając okres pionierski zapoczątkowany judykaturą Belgii 20 Wzrost ten objawil się m.in. w liczbie zawieranych umów międzynarodowych przyzna­ jących jednostce określone uprawnienia, rosnącej liczbie państw­stron porozumień w tym zakresie oraz rozbudowie mechanizmów międzynarodowej kontroli przestrzegania stan­ dardów. 23 Uwagi wprowadzające i Włoch w drugiej połowie XIX w. – od końca drugiej wojny światowej w orzecznictwie światowym (a częściowo również legislacji niektórych państw) można zaobserwować wyraźny trend ograniczania ich zakresu zarówno w wymiarze podmiotowym, jak i przedmiotowym21. Warto przy tym odnotować, że o ile wraz z wyłożeniem do podpisu Konwencji wiedeńskiej22 prawo międzynarodowe skutecznie skodyfikowało reguły rządzące immunitetem dyplomatycznym, o tyle w żadnym wypadku nie można tego samego napisać o analogicznych wysiłkach podjętych na rzecz unifikacji reguł rządzących immunitetem państwa. Mimo rozlicznych projektów, jakie od końca XIX w. poddawały pod dyskusję rozmaite towarzystwa naukowe (m.in. Institut de Droit International – IDI, International Law Association – ILA), a później Liga Narodów oraz KPM ONZ, żaden z nich nie uzyskał szerszej aprobaty ze strony państw. W rezultacie nawet jeśli opracowany projekt ostatecznie udawało się w formie umowy międzynarodowej wyłożyć do podpisu, państwa z re­ guły nie spieszyły się ze składaniem dokumentów ratyfikacyjnych. Po­ wyższa prawidłowość dotyczy również Konwencji Narodów Zjednoczo­ nych z 2 grudnia 2004 r. w sprawie immunitetów jurysdykcyjnych państw oraz ich majątku23. Skądinąnd zaś, pisząc na temat aktualnie obowiązujących unormowań, autorzy współcześni z reguły nie mają dostatecznie dużo czasu, by zagłębiać się w drobiazgowe analizy rozstrzygnięć sądowych czy po­ 21 Szerzej na ten temat por. H. Fox, Ph. Webb, The Law of State Immunity, wyd. 3, Oxford 2013, s. 139–164. W literaturze polskiej M. Kałduński, hasło: Immunitet państwa (w:) B. Ho­ łyst, R. Hausner (red.), Wielka Encyklopedia Prawa, t. IV: J. Symonides, D. Pyć (red.), Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2014 (dalej powoływana jako: Wielka Encyklopedia Prawa, t. IV). 22 Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych sporządzona w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r. (Dz. U. z 1965 r. Nr 37, poz. 232). 23 W niektórych źródłach polskich tytuł Konwencji tłumaczony jest jako Konwencja Narodów Zjednoczonych z dnia 2 grudnia 2004 r. o immunitetach jurysdykcyjnych państw i ich mieniu (por. postanowienie SN RP z 29 X 2010 r. w sprawie Winicjusz Natoniewski v. Republika Fede­ ralna Niemiec, IV CSK 465/09), względnie ich własności [podkr. A.G.]. W ten sposób M. Kał­ duński, hasło: Immunitet państwa (w:) Wielka Encyklopedia Prawa, t. IV. Ze względu na brak ratyfikacji tej Konwencji przez Polskę nie istnieje oficjalne jej tłumaczenie, które pozwalałoby rozstrzygnąć powyższe wątpliwości terminologiczne. 24 Uwagi wprowadzające glądów autorów formułowanych kilkadziesiąt, a niekiedy kilkaset lat wcześniej. Z uwagi na powyższe „rozdział historyczny” w pracy o im­ munitecie państwa z reguły zajmuje coraz mniej miejsca, w niektó­ rych zaś sytuacjach autorzy starają się dołożyć starań, by rozważania te nie wykraczały poza niezbędne minimum. W tym miejscu jednak pojawia się poważny problem natury doktrynalnej. Jak pokazuje prak­ tyka, powoływanie się na orzeczenia, które zapadały nierzadko ponad 100 lat temu, by następnie przyjęte wówczas przez sąd tezy lub fragmenty uzasadnienia ekstrapolować dla dokonania oceny i wywiedzenia wnio­ sków o obecnie obowiązującym stanie prawnym – może być obarczone sporym ryzykiem. Należy przy tym pamiętać, że prawdopodobieństwo popełnienia błędu zdecydowanie wzrasta, jeśli autor dzieła o immuni­ tecie państwa, w dobie dzisiejszej dokonując – z konieczności skróconej – analizy historycznej, nie uwzględni uwarunkowań systemu prawa międzynarodowego w kształcie, w jakim obowiązywał on w chwili wy­ dania cytowanego orzeczenia, względnie opublikowania pracy przywo­ ływanego autora. Na powyższe niebezpieczeństwo nakłada się jeszcze jedna patologia, o której w nauce prawa skądinąd doskonale wiedziano już 120 lat temu. „W wielu przypadkach uczeni nawet nie zadają sobie trudu staran­ nego przeczytania autorytetów epoki minionej, względnie zwró­ cenia uwagi, na podstawie jakiego stanu faktycznego to lub tamto orzeczenie zostało wydane – grzmiał pod koniec XIX w. niemiecki uczony Carl Ludwig von Bar. – A ponieważ wiemy, że sentencje wyroków sądowych są często zdecydowanie bardziej poprawne, niż przedstawione w uzasadnieniach motywy, jakimi kierował się sąd, sędzia, który przygotowuje opinię większości składu oraz spo­ rządza uzasadnienie, z reguły przykłada małą wagę do niektórych sformułowań lub nawet i całości wyroku [z epoki minionej – A.G.], który zamierza wykorzystać [do rozstrzygnięcia przedłożonego mu sporu – A.G.], a ci, którzy wyrażają zdanie z nim zbieżne, przy­ kładają do tych kwestii uwagę nawet mniejszą. W końcu zaś autor, który nie ma zamiaru zagłębiać się w uzasadnienie owej doktryny, na którą się powołuje, odwołuje się do autorytetu kogoś innego i w ten sposób błyskawicznie tworzy się swoisty łańcuch autory­ 25 Uwagi wprowadzające tetów, które następnie przedstawia się jako reprezentujący jakąś tradycję piśmienniczą”24. Carl Ludwig von Bar miał bez wątpienia rację. Zjawisko „głuchego telefonu” w narracji o immunitetach istniało, istnieje i prawdopo­ dobnie będzie istnieć tak długo, jak długo instytucja immunitetu pań­ stwa nie doczeka się kodyfikacji w traktacie zaakceptowanym przez zdecydowaną większość państw. Nawet pobieżny przegląd literatury przedmiotu publikowanej już po śmierci niemieckiego klasyka wska­ zuje jednoznacznie, że potomni niezbyt wzięli sobie do serca tę uwagę i omawiany problem zdaje się dotyczyć nawet tych, którzy, jak Edwin Gmür, kosztem wprost tytanicznego wysiłku usiłowali w syntetycznej formie przedstawić zarys ewolucji podstaw doktrynalnych immunitetu państwa25. Być może zatem, z uwagi na ogrom materiału badawczego, ryzyko błędu jest wpisane w analizę historycznoprawną tego problemu, niemniej jednak z punktu widzenia toczących się obecnie dyskusji o immunitecie państwa szczególnie trzy aspekty zasługują na podjęcie szczegółowych badań. Po pierwsze, ciągnący się nieprzerwanie od XIX w. spór, na ile immu­ nitet państwa można w ogóle traktować jako normę zwyczajową, jest nie­ możliwy do rozstrzygnięcia bez podjęcia zintensyfikowanych badań nad doktryną i judykaturą okresu poprzedzającego rok 1880. Nie jest bowiem żadną tajemnicą, że w literaturze przedmiotu oraz części judykatury co jakiś czas pojawiają się mniej lub bardziej jasno wyartykułowane tezy głoszące, iż immunitet państwa od zarania dziejów stanowił wyłącznie przedmiot międzynarodowej kurtuazji. W świetle tego poglądu zatem państwa nigdy nie były skłonne przyznać tej instytucji statusu normy prawnie wiążącej, a już z całą pewnością nie było zgody na immunitet 24 C.L. von Bar, Theorie und Praxis des internationalen Privatrechts, wyd. 2, Hanover 1889, cy­ taty za tłumaczeniem angielskim z 1889 r. opublikowanym pod tytułem: The Theory and Prac­ tice of Private International Law, revised and enlarged, wyd. 2, William Green and Sons Law Publishers, London, New York, Toronto 1892 (tłum R. S. Gillespie), § 529, s. 1006 i n. W dal­ szych analizach wykorzystano wymienione tłumaczenie angielskie, a w konsekwencji praca ta cytowana będzie jako: C.L. von Bar The Theory and Practice… 25 E. Gmür, Gerichtsbarkeit über fremde Staaten… – o konkretnych przypadkach pomyłek tego wybitnego znawcy problematyki immunitetu państwa będzie mowa na dalszych stronach mo­ nografii. 26 Uwagi wprowadzające o zakresie nieograniczonym. W ciągu ostatnich 20 lat nastąpił ponowny wzrost liczby publikacji prezentujących powyższy pogląd26, w konse­ kwencji warto więc zastanowić się nad tym, na ile znajduje on swoje za­ kotwiczenie źródłowe. Po drugie, nie jest żadną tajemnicą, że w okresie, o którym traktuje niniejsza monografia, zainteresowania uczonych koncentrowały się głównie wokół immunitetu dyplomatycznego, względnie immunitetu monarchy przebywającego osobą własną na terytorium niepodlega­ jącym jego jurysdykcji. Zakładając zatem, że w procesie kształtowania immunitetu państwa immunitet dyplomatyczny odegrał (przynajmniej w początkowej fazie jego krystalizacji) jakąś rolę, warto byłoby ustalić, na czym konkretnie ona polegała, a w szczególności, jak ów „dyplo­ matyczny rodowód” wpłynął na późniejszą konstrukcję immunitetu państwa. Po trzecie zaś, interesującą kwestią, która – jak dotąd – stosunkowo słabo była podkreślana w literaturze przedmiotu, jest problem pewnych odmienności w podejściu do problematyki immunitetu państwa, jakie można zaobserwować w literaturze państw common law oraz autorów wywodzących się z kontynentalnej tradycji prawnej. Rozbieżności te nie byłyby same w sobie groźne, gdyby nie fakt, że w historii badań nad immunitetem państwa zdarzało się, że autorzy – nierzadko odwo­ łujący się do tych samych orzeczeń, względnie cytujący tych samych autorów – dochodzili do zupełnie przeciwstawnych wniosków. Dra­ matyczne i międzypokoleniowe spory dotyczące takich myślicieli jak Bijnkershoek i Vattel, a z orzeczeń głośny wyrok SN USA w sprawie Schooner Exchange, są tu niewątpliwie dobrym przykładem. Być może dyskusje te (których w zasadzie nigdy nie zakończono jakimś ogólnie przyjętym résumé) można byłoby pominąć, gdyby nie fakt, że stano­ wiska, jakie zajmowali adwersarze w XIX w., w jakiejś mierze zdają się również wpływać na poglądy formułowane w późniejszym piśmiennic­ twie, a dalekie echa tych sporów zdają się oddziaływać na stanowisko doktryny także w dobie dzisiejszej. W konsekwencji trzecie pytanie ba­ 26 Szczegółowe odwołania literaturowe w tej materii zostaną przedstawione w dalszych częś­ ciach monografii. 27 Uwagi wprowadzające dawcze, na jakie będzie usiłować odpowiedzieć niniejsza praca, dotyczy kwestii, na ile proces kształtowania się immunitetu państwa przebiegał w poszczególnych państwach w sposób podobny, na ile zaś w procesie tym występowały różnice, na czym one polegały i w jaki sposób wpły­ nęły na późniejszy rozwój doktryny immunitetu państwa w państwach common law oraz w państwach przynależących do kontynentalnej tra­ dycji prawnej. Jak więc widać, niniejszej monografii przyświecają również cele prag­ matyczne. W istocie rzeczy ma ona odegrać rolę swego rodzaju klamry, która – koncentrując się na wczesnym etapie tworzenia zrębów współ­ czesnej doktryny immunitetu państwa i kładąc główny nacisk na aspekt relacji zachodzących między immunitetem dyplomatycznym a immu­ nitetem suwerena, który w warunkach dominujących ówcześnie wy­ obrażeń ustrojowych utożsamiany był z immunitetem państwa – peł­ niłaby funkcję sui generis łącznika. Ujmując rzecz inaczej, w zamyśle autora, niniejsza praca ma odegrać rolę swego rodzaju „intelektualnego pomostu” pomiędzy toczącą się także dziś dyskusją o immunitecie pań­ stwa (w której argumentacja odwołująca się do analiz historycznopraw­ nych odgrywa nadal znaczącą rolę) a realiami, w których orzeczenia te powstawały, tym samym pozwalając spiąć obie te sfery w pewną lo­ giczną całość. Rzecz jasna, nie ma cienia wątpliwości, że owe tradycje, których powstawanie obserwował von Bar, zakorzeniły się w myśleniu o immunitecie państwa zbyt mocno, aby przy użyciu argumentów odwołujących się do wykładni historycznej można było domagać się zmiany czy wręcz porzucenia wizji, jaką dana szkoła filozoficzna czy grupa teoretyków wypracowały w ciągu wieków. Taka analiza jednak, przy zachowaniu pewnych środków ostrożności, może okazać się przy­ datna o tyle, że pozwalając zbliżyć się do prawdy, jednocześnie przy­ czynia się do usytstematyzowania dyskusji o immunitecie państwa, w takim zakresie, w jakim strony sporu sięgają po argumenty natury historycznoprawnej. Jeżeli zaś niniejsza monografia pobudzi do refleksji nad zagadnieniem przyczyn, dla których niektóre z postulatów ogra­ niczania lub wręcz likwidacji immunitetu nie zostały zaakceptowane w praktyce, wówczas będzie można przyjąć, że praca ta w jakiejś mierze spełniła swoje zadanie. 28 Uwagi wprowadzające Warto również wspomnieć, że omawiana epoka należy do stosun­ kowo najsłabiej zbadanych obszarów w historii immunitetologii świa­ towej. W szczególności zaś, na gruncie ściśle akademickim, istnieje ewidentna luka w naszej wiedzy na temat procesu kształtowania się immunitetu państwa w kontekście jego relacji z immunitetem dyplo­ matycznym. O ile w tym ostatnim przypadku historiografia amery­ kańska dopracowała się monografii autorstwa Lindy S. Frey i Marshy L. Frey27, o tyle – wedle wiedzy niżej podpisanego – od czasów Edwina Gmüra problematyka rozwoju dogmatyki immunitetu państwa nie była już przedmiotem szerszych analiz historycznoporównawczych. Ponadto z uwagi na wyraźną koncentrację tego autora na procesach zachodzących w okresie schyłkowym XIX w. oraz w pierwszej połowie XX w. rozważania tego wybitnego znawcy dziejów dogmatyki immu­ nitetowej w pierwszej połowie XIX w. pozostały niezbyt rozbudowane. W konsekwencji na niektóre szczegółowe pytania badawcze, istotne z punktu widzenia tematu niniejszej monografii, jego praca nie udziela (gdyż autor nie miał takiego zamiaru) wyczerpujących odpowiedzi. Niezależnie od tego, po upływie blisko 70 lat od daty publikacji tej klasycznej pozycji szwajcarskiego teoretyka, nauki historyczne (w tym historycznoprawne) poczyniły duże postępy. Można zatem postawić pytanie o zasadność niektórych wyrażonych poglądów Gmüra, choć bez wątpienia jego praca stanowi nadal przysłowiową kopalnię wiedzy, która niejednokrotnie w dalszym ciągu może i powinna być wykorzy­ stywana do prac badawczych. Na tym tle specyficzna sytuacja panuje w literaturze polskiej. Ro­ dzima internacjonalistyka ma w swoim dorobku całkiem sporo dzieł o niekwestionowanej wartości naukowej, traktujących o rozwoju hi­ storycznym poszczególnych gałęzi prawa międzynarodowego28, i po­ wyższa konstatacja odnosi się również do prawa dyplomatycznego29. Na uwagę zasługują również publikacje traktujące o suwerenności 27 L.S. Frey, M.L. Frey, The History… 28 W tym kontekście warto jedynie tytułem przykładu zwrócić uwagę na prace R. Bierzanka. Zob. R. Bierzanek (red.), The Polish 19th Century Doctrine of National Liberation War in the 19th Century, Ossolineum 1980, s. 73–104; tenże, Wolność mórz w rozwoju historycznym, War­ szawa 1952. 29 Zob. R. Bierzanek, Początki nietykalności poselskiej, Warszawa 1957; S.E. Nahlik, Narodziny… 29 Uwagi wprowadzające państwa30, zwłaszcza te, które ukazują ewolucję tego pojęcia w pro­ cesie jego rozwoju, których autorzy – w celu objaśnienia zjawisk i pro­ cesów zachodzących w prawie międzynarodowym w XX w., względnie w czasach nam współczesnych – niejednokrotnie cofają początki swoich analiz przed rok 178931. Powyższa konstatacja prowadzi do dwóch wniosków, z których jeden dotyczy (ponownie) sensu publi­ kowania tak skonstruowanej pracy, drugi zaś dodatkowo uzasadnia przyjętą metodologię. Po pierwsze, oddawana do rąk Szanownych Czytelników praca – poza tym, że ma zamiar wypełnić pewną lukę w toczącej się debacie o im­ munitetach obowiązujących we współczesnym prawie międzynaro­ dowym publicznym – do pewnego stopnia stawia sobie również za cel pogłębienie naszej wiedzy o tym specyficznym czasie, jakim w historii rozwoju tych instytucji były XVIII i XIX w., o którym to okresie wiemy nadal bardzo niewiele. Niniejszą monografię można zatem potraktować jako odpowiedź na nawoływania, jakie od lat płyną ze środowisk za­ wodowo zajmujących się prawem międzynarodowym publicznym, by zintensyfikować badania nad historią rozwoju prawa międzynarodo­ wego (a więc również historią nauczania tej specyficznej gałęzi prawa) zarówno w Polsce, jak i za granicą32. Nawoływania te wydadzą się tym bardziej zasadne, gdy będziemy pamiętać, że w polskiej literaturze przedmiotu, jak dotąd, brak publikacji, która odgrywałaby rolę porów­ nywalną do pracy Gmüra. Po drugie zaś, i ważniejsze, na gruncie metodologicznym w literaturze polskiej zainteresowanie historią prawa międzynarodowego od dawna 30 J. Kranz, Jak rozumieć suwerenność? Próba opisu (w:) S. Sowiński, J. Węgrzecki (red.), Suwe­ renność państwa i jej granice, Warszawa 2010, s. 15–46; tenże, hasło: Suwerenność (w:) Wielka Encyklopedia Prawa, t. IV; R. Kwiecień, Does the state still matter? Sovereignty, legitimacy and international law, PYIL (2013), vol. 32, s. 45–73. Patrz również M. Perkowski, Podmiotowość prawa międzynarodowego współczesnego uniwersalizmu w złożonym modelu klasyfikacyjnym, Białystok 2008, s. 211–227. 31 Powyższe dotyczy zwłaszcza prac R. Kwietnia – zob. tenże, Między wartością wspólnoty a wspólnotą wartości, Lublin 2007; tenże, Suwerenność państwa. Rekonstrukcja i znaczenie idei w prawie międzynarodowym, Kraków 2004. 32 Por. głos w dyskusji prof. J. Menkesa za: A. Przyborowska­Klimczak (red.), Z kart historii polskiej nauki prawa, Lublin 2002, s. 185. 30 Uwagi wprowadzające (a być może od zawsze?) traktowano jako jeden z ważnych elementów warsztatu, jakim powinna się charakteryzować dojrzała internacjonali­ styka. Nie jest przy tym tajemnicą, że jednym z czołowych zwolenników takiego właśnie ujęcia prawa międzynarodowego był Manfred Lachs33. Jak pokazała jednak konferencja poświęcona pamięci oraz dorobkowi naukowemu tego jurysty, powyższe przesłanie może nadal liczyć na zro­ zumienie i poparcie w gronie wielu specjalistów o uznanym dorobku w tej dziedzinie34. Skądinąd zaś, jak przypomina Anna Przyborowska­ ­Klimczak, w koncepcji Lachsa szczególne znaczenie odgrywały dzieła wczesnonowożytnych klasyków, takich jak Grocjusz i Vattel, których poglądom poświęcona zostanie część niniejszej monografii35. Jak więc widzimy, w polskiej tradycji nauczania i badania prawa międzynarodo­ wego prowadzenie badań historycznoprawnych ma znaczenie szczególne i choćby z tego względu, tytułem kontynuacji dobrej praktyki wypraco­ wanej przez poprzednie pokolenia, warto skorzystać z tych doświadczeń przy pisaniu dzieła poświęconego tak klasycznej instytucji, jaką w prawie międzynarodowym był (i jest) immunitet państwa. Można oczywiście zadać pytanie, czy dochowywanie wierności tradycji metodologicznej sugerowanej przez wielkich poprzedników ma jeszcze sens w sytuacji, gdy na przełomie XX i XXI w. tempo przekształceń tech­ nicznych, gospodarczych, społecznych, a w końcu także politycznych, nie znajduje żadnych paraleli w okresach wcześniejszych. W przypadku mo­ nografii poświęconej immunitetowi państwa odpowiedź musi być twier­ dząca. Abstrahując jednak od poruszonego wyżej problemu braku trak­ tatu kodyfikującego normy prawnomiędzynarodowe, który uzyskałby szerszą aprobatę państw, a co za tym idzie – roli norm zwyczajowych jako źródła prawa tej instytucji, warto zwrócić uwagę na jej szczególny związek z pojęciem suwerenności. 33 Jak wiadomo powszechnie, czołowym zwolennikiem takiego ujęcia nauczania prawa mię­ dzynarodowego był m.in. M. Lachs [The development and general trends of international law in our time, RCADI (1980) IV, vol. 169, s. 26]. 34 Zob. w szczególności wystąpienie Z. Galickiego, Profesor Manfred Lachs – nauczyciel prawa międzynarodowego (w:) Manfred Lachs – wybitny prawnik świata, Warszawa 2011, s. 30 i n. Patrz także A. Przyborowska­Klimczak, Poglądy Profesora Manfreda Lachsa na temat na­ uczania prawa międzynarodowego (w:) tamże, s. 70 i n. 35 A. Przyborowska­Klimczak, tamże, s. 71. 31 Uwagi wprowadzające Należy przy tym mocno podkreślić, że w żadnym wypadku nie jest za­ miarem niniejszej monografii powracanie do dyskusji o tym, czym jest suwerenność, jakie są jej granice, w jaki sposób pojęcie to ewoluowało na przestrzeni dziejów, ani też w jaki sposób należy ją rozumieć w czasach współczesnych. Kwestie te były wielokrotnie podejmowane w literaturze przedmiotu i nie ma powodu, by kwestionować poczynione dotychczas ustalenia w tej materii36. W doktrynie panuje jednak zgodna opinia, że problematyka immunitetu państwa pozostaje w ścisłym związku z za­ gadnieniem suwerenności państw37. Skoro jednak w dyskusji o suweren­ ności niejednokrotnie sięga się po argumenty wywiedzione z jej rozwoju historycznego, to nie widać powodu, dlaczego w przypadku immunitetu, który stanowi instytucję gwarantującą poszanowanie suwerenności, mia­ łaby obowiązywać metodologia odmienna, zwłaszcza gdy, jak w naszym przypadku, zagadnienie ewolucji immunitetu państwa ma stanowić za­ sadniczą część niniejszej monografii. Nieco szerszego komentarza wymaga pojęcie jurysdykcji. Podobnie jak w przypadku suwerenności, nie jest przedmiotem niniejszej monografii prowadzenie szczegółowych rozważań na temat tej fundamentalnej kwestii, która przez kilka stuleci zajmowała uwagę teoretyków i prak­ tyków. Niemniej jednak z uwagi na okoliczność, że w piśmiennictwie przyjmuje się, iż immunitet ze swej natury stanowi ograniczenie jurys­ dykcji, warto postawić pytanie, co przez to ostatnie pojęcie należy ro­ zumieć. W literaturze polskiej Wojciech Góralczyk oraz Stefan Sawicki stwier­ dzają, że: 36 Z olbrzymiej literatury przedmiotu w tej materii zob. m.in.: J. Kranz, Jak rozumieć suwe­ renność? Próba opisu (w:) S. Sowiński, J. Węgrzecki (red.), Suwerenność państwa i jej granice, Warszawa 2010, s. 15–46; tenże, hasło: Suwerenność (w:) Wielka Encyklopedia Prawa, t. IV; R. Kwiecień, Suwerenność państwa…; tenże, Does the state still matter? Sovereignty, legitimacy and international law, PYIL (2013), vol. 32, s. 45–73. Z ujęć podręcznikowych por. np. W. Cza­ pliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, wyd. 3, Warszawa 2014, s. 174–176; W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w za­ rysie, wyd. 7, Warszawa 2000, s. 132. 37 Na powyższe zwązki wskazywał już Gmür (Gerichtsbarkeit über fremde Staaten…, s. 5 i 166). Współcześnie zob. także M. Kałduński, hasło: Immunitet państwa (w:) Wielka Encyklo­ pedia Prawa, t. IV; por. także J. Kranz, Jak rozumieć…, s. 19. 32 Uwagi wprowadzające „Suwerenność oznacza również pełnię i wyłączność władzy spra­ wowanej przez państwo na jego terytorium, co określane jest jako suwerenność terytorialna lub zwierzchnictwo terytorialne”38. Stanowisko zbliżone (acz nietożsame) zajmują Władysław Czapliński i Anna Wyrozumska, którzy wskazują, że: „[…] wśród atrybutów suwerenności wymienia się: wyłączną kom­ petencję jurysdykcyjną odnośnie do własnego terytorium i oby­ wateli”39. Ian Brownlie sądził natomiast, że: „[…] pojęcie jurysdykcji odnosi się do pewnego szczególnego aspektu ogólnej kompetencji prawnej państw często określanej mianem „suwerenności”. Jurysdykcja jest pewnym aspektem suwerenności i odnosi się do kompetencji państwa w zakresie stanowienia przepisów prawa, kompetencji do administro­ wania oraz kompetencji do sprawowania wymiaru sprawied­ liwości”40. Z kolei w literaturze polskiej Jerzy Kranz, zwracając uwagę na wielo­ znaczność terminu „jurysdykcja”, jednocześnie wyraża opinię, że termin ten może odnosić się do: 38 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe…, wyd. 7, s. 124 (patrz także wyd. 13 tej pracy, Warszawa 2012, s. 174). 39 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia syste­ mowe, wyd. 2, Warszawa 2004, s. 135, pkt 145. Zob. również krytyczne uwagi tych au­ torów na temat rozróżnienia między pojęciami „suwerenność” i „zwierzchnictwo teryto­ rialne” (tamże, s. 136 i n., pkt 148; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynaro­ dowe…, wyd. 3, s. 174–176). Skądinąd W. Góralczyk i S. Sawicki są świadomi, że pojęcie „zwierzchnictwo terytorialne” nie wszystkich przekonuje. Autorzy ci zwracają uwagę, że w myśl art. 2 deklaracji praw i obowiązków państw z 1949 r. każde państwo ma prawo wykonywania jurysdykcji nad swoim terytorium [podkr. A.G.] oraz nad wszystkimi oso­ bami i rzeczami znajdującymi się tam, z zastrzeżeniem immunitetów uznanych przez prawo międzynarodowe – zob. W. Góralczyk. S. Sawicki, Prawo międzynarodowe…, wyd. 13, s. 174. 40 I. Brownlie, Principles of Public International Law, wyd. 6, Oxford 2003, s. 297. 33 Uwagi wprowadzające „[…] uprawnień sądu (krajowego lub międzynarodowego), upraw­ nień państwa oraz do wykonywania przez nie faktycznej władzy poza jego terytorium”41. Idąc dalej tym tropem, autor ten wyraźnie rozróżnia jurysdykcję sądu i jurysdykcję państwa, gdzie przez pojęcie jurysdykcji sądu rozumie zdol­ ność prawną [sądu – A.G.] do rozstrzygania określonej kategorii sporów, a pojęcie jurysdykcji państwa w dużej mierze pokrywa się z definicją bry­ tyjskiego klasyka42. Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia niniejszej monografii najważ­ niejszym elementem zaproponowanej przez Brownliego i Kranza definicji jurysdykcji będzie wyraźne podkreślenie aspektu działalności organów wymiaru sprawiedliwości, przede wszystkim zaś aspektu jurysdykcji sądów krajowych, choć w niektórych przypadkach aspekt stanowienia prawa rów­ nież okaże się niepozbawiony pewnego znaczenia w praktyce. Mając zatem na uwadze, że w dzisiejszym piśmiennictwie pojęcie „zwierzchnictwo te­ rytorialne” znajduje się w wyraźnym odwrocie, a preferowana przez inter­ nacjonalistów i procesualistów konwencja językowa wskazuje bardziej na pojęcie „jurysdykcja” jako tę konsekwencję prawną suwerenności, dzięki której państwo jest zdolne stosować wydane przez siebie przepisy w od­ niesieniu do określonych osób i ich majątku, jak również w ich świetle oceniać wszelkie zdarzenia, jakie zaszły w obrębie granic jego terytorium, w niniejszej pracy będziemy mówić o jurysdykcji, nie zaś o zwierzchnic­ twie terytorialnym. Dodatkowym argumentem, który przemawia za po­ wyższą konwencją terminologiczną, jest również aspekt temporalny. Po­ jęcie zwierzchnictwa terytorialnego skrystalizowało się znacznie później niż pojęcie jurysdykcji, które ma jednak starszą metrykę. Pojęcie zwierzch­ nictwa terytorialnego pojawi się zatem w pracy zupełnie wyjątkowo, gdy z kontekstu wyroku lub wydanych przepisów wynika, że taki właśnie był zamiar składu orzekającego lub danego ustawodawcy. Pozostając zatem przy pojęciu jurysdykcji, jednocześnie należy pod­ kreślić, że pojęcie to będzie stosowane w rozumieniu, jakie nadaje mu 41 Cytat za: J. Kranz, hasło: Jurysdykcja (w:) Wielka Encyklopedia Prawa, t. IV. 42 Tamże. 34 Uwagi wprowadzające nauka prawa międzynarodowego, w żadnym wypadku zaś prawo cy­ wilne procesowe. Jak wiadomo, w środowisku polskiej procesualistyki przynajmniej od kilkunastu lat toczy się dyskusja, czy pojęcie „jurys­ dykcja krajowa” może być utożsamiane z zakresem jurysdykcji, jakie każdemu państwu przyznaje prawo międzynarodowe publiczne. Jak się wydaje, we współczesnej literaturze przedmiotu przeważa opinia nega­ tywna. W rezultacie w polskiej procesualistyce wyraźnie wyodrębnia się pojęcie „władza jurysdykcyjna” (rozumiana jako przyznany na mocy prawa międzynarodowego każdemu państwu zakres kompetencji do stosowania ustanowionych przez nie przepisów prawa) oraz „jurys­ dykcja krajowa” (rozumiana jako zakres, z którego prawodawca kra­ jowy rzeczywiście skorzystał)43. Odnosząc się ze zrozumieniem do tych postulatów doktrynalnych (które po noweli z 2008 r. w znacznej mierze uwzględnił również polski kodeks postępowania cywilnego), stwierdzić wypada, że tak rozumiana jurysdykcja krajowa rozmija się z rozumie­ niem pojęcia „jurysdykcja”, jakie będzie stosowane w niniejszej mono­ grafii: w tym znaczeniu pojęcie „jurysdykcja” zakresowo zbliża się do pojęcia „władza jurysdykcyjna”. Odrębną kwestią jest problem terminologiczny, który chyba w każdym opracowaniu poświęconym immunitetom budzi szczególnie wiele emocji, tj. definicji samego pojęcia „immunitet”. Jak wiadomo, w XX w. państwa wyłożyły do podpisu całkiem dużo umów międzynarodowych regulujących – lepiej lub gorzej – problematykę immunitetów przy­ znawanych określonym kategoriom osób, organizacjom międzynaro­ dowym lub państwom. Trudno jednak nie zauważyć, że żadna z nich nie zawarła w swoim katalogu zastosowanych pojęć precyzyjnej defi­ nicji tego terminu. Jakby tego było mało, w pracach autorów polskich najpóźniej od czasów Kamila Stefki zdawano sobie sprawę, że w litera­ turze przedmiotu (zarówno rodzimej, jak i obcej) zdania na ten temat są podzielone44. Okres PRL nie przyniosł jakiejś zasadniczej zmiany 43 W literaturze przedmiotu za rozróżnieniem obu pojęć opowiada się K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 77, 93 i n.; P. Grzegorczyk, Immunitet państwa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010, s. 79 i n. oraz s. 90. 44 K. Stefko, Dyplomatyczne zwolnienie od jurysdykcji w sprawach cywilnych, Lwów 1938, s. 31–33. 35 Uwagi wprowadzające w tej materii45. Gdy mowa o definicjach pojęcia „immunitet” w czasach współczesnych, to autorzy opublikowanego w 2014 r. tomu IV Wielkiej Encyklopedii Prawa zdają się również stać na dość ostrożnym stano­ wisku, rozdzielając hasło „immunitet jurysdykcyjny” od hasła „immu­ nitet państwa”. Pierwsze z tych pojęć zostaje zdefiniowane przez po­ dział: na immunitet w znaczeniu węższym, który: „[…] polega na tym, że państwo może skutecznie zakwestionować wykonywanie jurysdykcji przez inne państwo wówczas, gdy prawo międzynarodowe przyznaje pierwszemu państwu […]” oraz immunitet egzekucyjny: „[…] który chroni majątek publiczny państwa wykorzystywany do działalności władczej przed egzekucją prowadzoną przez obce pań­ stwo”. Z kolei immunitet państwa definiowany jest jako: „[…] zespół norm prawa międzynarodowego wyłączający możli­ wość podporządkowania państwa, jego przedstawicieli i własności władzy sądowej innych państw. Podstawowa norma stanowi, że państwo i jego postępowanie władcze (iure imperii) nie podlegają suwerenności innego państwa”46. O ile w środowisku internacjonalistów tocząca się dyskusja koncentro­ wała się przede wszystkim wokół próby wytyczenia granicy między pojęciami „immunitet” i „przywilej”47, o tyle na gruncie prawa proce­ sowego sprawa komplikowała się – głównie z uwagi na brak szerszego uwzględnienia w tej debacie potrzeb narzucanych organom wymiaru sprawiedliwości przez praktykę obrotu. Jak zauważa Paweł Grzegorczyk, 45 Na powyższy problem wskazywał m.in. S. Sawicki, Przywileje i immunitety konsularne, Ossolineum 1989, s. 11–15; zob. również tenże, Prawo konsularne. Studium prawnomiędzyna­ rodowe, wyd. 2, Warszawa 2003, s. 191–195. 46 Por. M. Kałduński, hasła: Immunitet iurysdykcyjny oraz Immunitet państwa (w:) Wielka Encyklopedia Prawa, t. IV. 47 Por. zbiorcze podsumowanie tych dylematów S. Sawicki, Przywileje i immunitety… 36 Uwagi wprowadzające w literaturze polskiej dość dług
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Od Grocjusza do Laurenta. Kształtowanie się doktryny nieograniczonego immunitetu państwa w nauce prawa i orzecznictwie sądowym
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: