Darmowy fragment publikacji:
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Leonard Łukaszuk
Roman Wieruszewski
Projekt okładki i stron tytułowych
Julia Burek
Redaktor prowadzący
Szymon Morawski
Redaktor
Teresa Pawlak-Lis
Redakcja techniczna
Maryla Broda
Korekta
Maria Kowalska
Skład i łamanie
Dariusz Dejnarowicz
Publikacja dofinansowana przez Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu
Warszawskiego oraz ze środków na Badania Własne Uniwersytetu Warszawskiego
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010
ISBN 978-83-235-0763-5
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy: tel. (0 48 22) 55 31 333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http:/www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Część I. Delegalizacja agresji
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1. Wojna jako instytucja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.1. Okres przed I wojną światową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.2. Liga Narodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.3. Okres międzywojenny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.4. System Narodów Zjednoczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1.5. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2. Pojęcie agresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
2.1. Historia prac nad definicją agresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
2.2. Definicja agresji
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2.2.1. Chapeau definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2.2.2. Akty agresji
2.3. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
3. Podstawy prawne kryminalizacji agresji
Część II. Kryminalizacja agresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
3.1. Traktat Wersalski
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
3.2. Międzywojenne projekty międzynarodowego sądu i kodeksu karnego . . 122
3.3. Statut i wyrok MTW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
3.4. Statut i wyrok MTWDW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
3.5. Traktaty pokojowe, prawo okupacyjne i krajowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
3.6. Zasady norymberskie oraz KPPPiBL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
3.7. Statut MTK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
3.8. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
4. Procesy osób oskarżonych o zbrodnię agresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
4.1. W poszukiwaniu precedensu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
4.2. Proces norymberski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
4.3. Proces tokijski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis treści
4.4. Procesy przed sądami okupacyjnymi w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . 210
4.4.1. Dalsze procesy norymberskie przed amerykańskimi sądami
wojskowymi
4.5. Procesy przed sądami krajowymi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
4.4.2. Procesy przed trybunałami francuskimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
4.5.1. Procesy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Polsce . 230
4.5.2. Proces przed Chińskim Trybunałem Wojskowym w Nankinie . . 236
4.6. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
5. Zakres odpowiedzialności jednostki za zbrodnię agresji . . . . . . . . . . . . . . 241
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
5.1. Sprawca zbrodni agresji
5.2. Strona przedmiotowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
5.3. Formy uczestnictwa w zbrodni agresji
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
5.4. Strona podmiotowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
5.5. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność ze względu na brak winy . 262
5.6. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Część III. Trudności i zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
6. Trudności procesowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
6.1. Brak jurysdykcji
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
6.2. Wydanie oskarżonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
6.3. Określenie agresora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
6.4. Immunitety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
6.5. Prawa oskarżonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
6.6. Przedawnienie i amnestia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
6.7. Nullum crimen sine lege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
6.8. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
7.1. Pokój i bezpieczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
7.2. Międzynarodowe prawo humanitarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
7.3. Międzynarodowy wymiar sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
7.4. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
7. Skutki procesu w sprawie agresji
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Wykaz tabel i rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wykaz skrótów
AJIL
AmUnivLRev
BostColInt CompLRev
BrookJIL
BritYbkIntL
BrownJWorldAff
BYUJPubL
CalifLRev
CardozoLRev
ChinJIntL
ClevStLRev
ColJTransL
ColLRev
ConnecticutJIntL
CrimLF
CalifWestIntLJ
DenJIntL P
DenLJ
DzU
ECOWAS
EJIL
ETPCz
FletFWorldAff
FordhIntLJ
GAOR
GeoStUnivLRev
GeoWashIntLRev
GermYbkIntL
– „American Journal of International Law”
– „American University Law Review”
– „Boston College International Comparative Law
Review”
– „Brooklyn Journal of International Law”
– „British Yearbook of International Law”
– „Brown Journal of World Affairs”
– „B.Y.U. Journal of Public Law”
– „California Law Review”
– „Cardozo Law Review”
– „Chinese Journal of International Law”
– „Cleveland State Law Review”
– „Columbia Journal of Transnational Law”
– „Columbia Law Review”
– „Connecticut Journal of International Law”
– „Criminal Law Forum”
– „California Western International Law Journal”
– „Denver Journal of International Law and Policy”
– „Denver Law Journal”
– „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”
– Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej
– „European Journal of International Law”
– Europejski Trybunał Praw Człowieka
– „Fletcher Forum of World Affairs”
– „Fordham International Law Journal”
– General Assembly Official Records
– „Georgia State University Law Review”
– „George Washington International Law Review”
– „German Yearbook of International Law”
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
Wykaz skrótów
HarvHRJ
HastInt CompLRev
ICISS
ILA
IndInt CompLRev
IndJIntL
IndLJ
Int CompLQ
IntCon
IntCrimLRev
IntLQ
IRRC
Jconf SecL
JDI
JintCrimJust
JpolPhil
KG
KiS
KNZ
KPM
KPP
KPPPiBL
– „Harvard Human Rights Journal”
– „Hastings International and Comparative Law Review”
– International Commission on Intervention and State
Security
– Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego
– „Indiana International and Comparative Law Review”
– „Indiana Journal of International Law”
– „Indiana Law Journal”
– „International Comparative Law Quarterly”
– „International Conciliation”
– „International Criminal Law Review”
– „International Law Quarterly”
– „International Review of the Red Cross”
– „Journal of Conflict and Security Law”
– „Journal de droit international”
– „Journal of International Criminal Justice”
– „The Journal of Political Philosophy”
– Konwencja Genewska z 12 sierpnia 1949 r. o ochronie
ofiar konfliktów zbrojnych
– „Kultura i Społeczeństwo”
– Karta Narodów Zjednoczonych
– Komisja Prawa Międzynarodowego
– „Kwartalnik Prawa Publicznego”
– Kodeks przestępstw przeciwko pokojowi
i bezpieczeństwu ludzkości
KSP
LeidenJIntL
LN
LNOJ
LNTS
LoyolaLAInt CompLRev – „Loyola of Los Angeles International and Comparative
– „Krakowskie Studia Prawnicze”
– „Leiden Journal of International Law”
– Liga Narodów
– „League of Nations Official Journal”
– League of Nations Treaty Series
Law Review”
MichLRev
MilLRev
MPPOiP
MTK
MTKJ
MTS
MTW
MTWDW
– „Michigan Law Review”
– „Military Law Review”
– Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych
– Międzynarodowy Trybunał Karny
– Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii
– Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
– Międzynarodowy Trybunał Wojskowy
– Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego
Wschodu
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
NintLJ
NJIL
NTN
NYLSchJInt CompL
NYSchJHR
ONZ
PaceIntLRev
PiP
RB
RBDI
RDISDP
RGDIP
RHDI
RIDP
RPEiS
SantaClaraLRev
SGRdsZA
SM
SSSL
STI
StLouisWarsawTransLJ
StosM
STSM
SuffTransLRev
SyrJIntL Com
TempInt CompLJ
TexLRev
TouroIntLRev
UCDavisJIntL Pol
UnivChiLRev
UnivQueensLJ
UNTS
ValparaisoUnivLRev
VanderbiltJTransL
VirJIntL
Wykaz skrótów
9
– „Netherlands International Law Journal”
– „Nordic Journal of International Law”
– Najwyższy Trybunał Narodowy
– „New York Law School Journal of International and
Comparative Law”
– „New York School Journal of Human Rights”
– Organizacja Narodów Zjednoczonych
– „Pace International Law Review”
– „Państwo i Prawo”
– Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów
Zjednoczonych
– „Revue belge de droit international”
– „Revue de droit international de science diplomatiques et
politiques”
– „Revue Générale de Droit International Public”
– „Revue Hellénique de Droit International”
– „Revue International de Droit Pénal”
– „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
– „Santa Clara Law Review”
– Specjalna Grupa Robocza ds. zbrodni agresji powołana
przez Komisję Przygotowawczą Zgromadzenia Państw
Stron statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego
– „Sprawy Międzynarodowe”
– Specjalny Sąd dla Sierra Leone
– Specjalny Trybunał Iracki
– „Saint Louis-Warsaw Transatlantic Law Journal”
– „Stosunki Międzynarodowe”
– Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej
– „Suffolk Transnational Law Review”
– „Syracuse Journal of International Law and Commerce”
– „Temple International and Comparative Law Journal”
– „Texas Law Review”
– „Touro International Law Review”
– „U.C. Davis Journal of International Law and Policy”
– „University of Chicago Law Review”
– „The University of Queensland Law Journal”
– United Nations Treaty Series
– „Valparaiso University Law Review”
– „Vanderbilt Journal of Transnational Law”
– „Virginia Journal of International Law”
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
VirLRev
WashburnLJ
WayneLRev
WPP
WyoLRev
YbkIntLCom
ZO
ZPS
Wykaz skrótów
– „Virginia Law Review”
– „Washburn Law Journal”
– „The Wayne Law Review”
– „Wojskowy Przegląd Prawniczy”
– „Wyoming Law Review”
– „Yearbook of the International Law Commission”
– Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów
Zjednoczonych
– Zgromadzenie Państw Stron Statutu Międzynarodowego
Trybunału Karnego
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
War is essentially an evil thing. Its consequences are not confined
to the belligerent States alone, but affect the whole world.
To initiate a war of aggression, therefore, is not only an international
crime; it is the supreme international crime differing only from other
war crimes in that it contains within itself the accumulated evil of the
whole.
[Fragment wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego].
Indeed no more grave crimes can be conceived of than a conspiracy
to wage a war of aggression or the waging of a war of aggression,
for the conspiracy threatens the security of the peoples of the world,
and the waging disrupts it.
[Fragment wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego dla
Dalekiego Wschodu]
Wstęp
Od czasu procesu norymberskiego zbrodnia agresji jest uznawana za jedną z naj-
poważniejszych zbrodni międzynarodowych. Wymienia się ją jednym tchem obok
zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa. Zastanawiające
jest jednak, że od lat czterdziestych XX wieku nie odbył się żaden proces, w którym
by próbowano przypisać komukolwiek odpowiedzialność za agresję, a przecież do-
chodziło i dochodzi do licznych konfliktów, w których teoretycznie jedna ze stron
powinna być uznana za agresora. Skłania to do zastanowienia się, czy rzeczywiście
istnieje zakaz agresji i jaki jest ewentualnie zakres odpowiedzialności karnej osób
fizycznych za ten rodzaj przestępstwa międzynarodowego. Dlaczego nie sądzi się
winnych agresji, skoro to właśnie wojna agresywna została uznana przez Między-
narodowy Trybunał Wojskowy za największą ze zbrodni międzynarodowych?
Powyższe problemy mają znaczenie nie tylko z punktu widzenia historyczno-
-naukowego, lecz także praktycznego. Możliwość pociągnięcia jednostki do odpo-
wiedzialności za agresję przewiduje statut Międzynarodowego Trybunału Karnego.
Zgromadzenie Państw Stron statutu MTK na konferencji przeglądowej przyjęło
11 czerwca 2010 r. definicję zbrodni agresji i warunki wykonywania jurysdykcji nad
nią, jednak postanowiło, że decyzję o faktycznym objęciu zbrodni agresji jurys-
dykcją MTK podejmie najwcześniej w 2017 r. Istnieje więc szansa, że przed MTK
może dojść do pierwszych od kilkudziesięciu lat postępowań sądowych przeciwko
osobom fizycznym oskarżonym o agresję. Nawet jeśli tak się nie stanie, to i tak
efekty negocjacji w ramach MTK powinny być wzięte pod uwagę przez wszelkie
organy rozważające proces w sprawie agresji.
Wśród krajów, które szczególnie powinny być zainteresowane wskazaną tema-
tyką, znajduje się Polska i to nie tylko ze względu na doświadczenia historyczne czy
zaangażowanie w konflikty zbrojne, lecz choćby dlatego, że prawo polskie wprost
przewiduje karalność zbrodni przeciwko pokojowi.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Wstęp
Warto również zastanowić się, czy należy upierać się przy rzeczywistej krymina-
lizacji agresji, czy raczej należałoby z niej zrezygnować. W tym celu należy przyj-
rzeć się głównym trudnościom i zagrożeniom, jakie wiążą się z przeprowadzaniem
postępowań karnych w sprawie agresji. Może to okazać się pomocne w znalezieniu
odpowiedzi na pytania, dlaczego do procesów w sprawie agresji nie dochodzi lub
jakimi powodami kierują się państwa zwalczające pomysły karania za agresję.
Znaczące jest, że w literaturze polskiej problem odpowiedzialności karnej za
agresję był lekceważony, a i w literaturze światowej nie ukazało się zbyt wiele
publikacji na ten temat. Wśród nielicznych pozycji dotykających problemu krymi-
nalizacji agresji nie ma monografii, która w sposób całościowy omówiłaby podstawy
i zakres odpowiedzialności osób fizycznych za agresję, uwzględniła dotychczasowe
orzecznictwo w tym zakresie oraz rezultaty negocjacji prowadzonych przed kon-
ferencją rewizyjną statutu MTK.
Niniejsza praca ma służyć trzem celom badawczym. Po pierwsze, zidentyfikować
normy delegalizujące agresję i definiujące to pojęcie, po drugie, określić podstawy
kryminalizacji agresji oraz zakres jej penalizacji, co wiąże się z wyróżnieniem
elementów zbrodni agresji, po trzecie, wskazać główne trudności i zagrożenia zwią-
zane z postępowaniami w sprawie agresji. Wyznaczone cele wpłynęły na podział
struktury na trzy części.
Pierwsza część dotyczy delegalizacji agresji. Przedstawiono w niej ewolucję
podejścia do wojny i tym samym do użycia siły z punktu widzenia prawnego, co
wiązało się z koniecznością analizy wielu dokumentów, poczynając od pierwszych
konwencji dotyczących pokojowych środków rozwiązywania sporów, przez Pakt
Ligi Narodów czy Pakt Brianda–Kellogga, na Karcie Narodów Zjednoczonych
kończąc. Starano się wskazać niedoskonałości poszczególnych umów międzynaro-
dowych, aby w pełni ocenić precyzję przyjętych rozwiązań prawnych, wyznacza-
jących granice możliwości użycia siły zbrojnej w stosunkach międzynarodowych.
Pierwszą część kończą uwagi dotyczące pojęcia „agresji” państwa, którym po-
sługuje się Karta NZ. Oś rozważań kręci się wokół omówienia wysiłków na rzecz
zdefiniowania tego terminu, co wymagało prześledzenia wielu dokumentów (po-
czynając od projektu Traktatu o wzajemnej pomocy z 1923 r., na Pakcie Unii Afry-
kańskiej o nieagresji i wspólnej obronie z 2005 r. kończąc) i towarzyszącej ich
przyjmowaniu debaty. Szczególną uwagę zwrócono na rezolucję nr 3314 Zgro-
madzenia Ogólnego ONZ z 1974 r., która jest efektem ponad dwudziestoletniej
walki o zdefiniowanie agresji w ramach tej organizacji. Starano się również na
podstawie zanalizowanych aktów prawnych wskazać elementy części ogólnej de-
finicji oraz przykłady poszczególnych aktów agresji.
Druga część dotyczy kryminalizacji agresji. Aby w pełni przedstawić proces
kształtowania się podstaw prawnych penalizacji agresji, rozpoczęto od przywołania
głównych tez debaty na temat odpowiedzialności za wywołanie I wojny światowej
oraz dyskusji nad poszczególnymi projektami statutów międzynarodowego sądu
karnego oraz międzynarodowego kodeksu karnego z okresu międzywojennego.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
13
Sporo miejsca poświęcono omówieniu negocjacji statutu Międzynarodowego Try-
bunału Wojskowego i samemu wyrokowi tego trybunału, z tego względu, że Porozu-
mienie Londyńskie z 1945 r. jest pierwszą umową międzynarodową, w której fak-
tycznie przewidziano karalność zbrodni przeciwko pokojowi. Zwrócono również
uwagę na statut i wyrok Międzynarodowego Trybunału Wojskowego dla Dalekiego
Wschodu, ustawodawstwo okupacyjne, prawo wewnętrzne poszczególnych państw
oraz prace Komisji Prawa Międzynarodowego. Rozważania na temat ewolucji źró-
deł odpowiedzialności karnej osób fizycznych za zbrodnię agresji zakończono
uwagami na temat negocjacji w sprawie odpowiedniego ujęcia tego przestępstwa
w statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego.
Omówiono wszystkie znane w literaturze postępowania sądowe przeciwko oso-
bom oskarżonym o zbrodnię agresji, przy tej okazji czyniąc uwagi na temat poda-
wanych w literaturze rzekomych precedensów procesu norymberskiego. W każ-
dym przypadku starano się przytoczyć tezy wyroków dotyczące odpowiedzialności
każdego z oskarżonych za zbrodnię przeciwko pokojowi lub spisku w celu jej po-
pełnienia.
Część dotyczącą kryminalizacji agresji kończą uwagi na temat zakresu odpo-
wiedzialności osób fizycznych za zbrodnię agresji, sformułowane na podstawie
wcześniejszych rozważań dotyczących podstaw odpowiedzialności karnej za agresję
i przeprowadzonych postępowań sądowych przeciwko osobom oskarżonym o zbrod-
nię przeciwko pokojowi. Zdawkowo potraktowano problem podmiotowości jed-
nostki w prawie międzynarodowym i zasadę indywidualnej odpowiedzialności osoby
fizycznej, gdyż zagadnienia te są szeroko omówione w literaturze z zakresu między-
narodowego prawa karnego. Skupiono się natomiast na poszczególnych elemen-
tach zbrodni agresji. Dla przejrzystości wykładu w osobnych podrozdziałach omó-
wiono, kto może być sprawcą zbrodni agresji oraz jakie są formy uczestnictwa
w zbrodni agresji, mimo że powyższe zagadnienia traktowane są jako elementy
strony przedmiotowej. Z podobnych względów obok strony podmiotowej, wyróżnio-
no poszczególne okoliczności mogące wyłączyć odpowiedzialność karną ze wzglę-
du na winę.
Trzecia część została poświęcona trudnościom procesowym, które w niektó-
rych przypadkach mogą utrudnić lub wręcz uniemożliwić postępowanie w sprawie
agresji oraz ewentualnym negatywnym skutkom tego typu postępowań. Choć nie
jest możliwe wskazanie wszystkich problemów, z jakimi będzie się musiał zmie-
rzyć organ sądowy, który zdecyduje się przeprowadzić postępowanie w sprawie
agresji, starano się wyróżnić te, które wysuwają się na plan pierwszy. Do nich za-
liczono brak jurysdykcji, odmowę wydania oskarżonego, ochronę mu przysługującą
z racji posiadanych przywilejów i immunitetów, konieczność wskazania państwa
agresora, niemożność zapewnienia uczciwego procesu, powołanie się przez oskar-
żonego na przedawnienie lub na ogłoszoną amnestię. Poruszono również kwestię
aktualności zarzutu naruszenia zasady nullum crimen sine lege w kontekście braku
odpowiedniej precyzji norm dotyczących odpowiedzialności za agresję.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Wstęp
Jeśli chodzi o główne zagrożenia związane z postępowaniami w sprawie agresji,
wskazano na trzy główne obszary, gdzie mogą one wystąpić. W pierwszej kolejności
zwrócono uwagę na skutki sądzenia agresji dla utrzymania pokoju i bezpieczeń-
stwa, szczególnie w kontekście potencjalnej sprzeczności interesów pomiędzy Radą
Bezpieczeństwa a Międzynarodowym Trybunałem Karnym. Wskazano również na
konsekwencje procesów o agresję dla pociągania do odpowiedzialności sprawców
zbrodni międzynarodowego prawa humanitarnego, które w istocie stanowią głów-
ną przyczynę kryminalizacji agresji. Podkreślono również potencjalne negatywne
skutki kryminalizacji agresji dla prawidłowego funkcjonowania międzynarodo-
wego wymiaru sprawiedliwości, przejawiające się w naruszeniu spójności między-
narodowego prawa karnego i podważeniu zaufania do międzynarodowych orga-
nów sądowych.
Temat pracy i jej główne cele wymagały zapoznania się z orzecznictwem trybu-
nałów międzynarodowych i krajowych, rezolucjami poszczególnych organów Ligi
Narodów i Organizacji Narodów Zjednoczonych, konwencjami międzynarodowymi,
dokumentami opracowanymi w ramach Komisji Prawa Międzynarodowego czy
Międzynarodowego Trybunału Karnego, a także z raportami poszczególnych orga-
nizacji i organów. Przydatne okazały się zbiory dokumentów opracowane przez
Benjamina B. Ferencza, Defining International Aggression. The Search for World
Peace. A Documentary History of and Analysis oraz An International Criminal
Court. A Step Toward World Peace – A Documentary History and Analysis. Z in-
nych zbiorów dokumentów, szczególnie pomocnych przy analizie orzecznictwa
w zakresie zbrodni przeciwko pokojowi, należy wymienić wydane przez amery-
kański rząd jedenastotomowe Nazi Conspiracy and Aggression oraz piętnasto-
tomowe Trials of War Criminals before the Nuernberg Military Tribunals under
Control Council Law No. 10, Nuernberg October 1946 – April 1949, a także przy-
gotowane przez Bernarda V. Rölinga i Christiana F. Rütera dwutomowe dzieło The
Tokyo Judgment, The International Military Tribunal for the Far East (I.M.T.F.E.)
29 April 1946 – 12 November 1948.
Jeśli chodzi o literaturę pomocniczą, to choć, jak już wspomniano, nie ma mo-
nografii w sposób wyczerpujący traktujących temat penalizacji agresji, to jednak
kilka pozycji okazało się niezwykle przydatnych. Wśród nich znalazła się książka
Oscara Solery, Defining the Crime of Aggression, w której autor w sposób chrono-
logiczny opisuje prace nad odpowiednim zdefiniowaniem agresji na potrzeby odpo-
wiedzialności państwa i jednostki, czy starsza pozycja Cornelisa A. Pompe, Aggres-
sive War. An International Crime, gdzie zaprezentowano szersze spojrzenie na
temat kryminalizacji agresji. Przydatna była również publikacja Larry’ego Maya,
Aggression and Crimes against Peace, choć trzeba przyznać, że główna teza książ-
ki, iż zbrodnia agresji powinna być sądzona wyłącznie wówczas, gdy podczas jej do-
konywania dopuszczono się również zbrodni przeciwko ludzkości, zbyt mocno
zdeterminowała strukturę i treść monografii. Warto wskazać również na pozycje
Iana Brownlie, International Law and the Use of Force by States oraz Yorama
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
15
Dinsteina, War, Aggression and Self-Defence, w których choć problem odpowie-
dzialności karnej był tylko jednym z wielu omawianych zagadnień, to opracowa-
no go solidnie i szczegółowo. Z pozycji polskich warto zwrócić uwagę przede
wszystkim na monografię Franciszka Ryszki, Norymberga. Prehistoria i ciąg dalszy,
która szczęśliwie nie ogranicza się wyłącznie do analizy procesu norymberskiego.
Nie trzeba przekonywać, że w przypadku opracowywania rozdziału dotyczą-
cego prawnych ograniczeń użycia siły do dyspozycji była niezwykle obfita literatu-
ra i nie sposób było sięgnąć do każdej pozycji, omawiającej te problemy. Warto jed-
nak wspomnieć monografię Władysława Czaplińskiego, Skutki prawne nielegal-
nego użycia siły w stosunkach międzynarodowych oraz publikacje Jerzego Kranza,
w szczególności wydane pod jego redakcją Świat współczesny wobec użycia siły
zbrojnej. Dylematy prawa i polityki.
Również w przypadku opisu wysiłków na rzecz zdefiniowania agresji państwa
ukazało się kilka wartościowych monografii, m.in.: Juliusa Stone’a, Eugene
Aroneanu, Bengta Bromsa, Jeana Diamandesco, Ahmeda M. Rifaata, Ann Van
Wynen Thomas, A.J. Thomasa, Jra, Nicolasa Nyiri. Należy dostrzec pozycje polskie,
takie jak Jana Balickiego, Pojęcie agresji w prawie międzynarodowym czy Woj-
ciecha Morawieckiego, Walka o definicję agresji w prawie międzynarodowym,
choć trzeba zaznaczyć, że są one tendencyjne, na co bez wątpienia wpłynął czas,
w którym powstawały.
Kwerenda dotycząca postępowań sądowych w sprawie zbrodni przeciwko po-
kojowi wykazała, że o ile prac na temat procesu norymberskiego jest wiele, rów-
nież w języku polskim – wystarczy zobaczyć listę publikacji tandemu Tadeusz
Cyprian, Jerzy Sawicki, o tyle pozostałe przypadki nie są już tak dobrze opisane.
Wyróżnić jednak trzeba piętnastotomowe Law Reports of Trials of War Criminals
przygotowane przez Komisję Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych oraz
Siedem wyroków Najwyższego Trybunału Narodowego autorstwa wspomnianych
już Cypriana i Sawickiego.
Oczywiście przy opracowywaniu tematu posiłkowano się artykułami z licz-
nych periodyków z zakresu prawa, z których warto przede wszystkim wymienić
„American Journal of International Law”, „Journal of International Criminal
Justice”, „International Criminal Law Review”.
Na koniec uwag wstępnych należy poczynić pewne zastrzeżenia metodologicz-
ne. Nie przywiązywano wagi do odróżnienia pojęć „zbrodnia agresji” i „zbrodnia
przeciwko pokojowi”. Analiza definicji zbrodni przeciwko pokojowi zawartej
choćby w statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego wskazuje, że jest
to termin szerszy od zbrodni agresji, gdyż obejmuje nie tylko planowanie, przygo-
towywanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny agresywnej, lecz także wojny naru-
szające traktaty międzynarodowe, umowy lub gwarancje. Jednak w orzecznictwie
dotyczącym zbrodni przeciwko pokojowi przyjęto, że każda wojna agresywna jest
jednocześnie wojną naruszającą traktaty międzynarodowe i z tego względu nie
czyniono rozróżnienia na kilka rodzajów zbrodni przeciwko pokojowi. Tę tendencję
utrzymano w niniejszej pracy.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Wstęp
Praca dotyczy wyłącznie odpowiedzialności karnej osób fizycznych. Nie rozwa-
żano więc kwestii odpowiedzialności państwa czy osób prawnych, choć zagadnie-
nia te z pewnością zasługują na pogłębione badania. Ze względu jednak na to, że
warunkiem przypisania odpowiedzialności jednostce za zbrodnię agresji jest stwier-
dzenie, iż doszło do agresji państwa, wiele uwagi poświęcono analizie pojęcia
„agresji” państwa.
Zamieszczone w aneksie biogramy oskarżonych o zbrodnię przeciwko pokojowi
lub spisku w celu jej popełnienia zostały opracowane na podstawie źródeł, do
których odwołania znajdują się w rozprawie.
Niniejsza praca nie powstałaby, gdyby nie życzliwość wielu osób i ich cenne
uwagi. Wiele wątpliwości, ale i możliwości rozwiązania poszczególnych proble-
mów wskazał mi mój mistrz, prof. dr hab. Roman Kuźniar. Niezwykle przydatne
były uwagi recenzentów prof. dr. hab. Leonarda Łukaszuka i prof. dr. hab. Romana
Wieruszewskiego. Szczególne podziękowania za niezbędne wsparcie finanso-
we należą się dyrektorowi Instytutu Stosunków Międzynarodowych UW prof. dr.
hab. Edwardowi Haliżakowi oraz prorektorowi Uniwersytetu Warszawskiego
prof. dr. hab. Włodzimierzowi Lengauerowi. Jednak największe słowa wdzięcz-
ności chciałabym skierować do mojej rodziny, bez której pomocy książka by nie
powstała.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Część I
Delegalizacja agresji
2
1
Wojna jest zjawiskiem odwiecznym, od zawsze towarzyszącym człowiekowi.
Przez wieki zmieniały się jedynie powody wszczynania wojen oraz sposoby ich pro-
wadzenia. O ile wojny prymitywne miały charakter wypraw rabusiów , o tyle wojny
prowadzone przez ludy cywilizowane miały już inne cele, jak przykładowo eks-
pansja terytorialna czy szerzenie swojej kultury .
3
Można prowadzić niekończące się dyskusje, czy istnienie wojen wynika z wro-
dzonej natury człowieka, czy są one raczej wytworem cywilizacji . Historia stosun-
ków międzynarodowych pokazuje, że zarówno koncepcja Jeana Jacques’a Rousseau,
zgodnie z którą człowiek prymitywny jest z natury pokojowo nastawiony do innych,
jak i teoria Thomasa Hobbesa, według której naturalnym stanem jest wojna każdego
z każdym, nie odpowiadają w pełni rzeczywistości . Istnieje wiele przykładów poko-
jowo żyjących prymitywnych plemion ludzkich, dla których wojna była czymś zu-
pełnie obcym, jak i takich, dla których wojna stała się sposobem na przetrwanie .6
Częstotliwość występowania wojen sprawiła, że wojny zaczęto traktować jako
regularnie powtarzający się element życia, którego nie sposób wyeliminować .7
Podobnie jak nie można zlikwidować innych naturalnych katastrof typu trzęsienie
5
4
1
R. Numelin, The Beginnings of Diplomacy. A Sociological Study of Intertribal and Inter-
national Relations, Philosophical Library, New York 1950, s. 104. Zob. również: Q. Wright,
A Study of War, t. 1, The University of Chicago Press, Chicago 1944, s. 53 i n.; G. Bouthoul,
Traité de sociologie. Les guerres. Éléments de polémologie. Méthodes. Doctrines et opinions
sur la guerre, Morphologie. Éléments techniques, démographiques, économiques, psychologiques.
Périodicité, Payot, Paris 1951, s. 18 i n.
2
C. Phillipson, The International Law and Custom of Ancient Greece and Rome, t. 2, MacMillan
and Co. Limited, London 1911, s. 224.
4
3
Q. Wright, A Study of..., op. cit., t. 1, s. 159.
Na temat różnych, również biologicznych, przyczyn wojen zob. S. Brown, The Causes and
Prevention of War, St. Martin’s Press, New York 1994, s. 7 i n.; R.J. Lieber, No Common Power.
Understanding International Relations, Third edition, Georgetown University, Harper Collins College
Publishers, New York 1995, s. 240 i n.
5
6
7
Q. Wright, A Study of..., op. cit., t. 1, s. 34–35.
R. Numelin, The Beginnings..., op. cit., s. 83 oraz przywołana tam literatura.
J.S. Goldstein, International Relations, Second edition, Pearson-Longman, New York 2004,
s. 123.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
Delegalizacja agresji
9
8
12
10
ziemi, powódź czy pożar . Nie oznaczało to jednak, że ludzkość całkowicie pogo-
dziła się z istnieniem wojen. Już starożytna literatura, bez względu na to, czy mowa
jest o dziełach żydowskich , indyjskich , chińskich , czy wreszcie greckich lub
11
rzymskich , obfitowała w protesty przeciwko wojnie.
Rozwojowi cywilizacji towarzyszyły rozważania nad tym, kiedy można prowa-
dzić wojny, a kiedy jest to niedopuszczalne. Początkowo posługiwano się rozróż-
nieniem na wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, by następnie wraz z przyjęciem
Paktu Ligi Narodów podzielić wojny na legalne i nielegalne. W Karcie Narodów
Zjednoczonych mowa jest o „samoobronie”, „ataku zbrojnym” i „akcie agresji”,
terminach obecnych w debatach okresu międzywojennego. Zdefiniowanie tych
pojęć zaczęło mieć kluczowe znaczenie, gdyż wyznaczają one ramy legalnego uży-
cia siły zbrojnej. Szczególnie ważne jest określenie, czym jest agresja, gdyż jej de-
legalizacja stała się podstawą kryminalizacji i w konsekwencji umożliwiła pocią-
gnięcie do odpowiedzialności karnej osób fizycznych za dopuszczenie się wojny
agresywnej
.13
1. Wojna jako instytucja prawa
1.1. Okres przed I wojną światową
Do zakończenia I wojny światowej problem możliwości wszczęcia wojny trak-
towano raczej jako zagadnienie z zakresu moralności stosunków międzynarodo-
8
Y. Dinstein, War, Aggression and Self-Defence, Fourth edition, Cambridge University Press,
New York–Cambridge 2005, s. 73.
9
Zob. N. Solomon, Judaism and the Ethics of War, IRRC 2005, nr 858; G. Wilkes, Judaism
and justice in war, [w:] P. Robinson, Just War in Comparative Perspective, Ashgate, Hampshire
2003; L. Winowski, Stosunek chrześcijaństwa pierwszych wieków do wojny, Towarzystwo Nauko-
we KUL, Lublin 1947, s. 2 i n.
10
Zob. P. Bandyopadhyay, International Law and Custom in Ancient India, Ramanand Vidya
Bhawan, Goyal Offset Printers, Delhi 1982, s. 86 i n.; F.X. Clooney S.J., Pain but Not Harm:
Some Classical Resources toward a Hindu oraz G. Sinkh, Sikhism and Just War, [w:] P. Robinson,
Just War..., op. cit.; P.G. Lovett, Justifying War: The Just War Tradition until 1919, The University
of Oklahoma, Graduate College, Norman, Oklahoma 1982, s. 27 i n.
ie
11
S. Tchoan-Pao, Le droit des Gens et la Chine Antique. Tome I, Introduction. Partie I, Les Idées,
Jouve C , Editeurs, Paris 1926, s. 50 i n. Zob. również T.M. Kane, Inauspicious Tools: Chinese
Thought on the Morality of Warfare, [w:] P. Robinson, Just War..., op. cit.; P.G. Lovett, Justifying...,
op. cit., s. 28.
12
Zob. C. Phillipson, The International..., op. cit., t. 2, s. 171 i n.; F. Przetacznik, The Philosoph-
ical and Legal Concept of War, The Edwin Mellen Press, Lewiston 1994, s. 49 i n.
13
W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, wyd. 7 popr. i uzup. przez
S. Sawickiego, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 414.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wojna jako instytucja prawa
19
16
17
wych, a nie prawa, dlatego w pismach czy to prawników, czy to filozofów mówio-
no raczej o wojnie sprawiedliwej albo niesprawiedliwej niż o wojnie legalnej lub
nielegalnej
. Przyjmowano, że o ile wybuch wojny łączy się z prawnymi konsek-
14
wencjami (tak jak powódź, która wyrządza szkody, będące podstawą wypłacenia
odszkodowania z tytułu ubezpieczenia), o tyle samo jej pojawienie się nie podlega
prawnej kontroli
. O ile więc w przypadku zaistnienia już wojny jest możliwe re-
15
gulowanie stosunków między walczącymi (ius in bello) oraz obowiązków państw
trzecich (zasada neutralności), to nie można stworzyć reguł rządzących samym
rozpoczęciem wojny . Wybuch wojny jest pewnym stanem faktycznym, a nie insty-
tucją prawną . Trudno więc mówić o legalności lub nielegalności wojny, dlatego
prawo międzynarodowe musi zaakceptować wojnę, bez względu na to, czy jest pro-
wadzona ze sprawiedliwych względów, czy też nie .18
Państwa rościły sobie nie tylko prawo do swobodnego prowadzenia wojen
i określenia, czy według nich są one sprawiedliwe i legalne, lecz także uznawały, że
w ich wyłącznej gestii jest stwierdzenie, czy wojna, którą prowadzą, jest wojną
w sensie formalnym. Mówiła o tym tyle interesująca, co absurdalna doktryna stanu
wojny (state of war doctrine), zgodnie z którą, to od stron sporu zależało, czy mia-
no do czynienia z wojną de iure . Istnienie wojny nie było więc uzależnione od
obiektywnych okoliczności (prowadzenie działań zbrojnych itp.). Wojna w sensie
prawnym miała miejsce tylko wtedy, gdy doszło do jej wypowiedzenia albo gdy
mimo braku formalnego wypowiedzenia wojny jedno z państw dopuściło się agresji
przeciwko drugiemu i wezwało pozostałe państwa do zachowania neutralności, albo
w przypadku, gdy państwo będące ofiarą agresji uznało zaistniałe okoliczności jako
przesądzające o stanie wojny między nim a agresorem .20
19
14
A.S. Hershey, The Essentials of International Public Law, The MacMillan Company, New
York 1912, s. 351–352 i przywołana tam literatura. Zob. również Commission on the Responsibility
of the Authors of the War and on Enforcement of Penalties, Report Presented to the Preliminary
Peace Conference, 29 marca 1919 r., AJIL 1920, t. 14, s. 118 (dalej jako Raport Komisji ds. Odpowie-
dzialności Autorów Wojny).
15
Q. Wright, Changes in the Conception of War, AJIL 1924, t. 18, s. 755–756. Zob. również
H. Dembiński, Wojna jako narzędzie prawa i przewrotu, Towarzystwo Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1936, s. 11.
16
17
Y. Dinstein, War, Aggression..., op. cit., s. 74.
A.S. Hershey, The Essentials..., op. cit., s. 349; A. Klafkowski, Prawo międzynarodowe pub-
liczne, wyd. 4 uzupełnione, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964, s. 342.
18
W.E. Hall, A Treatise on International Law, Third Edition, Clarendon Press, Oxford 1890,
s. 64–65.
19
Było to konsekwencją przyjmowanej wówczas zasady „Inter bellum et pacem nihil est medium”.
Zob. K. Skubiszewski, Prawo wojny i neutralności w świecie współczesnym, RPEiS 1967, nr 1,
s. 108.
20
J.A. Cohan, Legal War: When Does It Exist, and When Does It End?, HastInt CompLRev
2004, t. 27, s. 254–255. Por. C. Antonopoulos, The Unilateral Use of Force by States in International
Law, Ant. N. Sakkoulas Publishers, Athens–Komotini 1997, s. 8–9; M.S. McDougal, F.P. Feliciano,
The International Law of War, New Haven Press, Dordrecht 1994, s. 98; C.B.E. McNair, A.D. Watts,
The Legal Effects of War, Cambridge University Press, Cambridge 1966, s. 2 i n.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Delegalizacja agresji
Możliwe było prowadzenie działań zbrojnych na ogromną skalę i jednoczesne
zaprzeczanie istnieniu wojny. Wystarczyło, że strony postanowiły nie określać
swych działań militarnych jako wojny. Przykładem tego typu sytuacji może być
interwencja w Chinach koalicji wojsk amerykańskich, austriackich, brytyjskich,
francuskich, niemieckich, japońskich, włoskich i rosyjskich w celu stłumienia
tzw. powstania bokserów (1900–1901), w czasie której doszło do ciężkich walk
w Taku, Tientsin, Pekinie. Obie strony (aliancka i chińska) nie określały jednak za-
istniałej sytuacji jako wojny, a w liście do prezydenta Stanów Zjednoczonych i ce-
sarza Niemiec, chiński cesarz mówił o „przyjaznych stosunkach” .21
Dochodziło również do sytuacji odwrotnych, kiedy to, mimo braku walk, strony
twierdziły, że pozostają w stanie wojny. Jako przykład, już z okresu międzywojen-
nego, można podać konflikt polsko-litewski. Litwa uparcie twierdziła, że poczynając
od października 1920 r., kiedy to Polska rozpoczęła „okupację” Wilna, oba państwa
znajdują się w stanie wojny, czego skutkiem był m.in. brak stosunków dyploma-
tycznych i zamknięcie granic . Dopiero decyzja Rady LN z 10 grudnia 1927 r. mia-
ła zakończyć tę polsko-litewską wojnę.
22
Sytuacja, w której strony twierdzą, że są w stanie wojny, mimo że działań zbroj-
nych nie prowadzą jest wytłumaczalna. Państwu (państwom) może zależeć na
efekcie propagandowym, zaakcentowaniu wrogości i podkreśleniu, że nie akceptują
bieżącego rozwiązania sporu terytorialnego, tak jak to miało miejsce w opisanym
powyżej przypadku konfliktu między Polską a Litwą. Dlaczego jednak, mimo oczy-
wistych faktów – działań zbrojnych na wielką skalę, strony zaprzeczają istnie-
niu wojny? Otóż wojna wiąże się m.in. z zerwaniem stosunków dyplomatycznych,
ekonomicznych, a także komunikacji (zamknięcie granic), zawieszeniem wykony-
wania zobowiązań wynikających z dwustronnych umów pomiędzy stronami kon-
fliktu, koniecznością zachowania odpowiedniej procedury krajowej przy wypowia-
daniu wojny . Istnienie wojny oznacza również, że państwa trzecie zobowiązane
23
21
23
I. Brownlie, International Law and the Use of Force by States, Clarendon Press, Oxford 1968,
s. 34. C.A. Pompe podaje z kolei przykład bitwy pod Navarino z 1927 r., kiedy została pokonana
turecko-egipska flota przez siły francusko-brytyjsko-rosyjskie. Mimo że tysiące osób poniosło śmierć,
żadna ze stron nie twierdziła, że doszło do wojny, a ambasadorowie europejskich mocarstw pozo-
stali na placówkach w Konstantynopolu. C.A. Pompe, Aggressive War. An International Crime,
Martinus Nijhoff, The Hague 1953, s. 7. Więcej przykładów sytuacji, w których z różnych wzglę-
dów państwa nie określały swych stosunków jako „wojny” zob. w A. Cohan, Legal War..., op. cit.,
s. 259 i n.; I. Brownlie, International..., op. cit., s. 28 i n.; A.M. Rifaat, International Aggression.
A Study of the Legal Concept: Its Development and Definition in International Law, Almqvist
Wiksell International, Stockholm 1979, s. 19.
I. Brownlie, International..., op. cit., s. 384.
Rozróżnienie między istnieniem wojny w sensie formalnym a innymi formami użycia siły
zbrojnej ma duże znaczenie również dzisiaj. Na temat konsekwencji braku wypowiedzenia wojny dla
stosunków cywilnoprawnych na przykładzie Stanów Zjednoczonych, zob. J.A. Cohan, Legal War...,
op. cit. O konieczności zachowania pewnych warunków przy wypowiedzeniu wojny w Stanach
Zjednoczonych, zob. również Ł. Wordliczek, Rozpoczynanie działań wojennych w porządku praw-
nym Stanów Zjednoczonych, PiP 2003, nr 3, s. 84 i n.
22
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wojna jako instytucja prawa
21
24
są do zachowania neutralności. Skutki wojny uderzają w obie strony, ale przede
wszystkim w tę słabszą, która mogłaby mieć problemy z pokryciem ogromnych strat
ekonomicznych. Państwa trzecie, powołując się na konieczność zachowania neutral-
ności, mogłyby odmówić jej dostaw broni, a przeciwnik mógłby zostać zachęcony
do rozszerzenia zasięgu i skali działań zbrojnych . Nie bez znaczenia dla obu stron
konfliktu jest również fakt obciążenia terminu „wojna” bagażem psychologicznych,
moralnych konsekwencji, który państwa chętnie zdjęłyby z siebie . Z powyższych
względów państwa wolały i wolą kwalifikować swoje działania jako represalia,
demonstrację siły, pokojową blokadę, zbrojną interwencję (tzw. short of war) , co
jednak łączy się z pewnymi ograniczeniami, które doskonale widać w przypadku
represaliów.
Represalia, czyli bezprawne działania, będące odwetem za dokonane uprzednio
bezprawie , mogą przyjąć, w przypadku zbrojnych represaliów, formę bombardo-
wania, okupacji czy też blokady. Warunki legalności użycia represaliów zostały
określone w wyroku sądu arbitrażowego w sprawie Naulilaa (w 1928 r.) , gdzie
stwierdzono, że represalia po pierwsze, mogą być użyte jedynie w sytuacji złamania
prawa międzynarodowego przez państwo, przeciwko któremu podejmuje się re-
presalia, po drugie, powinny być poprzedzone prośbą o naprawienie wyrządzonej
szkody, po trzecie, muszą być proporcjonalne w stosunku do czynu, na którego
popełnienie są odpowiedzią . Państwa mogą zatem kwalifikować swoje działania
29
28
27
25
26
Zob. I. Brownlie, International..., op. cit., s. 27 i n.; C. Antonopoulos, The Unilateral..., op. cit.,
24
s. 9.
25
I. Brownlie mówi o „odium”, które otaczało wojnę, słowo „wojna” było bowiem terminem
o głębokim znaczeniu psychologicznym i emocjonalnym. I. Brownlie, International..., op. cit., s. 27.
26
27
C. Antonopoulos, The Unilateral..., op. cit., s. 6–7.
R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Wydawnictwa Prawnicze
PWN, wyd. 6 uaktualnione, Warszawa 2001, s. 378.
28
Był to arbitraż pomiędzy Portugalią a Niemcami. W wyniku incydentu na granicy między
Południowo-Zachodnią Afryką (Namibia) – ówczesną kolonią niemiecką, a Angolą – ówczesną
kolonią portugalską, zginęło trzech niemieckich obywateli (dwóch oficerów oraz jeden cywilny
urzędnik). W odwecie w październiku 1914 r. niemiecka armia stacjonująca w Południowo-Za-
chodniej Afryce zorganizowała zbrojną ekspedycję na terytorium Angoli, co doprowadziło do powsta-
nia miejscowej ludności i w konsekwencji znacznych strat ludzkich i materialnych. Obszerne omó-
wienie sprawy zob. m.in. C. Antonopoulos, The Unilateral..., op. cit., s. 7–8; J.L. Brierly, The Law
of Nations. An Introduction to the International Law of Peace, 6 edition, edited by Sir Humphrey
Waldock, Clarendon Press, Oxford 1963, s. 400–401; C.H.M. Waldock, The Regulation of the Use
of Force by Individual States in International Law, „Recueil des cours” 1952-II, s. 460 i n.
th
29
„Reprisals are acts of self-help by the injured State, acts in retaliation for acts contrary to
international law on the part of the offending State, which have remained unrepressed after a demand
for amends. In consequence of such measures, the observance of this or that rule of international law
is temporarily suspended, in the relations between the two States. They are limited by considerations
of humanity and the rules of good faith, applicable in the relations between States. They are illegal
unless they are based upon a previous act contrary to international law. They seek to impose on the
offending State reparation for the offence, the return to legality and the avoidance of new offences”.
Fragment wyroku przedrukowany [w:] G. Schwarzenberger, International Law as Applied by Inter-
national Courts and Tribunals, Stevens Sons, London 1957–1968, t. 2, s. 48 i n.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Delegalizacja agresji
zbrojne nie jako wojnę, lecz jako przykładowo represalia, ale to obliguje je do za-
chowania proporcjonalności w użyciu sił zbrojnych i ograniczenia się do ściśle
określonego celu, co wyklucza chociażby aneksję .30
Przełom XIX i XX wieku przyniósł wzrost znaczenia opinii publicznej, która nie
chciała pogodzić się z myślą, że decyzja o rozpoczęciu wojny jest wyłączną pre-
rogatywą władcy. Sytuacja taka była nie do zaakceptowania, choćby z tego względu,
że ciężar działań wojennych nie spoczywał na rządzących, ale na rządzonych. Dla-
tego coraz większą popularnością cieszyły się poglądy, według których wojna sta-
nowiła ostateczny środek rozwiązania konfliktu, którego można było użyć dopiero
po wyczerpaniu wszystkich dostępnych pokojowych środków rozstrzygania spo-
rów i wyłącznie w celu samoobrony lub zapewnienia przetrwania państwa. Kilka
ówczesnych konfliktów udało się rozwiązać drogą arbitrażową – sprawa statku
Alabama (w 1872 r.), łowisk na Morzu Beringa (w 1892 r.), granicy między Bry-
tyjską Gujaną a Wenezuelą (w 1897 r.), dezerterów z Casablanki (w 1909 r.), co
niewątpliwie stanowiło zachętę do rozwoju pokojowych środków rozwiązywania
sporów. Pojawiły się pierwsze dwustronne i wielostronne umowy, w których pań-
stwa zobowiązywały się do rozstrzygania sporów na drodze arbitrażu lub w inny
pokojowy sposób.
W latach 1899 i 1907 zwołano pokojowe konferencje haskie „w celu znale-
zienia najskuteczniejszych środków do zapewnienia wszystkim ludziom realnego
i trwałego pokoju” . Przyjęto na nich Konwencję o pokojowym załatwianiu spo-
rów międzynarodowych (I Konwencja Haska), w której to strony Konwencji zo-
bowiązały się, że w sytuacji zaistnienia sporu, jeśli tylko będzie to możliwe, skorzy-
stają z mediacji lub dobrych usług . Na podstawie tej Konwencji powstał Stały
Trybunał Arbitrażowy z siedzibą w Hadze. Niestety, zarówno I Konwencja Haska
z 1899 r., jak i z 1907 r., nie wprowadziły obowiązkowego arbitrażu w spornych
sprawach, choć zasada obowiązku oddania sporów pod arbitraż znalazła się w De-
klaracji dołączonej do I Konwencji Haskiej z 1907 r.
Na konferencji haskiej w 1907 r. przyjęto Konwencję o ograniczeniu użycia siły
w celu ściągania długów zawarowanych umową (II Konwencja Haska, Konwencja
Drago-Portera) . Miała ona jednak dość ograniczony charakter, gdyż dopuszczała
33
32
34
31
30
32
31
I. Brownlie, International..., op. cit., s. 40.
Na temat genezy konferencji haskich, zob. G. Bouthoul, Traité..., op. cit., s. 488.
„Afin de rechercher les moyens les plus efficaces d’assurer à tous les peuples les bienfaits d’une
paix réelle et durable et de mettre avant tout un terme au développement progressif des armements
actuels”. Fragment noty rosyjskiej z 30 grudnia 1898 r./11 stycznia 1899 r., przedrukowanej [w:]
R. Kolb, Ius contra bellum. Le droit international relatif aux maintien de la paix, Précis, Helbing
Lichtenhahn, Bruylant, Bruxelles 2003, s. 24.
33
DzU 1930, nr 9, poz. 64. Zob. A.S. Hershey, Convention for the Peaceful Adjustment of
International Differences, AJIL 1908, t. 2.
34
Tekst: L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna, Wybór dokumentów, t. 1,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954, s. 252 i n. Zob. G.W. Scott, Hague Convention
Restricting the Use of Force to Recover on Contract Claims, AJIL 1908, t. 2; J. Symonides, Kilka
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wojna jako instytucja prawa
23
35
37
możliwość wszczęcia wojny, jeśli państwo-dłużnik nie chciało poddać się arbitra-
żowi (odmówiło arbitrażu, nie odpowiedziało na propozycję arbitrażu albo unie-
możliwiało ukonstytuowanie się organu arbitrażowego) albo nie zastosowało się do
jego rozstrzygnięcia. Ponadto, Konwencja ta nie miała zastosowania do między-
rządowych pożyczek, lecz dotyczyła wyłącznie pożyczek udzielonych indywidual-
nym osobom, których stanowisko było oficjalnie popierane przez dany rząd. Nie-
liczne państwa, które ratyfikowały tę Konwencję poczyniły wiele zastrzeżeń, które
dodatkowo osłabiały ten instrument prawny . Była to jednak pierwsza umowa
międzynarodowa, w której wskazano nielegalny powód wszczęcia wojny .36
Dopełniając obraz regulacji przyjętych na konferencjach haskich, które dotyczyły
statusu prawnego wojny, należy wymienić Konwencję dotyczącą rozpoczęcia kro-
ków nieprzyjacielskich z 1907 r. (III Konwencja Haska) . Konwencja ta precyzo-
wała, że kroków wojennych nie powinno się podejmować bez uprzedniego i nie-
dwuznacznego zawiadomienia w formie umotywowanego wypowiedzenia wojny lub
ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny. Celem Konwencji było zmini-
malizowanie możliwości wszczęcia wojny przez wprowadzenie pewnych wymo-
gów formalnych dotyczących jej rozpoczęcia, stworzenie pewnych niewielkich, ale
zawsze utrudnień . Postanowienia III Konwencji Haskiej były przy niemal każdej
okazji lekceważone. Warto podkreślić, że żadna z konwencji haskich nie delegali-
zowała wojny.
Początek XX wieku obfitował w wiele umów bilateralnych, które wprowadzały
obowiązek skorzystania z pokojowych środków rozwiązywania sporów. Do naj-
słynniejszych należały traktaty zawierane od 1913 r. z inicjatywy amerykańskiego
sekretarza stanu Williama Jenningsa Bryana, które wprowadzały procedurę koncylia-
cyjną między Stanami Zjednoczonymi a danym państwem (tzw. traktaty Bryana) .39
Każda ze stron wybierała dwóch przedstawicieli, z których tylko jeden mógł mieć
obywatelstwo tego kraju. Tak wyłoniona czwórka wybierała piątego członka sta-
łej komisji. W razie zaistnienia sporu komisja miała zbadać fakty i opracować
w ciągu roku raport, który nie był dla stron wiążący. Jednak do czasu ostatecznego
opracowania raportu strony były zobowiązane do powstrzymania się od działań
zbrojnych. Traktaty Bryana nie wprowadzały zakazu wojny, ale dawały czas na
38
uwag o prawnomiędzynarodowych podstawach bezpieczeństwa i ładu międzynarodowego, [w:]
R. Kuźniar, Z. Lachowski (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia
– Koncepcje – Instytucje, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 270–271.
J. Westlake, International Law, Part I, Second edition, Cambridge University Press, London
35
1913, s. 19.
37
36
R. Kolb, Ius contra bellum..., op. cit., s. 24.
DzU 1927, nr 21, poz. 159. Zob. szerzej E.C. Stowell, Convention Relative to the Opening
of Hostility, AJIL 1908, t. 2; Z. Cybichowski, Rozpoczęcie i wypowiedzenie wojny w prawie
państwowym i prawie narodów, Wydawnictwo Seminarjum Prawa Publicznego Uniwersytetu
Warszawskiego nr 6, Warszawa 1926, s. 142 i n.
38
39
C.A. Pompe, Aggressive..., op. cit., s. 4.
Zob. The Bryan Peace Treaties, AJIL 1913, t. 7 (tekst anonimowy).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Delegalizacja agresji
rozstrzygnięcie sporu środkami pokojowymi i na uspokojenie napiętych stosunków
(cooling off period) .40
Mimo rozwoju instrumentów zobowiązujących strony do pokojowego rozwią-
zywania konfliktów, nadal najważniejsze spory nie były oddawane pod arbitraż.
Przyjmowane regulacje, choć niejednokrotnie nie tylko zachęcały, ale i zobowią-
zywały do poddania się pokojowej procedurze rozwiązywania sporów, podkreślały
również, że pewne kategorie sporów, dotyczące „honoru”, „żywotnych interesów”,
czy tzw. sporów politycznych, obowiązkiem tym nie są objęte . Charakterystyczne
było sformułowanie zaczerpnięte z I Konwencji Haskiej, w której do skorzystania
z procedur w niej przewidzianych strony zobowiązywały się na tyle, na ile oko-
liczności na to pozwolą.
41
42
Państwa nadal uważały, że prowadzenie wojny jest ich suwerennym prawem.
Owszem usprawiedliwiały swoje działania koniecznością zapewnienia sobie prze-
trwania, kwestią bezpieczeństwa, ale to one dokonywały oceny, czy dana wojna
spełnia wszelkie warunki określone przez etykę i prawo . Idea całkowitego zaka-
zu wojny i w konsekwencji uznanie jej za przestępstwo, nie była nawet obecna
w dyskusji na temat wojny . Za wyjątek należy uznać przyjęcie w 1878 r. przez
Paryską Światową Konferencję Pokojową rezolucji, w której uznano wojnę ofen-
sywną za „międzynarodowe bezprawie” (un brigandage international). Analiza
poszczególnych rezolucji Unii Międzyparlamentarnej, światowych kongresów
pokoju lub poszczególnych statutów organizacji pacyfistycznych wskazuje, że
zazwyczaj ograniczano się do postulatów głoszących konieczność wprowadzenia
obowiązku rozwiązywania sporów drogą pokojową, np. za pomocą arbitrażu, lub
ograniczenia zbrojeń . 44
W chwili wybuchu I wojny światowej prawo międzynarodowe nie zawierało
żadnej powszechnie obowiązującej normy zakazującej wojny . Akceptowano woj-
nę, jako środek prawny, za pomocą którego można dochodzić swoich praw (co
akurat nie może dziwić, skoro nie istniał międzynarodowy system sądownictwa
i egzekucji ), lecz nie kwestionowano również legalności wojen, których jedy-
nym celem była chęć zdobycia nowych terytoriów, jak to miało miejsce w przy-
padku aneksji przez Rzeszę Alzacji i Lotaryngii, czy podbojów Wielkiej Brytanii
lub Francji w Afryce i Azji, albo Stanów Zjednoczonych w Ameryce Północnej
.48
47
43
45
46
I. Brownlie, International..., op. cit., s. 23.
Ibidem, s. 23–24.
Ibidem, s. 47.
H. Wehberg, The Outlawry of War, Carnegie Endowment for International Peace, Washington
40
41
42
43
44
45
1931, s. 6.
Ibidem.
C. Berezowski (red.), Prawo międzynarodowe publiczne, Wydawnictwa Uniwersytetu War-
szawskiego, Warszawa 1970, s. 471.
46
47
48
J. Westlake, International..., op. cit., s. 1.
J.L. Kunz, Bellum Iustum and Bellum Legale, AJIL 1951, t. 45, s. 528.
I. Brownlie, International..., op. cit., s. 20.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wojna jako instytucja prawa
25
Każda wojna prowadzona przez państwo, sprawiedliwa czy niesprawiedliwa, by-
ła legalna.
Jednak zawieranie umów bilateralnych oraz konwencji wielostronnych dotyczą-
cych pokojowego rozwiązywania sporów przyczyniło się do zlikwidowania prze-
konania, że wojna jest zdarzeniem pozaprawnym, a jej wybuch nie może być przez
prawo regulowany. Traktowanie wojny jako zdarzenia pozaprawnego, było nie do
zaakceptowania, choćby z tego względu, że wojna jest wywoływana przez ludzi,
a nie przez siły natury, nad którymi człowiek nie panuje, tak jak to ma miejsce
w przypadku powodzi . Warto podkreślić, że wymienione wyżej instrumenty praw-
ne dotyczyły rozpoczęcia działań zbrojnych (konieczność wyczerpania procedury
koncyliacyjnej, skorzystania z arbitrażu, obowiązek formalnego wypowiedzenia
wojny). Tym samym rozpoczęcie wojny zaczęto traktować jako zagadnienie praw-
ne, a to oznaczało możliwość stopniowego wprowadzania prawnych ograniczeń co
do powodów, dla których można było wszcząć wojnę.
49
1.2. Liga Narodów
I wojna światowa była wstrząsem dla ludności państw, które wzięły w niej udział.
Zmobilizowano 70 milionów żołnierzy, straty w ludziach wyniosły około 10 milio-
nów, 20 milionów zostało rannych, kolejnych 10 milionów zmarło w wyniku głodu
lub epidemii
. Nic więc dziwnego, że wiele osób było zdeterminowanych, aby
50
zrobić wszystko, by podobna katastrofa się nie powtórzyła. Zdano sobie sprawę,
że prawo do wojny to prosta droga do autodestrukcji
. Zdecydowano się więc na
51
rozwiązanie na pierwszy rzut oka radykalne – zmianę organizacji systemu świa-
towego .52
Stworzono Ligę Narodów, pierwszy system zbiorowego bezpieczeństwa, którego
powstanie zapowiadał prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson w orę-
dziu do Kongresu USA z 8 stycznia 1918 r.
. Pod Paktem Ligi Narodów, który był
53
49
50
Y. Dinstein, War, Aggression..., op. cit., s. 74.
K. Baczkowski i in., Historia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997, s. 734.
Por. M.Ch. Bassiouni, World War I: „The War to End All Wars” and the Birth of a Handicapped
International Criminal Justice System, DenJIntL P 2002, t. 30, s. 246.
51
D.D.N. Nsereko, Defining the Crime of Aggression: An important Agenda Item for the Assembly
of States Parties to the Rome Statute of the International Criminal Court, „Acta Iuridica” 2003,
s. 261.
52
Zob. wcześniejsze postulaty: Emerica Crucé (Le nouveau Cynée), Williama Penna (Essay
Toward the Present and Future Peace of Europe), Johna Bellersa (Some Reasons for a European
State), ojca Saint-Pierre’a (Project of Perpetual Peace), Jean-Jacques’a Rousseau, (Jugement
sur la Paix Perpetuelle), Immanuella Kanta (O wiecznym pokoju), Williama Ladda (An Essay on
a Congress of Nations) i wielu innych.
53
Dokładne brzmienie pkt. 14. orędzia Wilsona było następujące: „Winno być utworzone
powszechne zrzeszenie narodów na podstawie szczegółowych umów celem udzielenia wszystkim
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
26
Delegalizacja agresji
54
integralną częścią traktatów pokojowych zawartych z państwami Osi, swój podpis
złożyły 32 państwa uczestniczące w wojnie oraz 13 państw neutralnych . Wydawało
się więc, że po raz pierwszy w historii istnieje powszechny konsensus, iż należy
wyeliminować groźbę wojny ze stosunków międzynarodowych. Analiza poszczegól-
nych postanowień Paktu LN rozwiewa jednak te złudzenia.
Preambuła Paktu LN jest niezwykle obiecująca. Państwa bowiem stwierdzają
w niej, że w celu osiągnięcia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa strony
zobowiązują się do nieuciekania się do wojny (not to resort to war). Równie zachę-
cająco brzmi artykuł 10 Paktu, zgodnie z którym członkowie Ligi zobowiązują
się szanować i utrzymywać przeciwko zewnętrznej agresji integralność terytorialną
oraz obecną niezależność polityczną wszystkich członków Ligi. Rada LN natomiast
w przypadku agresji lub jej groźby miała doradzać w sprawie środków, jakie powin-
ni przedsięwziąć członkowie, aby wypełnić niniejsze zobowiązanie.
56
Artykuł 10 miał mieć według Wilsona pierwszorzędne znaczenie, gdyż jego za-
daniem była ochrona mniejszych państw przed wielkimi . I rzeczywiście, na pierw-
szy rzut oka, brzmienie tego przepisu wskazuje na prawny zakaz wojny, z wyjąt-
kiem samoobrony , co było jedną z głównych przyczyn nieratyfikowania przez
Stany Zjednoczone Paktu Ligi Narodów, gdyż obawiano się, że ze względu na
gwarancje w nim zawarte, artykuł 10 popchnie świat ku kolejnej wojnie . Kanada
proponowała nawet wykreślenie artykułu 10 z Paktu LN . 58
Problem jednak polegał na tym, że postanowienia artykułu 10 (nie wspomina-
jąc o preambule) nie były zintegrowane z artykułami 11–15 Paktu LN, które do-
puszczały możliwość wszczęcia wojny po wyczerpaniu odpowiedniej procedury.
W dodatku system sankcji przewidziany w artykule 16 Paktu miał być uruchamia-
ny tylko wówczas, gdy dane państwo nie zastosowało się do postanowień artykułów
12, 13 i 15. Nie było więc mowy o artykule 10. Ponadto Zgromadzenie Ligi Na-
rodów przesądziło, że w wyłącznej kompetencji członków LN leży decyzja, co do
przedsięwzięcia środków mających na celu realizację zobowiązań wynikających
z artykułu 10 . Z tych właśnie względów przyjmowano, że artykuł 10 jest podpo-
57
59
55
państwo, zarówno wielkim, jak i małym, wzajemnych gwarancji niezawisłości politycznej i całości
terytorialnej”. L. Gelberg, Prawo..., op. cit., t. 2, s. 13.
54
DzU 1920, nr 35, poz. 200.
F.P. Walters, A History of the League of Nations, t. 1, Oxford University Press, London 1952,
C. Antonopoulos, The Unilateral..., op. cit., s. 11. W. Czapliński mówi z kolei o bezwzględ-
nym zakazie wojny agresywnej. W. Czapliński, Skutki prawne
Pobierz darmowy fragment (pdf)
