Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00306 005960 20300051 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Opieka nad dziećmi w Łodzi w latach I wojny światowej - ebook/pdf
Opieka nad dziećmi w Łodzi w latach I wojny światowej - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 498
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8088-692-6 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> historia, militaria, wojskowość
Porównaj ceny (książka, ebook (-19%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Autorka podejmuje historyczno-pedagogiczną próbę rozpoznania i rekonstrukcji różnych elementów opieki organizowanej dla dzieci w okresie I wojny światowej w dużym ośrodku miejskim (Łódź) na terenie okupacji niemieckiej. Opieką nad dziećmi zajmowały się wówczas liczne środowiska: władze miejskie, instytucje samopomocy społecznej, organizacje filantropijne, wspólnoty chrześcijańskie, społeczność żydowska. Badania zostały usytuowane w obrębie społecznej koncepcji historii wychowania i historii edukacji. Wyeksponowano w nich znaczenie związków między przebiegiem procesów wychowania a warunkami życia społecznego w określonej rzeczywistości historycznej. Problematyka monografii mieści się także w kręgu historycznych badań regionalnych.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Joanna Sosnowska – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu Katedra Historii Wychowania i Pedeutologii, Zakład Historii Oświaty 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48 RECENZENT Stefania Walasek REDAKTOR INICJUJĄCY Urszula Dzieciątkowska OPRACOWANIE REDAKCYJNE Dorota Stępień SKŁAD I ŁAMANIE Munda – Maciej Torz PROJEKT OKŁADKI Katarzyna Turkowska Na okładce: Dom Izolacyjny przy ul. Zakątnej w Łodzi (obecnie ul. Pogonowskiego), 1916 r. Źródło: Archiwum Państwowe w Łodzi, Zbiory Ikonograficzne, sygn. W – I, 5/102 © Copyright by Joanna Sosnowska, Łódź 2017 © Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.07975.17.0.M Ark. wyd. 37,3; ark. druk. 31,125 ISBN 978-83-8088-691-9 e-ISBN 978-83-8088-692-6 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63 Piotrowi i Tomaszowi – Braciom Spis treści Wykaz skrótów ............................................................................................................................ 9 Wstęp .......................................................................................................................................... 11 Rozdział I Warunki życia łodzian podczas Wielkiej Wojny ...................................................................... 1. Działania militarne i niemiecka polityka okupacyjna .............................................................. 2. Problemy gospodarki miejskiej ............................................................................................... 3. Zmiana liczebności i struktury wyznaniowo-narodowościowej łodzian .................................. 4. Położenie materialne i sytuacja zdrowotna mieszkańców ..................................................... 5. Sytuacja społeczno-prawna dziecka i postulaty w zakresie opieki ........................................ 35 35 48 57 67 83 Rozdział II Opieka, wychowanie i ochrona zdrowia dziecka w działaniach władz miejskich ............... 1. Projekty pomocowe Głównego Komitetu Obywatelskiego miasta Łodzi na rzecz dzieci (od sierpnia 1914 r. do czerwca 1915 r.) ................................................................................ 99 1.1. Sekcja Sanitarno-Szpitalna ............................................................................................ 103 1.2. Sekcja Szkolna ............................................................................................................... 109 1.3. Komitet Tanich i Bezpłatnych Kuchni ............................................................................. 143 2. Opieka nad dziećmi w pracach Magistratu miasta Łodzi (od lipca 1915 r. do listopada 1918 r.) .. 149 2.1. Wydział Niesienia Pomocy Biednym .............................................................................. 150 2.2. Wydział Zdrowotności Publicznej ................................................................................... 165 2.3. Wydział Szkolnictwa ....................................................................................................... 180 99 Rozdział III Kwestia opieki nad dziećmi łódzkich organizacji i instytucji samopomocy społecznej ..... 197 1. Zadania opiekuńcze Komitetu Obywatelskiego Niesienia Pomocy Biednym (1914–1915) ... 198 1.1. Sekcja Kobiet ................................................................................................................. 204 2. Patronat nad Dziećmi Rezerwistów Pozbawionymi Opieki Rodzicielskiej ............................. 209 3. Inicjatywy Łódzkiej Miejscowej Rady Opiekuńczej (1916–1918) ........................................... 217 3.1. Sekcja Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą ......................................................................... 221 3.2. Wielka Kwesta Ogólnokrajowa „Ratujcie Dzieci” ........................................................... 226 8 Spis treści Rozdział IV Pomoc dzieciom łódzkich organizacji filantropijno-społecznych ........................................ 231 1. Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności ........................................................ 233 1.1. Ochronki i szkoły elementarne ........................................................................................ 235 1.2. Szpital dla Dzieci „Anny Marii” ........................................................................................ 243 2. Towarzystwo „Kropla Mleka” w Łodzi ..................................................................................... 251 3. Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie” ............................................................ 262 Rozdział V Przedsięwzięcia opiekuńcze adresowane do łódzkich dzieci przez wspólnoty chrześcijańskie ........................................................................................................................... 277 1. Organizacje i instytucje pomocowe Kościoła rzymskokatolickiego ........................................ 278 1.1. Towarzystwo Schronisk św. Stanisława Kostki przy parafii św. Stanisława Kostki ........ 280 1.2. Pomoc dzieciom w innych parafiach rzymskokatolickich ............................................... 294 2. Placówki opiekuńczo-wychowawcze i edukacyjne w parafiach mariawickich ........................ 307 3. Opieka nad dziećmi w Kościele ewangelicko-augsburskim ................................................... 325 3.1. Przedsięwzięcia pomocowe parafii Świętej Trójcy ......................................................... 328 3.2. Wsparcie najmłodszych w parafii św. Jana .................................................................... 340 3.3. Wspólne inicjatywy parafialne – Przytułek dla bezdomnych dzieci ewangelickich ........ 346 3.4. Inne przykłady opieki nad dziećmi we wspólnocie luterańskiej ...................................... 350 4. Pomoc dzieciom w Kościele prawosławnym .......................................................................... 353 Rozdział VI Troska o dziecko organizacji i instytucji społeczności żydowskiej ..................................... 365 1. Towarzystwa filantropijne opieki nad dziećmi ......................................................................... 369 1.1. Towarzystwo Kolonii Letnich dla Dzieci Żydowskich miasta Łodzi ................................. 369 1.2. Łódzkie Żydowskie Towarzystwo Opieki nad Sierotami ................................................. 373 1.3. Towarzystwo Niesienia Pomocy Biednym Dzieciom Wyznania Mojżeszowego „Niedola Dziecięca” ...................................................................................................................... 384 1.4. Przytułek Towarzystwa Opieki nad Sierotami i Dziećmi Rezerwistów ........................... 389 1.5. Żydowska Ochrona Ludowa przy Towarzystwie „Przyjaciel Dzieci” ............................... 393 1.6. Zakład Freblowski i Szkółka „Szalom Alejchem” przy Towarzystwie Żydowski Dom Ludowy „Bet-Am” w Łodzi .............................................................................................. 399 2. Instytucje filantropijno-społeczne ........................................................................................... 401 2.1. Ochrona dla Dziewcząt Wyznania Mojżeszowego im. Małżonków Jakuba i Anny Hertz .. 401 2.2. Schronisko dla Dzieci Wyznania Mojżeszowego ........................................................... 409 2.3. Kuchnie dla dzieci wyznania mojżeszowego ................................................................. 413 2.4. Przytulisko dla Dzieci Wyznania Mojżeszowego ............................................................ 417 2.5. Łódzki Żydowski Dom Sierot Starego Miasta ................................................................. 425 2.6. Ochronka „Herclija” Komitetu Syjonistycznego w Łodzi ................................................. 430 2.7. Przytułek dla Dzieci Bezdomnych i Sierot przy Gminie Starozakonnych ....................... 433 Zakończenie ................................................................................................................................ 439 Bibliografia ................................................................................................................................... 445 Spis tabel ..................................................................................................................................... 475 Spis ilustracji ................................................................................................................................ 479 Aneks ........................................................................................................................................... 481 Od Redakcji ................................................................................................................................. 497 Wykaz skrótów – Archiwum Archidiecezjalne Łódzkie – Akta Dekanatu Łódzkiego – Akta miasta Łodzi – Archiwum Państwowe w Łodzi AAŁ ADŁ AmŁ APŁ CKMO – Centralny Komitet Milicji Obywatelskiej – Delegacja Niesienia Pomocy Biednym DNPB DZMŁ – „Dziennik Zarządu Miasta Łodzi” Dz. U. DWRiOP – „Dziennik Urzędowy Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Tym- – Komitet Tanich i Bezpłatnych Kuchni – Komitet Tanich Kuchni czasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego” – Główny Komitet Obywatelski miasta Łodzi – „Gazeta Łódzka” – „Godzina Polski” – „Gazeta Wieczorna” GKO GŁ GP GW KONPB – Komitet Obywatelski Niesienia Pomocy Biednym KTiBK KTK ŁChTD – Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności ŁMRO – Łódzka Miejscowa Rada Opiekuńcza ŁORO – Łódzka Okręgowa Rada Opiekuńcza ŁST ŁŻTD MZP NGŁ NKŁ OTK R RGO SKCh SKŻ sygn. TOnD TOnMiD – Towarzystwo Opieki nad Matką i Dzieckiem „Kropla Mleka” WDP – Wydział Dobroczynności Publicznej WNPB – Wydział Niesienia Pomocy Biednym WOiK WOS WP WZP – „Łódzkie Studia Teologiczne” – Łódzkie Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności – Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy – „Nowa Gazeta Łódzka” – „Nowy Kurjer Łódzki” – Oddział Tanich Kuchni – „Rozwój” – Rada Główna Opiekuńcza – Sekcja Kobiet Chrześcijańskich – Sekcja Kobiet Żydowskich – sygnatura archiwalna – Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie” – Wydział Oświaty i Kultury – Wydział Opieki Społecznej – Wydział Prezydialny – Wydział Zdrowotności Publicznej Wstęp Każda epoka niesie ze sobą elementy przeciwstawne, zarodki rozwoju i zniszczenia. O tym, które zakiełkują, decyduje szczęśliwy lub nieszczęśliwy układ wydarzeń1. Zastrzelenie austriackiego następcy tronu – arcyksięcia Franciszka Ferdy- nanda oraz jego małżonki Zofii, 28 czerwca 1914 r. w Sarajewie, uznaje się za bezpośrednią przyczynę wybuchu globalnego konfliktu zbrojnego, nazwanego po kilku miesiącach Wielką Wojną, a po kilkudziesięciu latach I wojną światową. Z perspektywy wieku, wydarzenie, które stało się punktem zwrotnym w historii, postrzega się niekiedy jako „peryferyjną waśń, która uruchomiła demony”, choć konflikty i sprzeczności interesów między państwami, głównie o podłożu politycz- nym, ekonomicznym oraz narodowym trwały od wielu lat2. Właśnie te napięcia spowodowały, że lokalny spór przerodził się w światową, zbrojną konfrontację, angażując w nią, poza zwaśnionymi stronami: Austro-Węgrami i Serbią, kolejne kraje europejskie: Rzeszę Niemiecką, Wielką Brytanię, Francję i Rosję, a następ- nie – w wyniku politycznych układów – również wiele innych państw3. Wojna, która rozpoczęła się 28 lipca 1914 r. i według kalkulacji niemieckich sztabowców miała zakończyć się po kilku tygodniach oraz okazać się spektakularnym sukcesem, 1 P. Spodenkiewicz, Obywatele, [w:] Bezbronne miasto. Łódź 1914–1918, oprac. J. Kusiński, Łódź 2014, s. 12. 2 J. Baczyński, L. Będkowski, Prakatastrofa Europy, „Polityka. Pomocnik Historyczny. Wielka Wojna 1914–1918” 2014, nr 3, s. 3. Zob. też: M. Kornat, „Prakatastrofa” Europy czy „wielki przełom w dziejach ludzkości? (Nad stuletnią rocznicą wybuchu Wielkiej Wojny), „Dzieje Najnowsze” 2014, R. XLVI, s. 11–27. 3 W ciągu 2 tygodni lokalna wojna stała się wojną europejską z udziałem z jednej strony konfliktu – Rzeszy Niemieckiej i Austro-Węgier (tworzących „Dwuprzymierze”) i z drugiej strony: Rosji, Francji i Wielkiej Brytanii („Trójporozumienie”, „Ententa”, „Koalicja” lub „alianci”), a także Serbii, Czarnogóry i Belgii. Układ sojuszy między państwami pociągnął za sobą kolejne deklaracje włączenia się w wojnę, dlatego wkrótce nabrała znamion konfliktu światowego (z Australią, Nową Zelandią, Kanadą, Związ- kiem Południowej Afryki, Turcją, Japonią, Stanami Zjednoczonymi, Brazylią, Liberią, Chinami – bez bezpośredniego udziału, a nawet Syjamem). L. Bazylow, Historia powszechna 1789–1918, Warszawa 1986, s. 951–957; A. Chwalba, Samobójstwo Europy. Wieka Wojna 1914–1918, Kraków 2014, s. 44– 45; W. Bortnowski, Ziemia Łódzka w ogniu 1 VIII–6 XII 1914 rok, Łódź 1969, s. 7; Europa w płomie- niach wojny, „Nowa Gazeta Łódzka” 1914, nr 179, s. 1; A. Kożuchowski, Zwarcie polityczne, „Polityka. Pomocnik Historyczny. Wielka Wojna 1914–1918” 2014, nr 3, s. 37–46; Kalendarium Wielkiej Wojny, „Focus. Historia” 2014, nr 1, s. 6–11. 12 przerodziła się w kilkuletnie, krwawe walki (głównie pozycyjne), zakończone bi- lansem ogromnych strat ludzkich i materialnych4. Zawieszenie broni, 11 listopada 1918 r., ustaliło nowy porządek polityczny w Europie i na świecie. W wyniku ro- zejmu podpisanego w Compiègne powstało i odrodziło się wiele państw, w tym państwo polskie (II Rzeczpospolita)5. Dnia 1 sierpnia 1914 r. Niemcy, a 6 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały woj- nę Rosji6. Z tą chwilą ziemie polskie7 stały się polem walki, dewastacji i destrukcji, nie tylko w aspekcie militarnym, lecz także polityczno-gospodarczym i społeczno- -kulturowym. W wojenny wysiłek zaangażowano całe społeczeństwa i wszelkie posiadane zasoby8. Po stronie niemieckiej u progu wojny zmobilizowano łącz- nie 9 750 000 mężczyzn w wieku 17–45 lat, podlegających obowiązkowi służby wojskowej, Austro-Węgry zaangażowały początkowo 3 350 000 mężczyzn, nato- miast Rosja powołała pod broń około 5 mln ludzi. W szeregach armii niemieckiej, austro-węgierskiej i rosyjskiej, jako obywatele trzech państw zaborczych, walczyli Polacy (około 2,9 mln), a ziemie polskie stały się polem frontu, określanego ze względu na położenie geograficzne mianem wschodniego. Operacje militarne oraz decyzje okupacyjnych władz wojskowych i cywilnych implikowały sytuację życiową oraz losy mieszkańców z terenów objętych konfliktem. Chociaż ludność cywilna pozostawała poza obrębem „wielkiej wojny”, daleko od bitew czy potyczek i nie brała w nich bezpośredniego udziału, to z dnia na dzień doświadczała kon- sekwencji decyzji politycznych podejmowanych przez strony zbrojnego konfliktu. Wydarzenia militarne rozgrywające się na polu walki miały więc bezpośrednie przełożenie na codzienność mieszkańców wielu miast, miasteczek, wsi i osad. Łódź od 1815 r. należała do zaboru rosyjskiego (była położona przy zachod- nich granicach Imperium Rosyjskiego)9 i jako jeden z głównych ośrodków miej- skich Królestwa Polskiego rozwijała swój potencjał przemysłowy, będąc również ważnym i strategicznym centrum komunikacyjnym. Główną siłą napędową mia- sta i regionu był przemysł włókienniczy, a o ogromnym awansie ekonomicznym 4 Ł. Przybyło, Fronty wojny. Straty w I wojnie światowej, „Polityka. Pomocnik Historyczny. Wielka Wojna 1914–1918” 2014, nr 3, s. 49. 5 Problematykę tzw. sprawy polskiej obecnej w narracji głównych stron wojennego konfliktu omówiono w następującym artykule: W. Suleja, Wielka Wojna z polskiej perspektywy, „Dzieje Najnow- sze” 2014, R. XLVI, s. 3–10. 6 J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 1978, s. 364–365; A. Chwalba, Sa- mobójstwo Europy…, s. 44–46. 7 Po trzecim rozbiorze, w 1795 r., państwo polskie przestało istnieć; ziemie polskie wraz z ich mieszkańcami podzielono między trzy mocarstwa rozbiorowe: Rosję, Austrię i Prusy. 8 O I wojnie jako wojnie totalnej zob. K. Sierakowska, Śmierć – wygnanie – głód w dokumentach osobistych. Ziemie polskie w latach Wielkiej Wojny 1914–1918, Warszawa 2015, s. 7. 9 Rozwój niewielkiej rolniczej osady, jaką była Łódź, rozpoczął się dopiero po zaliczeniu jej w 1820 r. do miast rządowych Królestwa Polskiego i wyznaczeniu na osadę fabryczną. Po drugim rozbiorze Polski (1793 r.) Łódź znalazła się w zaborze pruskim, po Kongresie wiedeńskim (1815 r.) weszła w skład Królestwa Polskiego, które po powstaniu listopadowym (1830–1831) zostało włączone do Imperium Rosyjskiego. W wyniku reorganizacji guberni w 1867 r. Łódź weszła w skład guberni piotrkowskiej ze stolicą w Piotrkowie [Trybunalskim]. O. Flatt, Opis miasta Łodzi pod względem histo- rycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853, s. 6; J. A. Daszyńska, Ziemie polskie przed I wojną światową, [w:] Bezbronne miasto…, s. 310–311. Wstęp 13 i kulturowym miasta świadczyła wzrastająca w niezwykłym tempie liczba ludności (w 1870 r. – 50 tys. mieszkańców; w 1913 r. – około 500 tys.). Społeczność Łodzi, którą wówczas stanowili Polacy (połowa populacji), Żydzi, Niemcy i Rosjanie, ze względu na silne powiązania interesów, była swoistym tyglem kulturowym, pie- lęgnującym własne tradycje, religie i zwyczaje. „Ten iście amerykański rozkwit naszego miasta – czytamy we wspomnieniach wybitnego łodzianina Mieczysława Hertza – w którym ludność rosła, nowe ulice wrzynały się w podmiejskie orne grunta, budowano i rozszerzano w dalszym ciągu fabryki”10, przerwała wojna. W latach 1914–1918 Łódź nie była bezpośrednim terenem walk, poza po- czątkowym okresem działań militarnych, kiedy o miasto toczono bitwę w ramach „Operacji Łódzkiej” (listopad/grudzień 1914), chociaż i wtedy miejscem starć były tylko jego obrzeża11. Czas wojny naznaczony krytycznymi warunkami bytowymi łodzian, przede wszystkim ubóstwem, głodem, chorobami, śmiercią, spowodował jednak do tego stopnia nieodwołalne straty w wymiarze ekonomicznym, demo- graficznym, społecznym i zdrowotnym miasta, że wysunięto konkluzję, iż należał do jednego z najbardziej katastrofalnych okresów w dziejach Łodzi12. Okupacja miasta przez Niemców rozpoczęła się 6 grudnia 1914 r. i trwała do końca I wojny. W spojrzeniu na czas I wojny światowej z rodzimej, polskiej, ale i lokalnej, łódzkiej perspektywy nie można pominąć niezwykle istotnego elementu, jakim był – w odniesieniu do narodu – wysiłek państwotwórczy (podejmowany już od poło- wy 1915 r., zintensyfikowany po „akcie 5 listopada” z 1916 r.), natomiast z punktu widzenia miasta – była to praca na rzecz budowy samorządu: wyznaczania jego struktur oraz precyzowania i wypełniania zadań społecznych (m.in. w obszarze sądownictwa, administracji, oświaty, zdrowotności)13. Własne osiągnięcia na tym polu, pomimo skomplikowanej wojennej sytuacji, miała także Łódź. Po zajęciu miasta przez Niemców, wskutek prowadzonej przez nich polityki, nastąpiły rady- kalne zmiany, które z jednej strony przyniosły upadek gospodarczy i biedę na nie- spotykaną dotąd skalę, budząc tym samym zrozumiałą niechęć, a nawet wrogość wobec okupanta, z drugiej natomiast, poszerzanie, za aprobatą władz niemiec- kich, swobód dotyczących życia społecznego miasta stało się podłożem rozwoju łódzkiej oświaty (w tym upowszechnienia szkolnictwa), organizacji szpitalnictwa, opieki higieniczno-zdrowotnej czy opieki socjalnej. W obliczu kryzysów, przełomów czy zbrojnych konfrontacji intensyfikują się inicjatywy społeczne mające na celu pomoc innym. Wybuch I wojny światowej 10 M. Hertz, Łódź w czasie Wielkiej Wojny, Łódź 1933, s. 3. 11 Obszerniejsze informacje na temat „Operacji Łódzkiej” znajdują się w rozdziale I niniejszej publikacji. 12 W. Puś, K. Badziak, Gospodarka Łodzi w okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), [w:] Łódź. Dzieje miasta, t. I: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1980, s. 297; J. K. Jan- czak, Ludność, [w:] Łódź. Dzieje miasta…, s. 200–201; J. Fijałek, J. Indulski, Opieka zdrowotna w Ło- dzi do roku 1945. Studium organizacyjno-historyczne, Łódź 1990, s. 257–258; A. Rzepkowski, Lud- ność Łodzi w okresie I wojny światowej, [w:] Łódź w drodze do niepodległości, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2013, s. 132–135. 13 W. Suleja, Wielka Wojna…, s. 9–10. Zob. też: Od samoorganizacji do samorządności – 100 lat temu, http://asocjacje.org/category/opowiesc-w-odcinkach/ (dostęp: 5.01.2017). Wstęp 14 oraz skutki, jakich podczas jej trwania doznawała ludność cywilna z terenów oku- powanych, sprawiły, że uruchomiono projekty pomocowe i opiekuńcze skierowa- ne do osób potrzebujących z grona dorosłych, młodzieży i dzieci. Szczególnie ostatnia grupa, nie mając możliwości samodzielnego zaspokojenia potrzeb, stała się, w latach 1914–1918, „przedmiotem” szeroko rozumianej opieki ze strony spo- łeczeństwa i instytucji. Opiekę nad dziećmi organizowało wiele środowisk, które kierując się różnymi motywami oraz podejmując określone, niejednokrotnie toż- same działania, stosowały wówczas niezbędne środki i czynności uwarunkowane kategorią i stanem zagrożenia życia dziecka, jego wiekiem, konkretną sytuacją życiową, a także potrzebami. Próba rozpoznania i rekonstrukcji wymienionych elementów opieki organizowanej w stosunku do dziecka żyjącego w trudnym okresie wojennym w dużym ośrodku miejskim na terenie okupacji niemieckiej sta- ła się podstawą niniejszego opracowania zatytułowanego Opieka nad dziećmi w Łodzi w latach I wojny światowej. Poddając analizie termin „opieka” w odniesieniu do jednostki ludzkiej, z jed- nej strony pojawia się refleksja nad wagą i znaczeniem pojęcia, którego istota, od najdawniejszych czasów nadawała kierunek działaniu człowieka podejmowa- nemu wobec innego, potrzebującego pomocy14, z drugiej – nasuwa się wniosek o jego złożoności i wieloznaczności15, co zresztą podkreślają współcześni ba- dacze zagadnień związanych z pedagogiką opiekuńczą16. Warto nadmienić, że przez wiele lat „opieka nad dzieckiem” – zarówno na ziemiach polskich, jak i na świecie – rozwijała się bez dostatecznej refleksji teoretycznej, a ogromne potrze- by społeczne w tej dziedzinie, jak zauważa Albin Kelm, spowodowały, że praktyka wyprzedziła teorię17. Wojna lat 1914–1918, po pierwsze jako zjawisko graniczne 14 J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne dzieje pomocy człowiekowi: od filantropii greckiej do pracy socjalnej, Katowice 1998; Cz. Kępski, Idea miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Lublin 2003. 15 Mówi się o opiece w znaczeniu ochrony, obrony, pomocy, zapobiegania czy wyrównywania; rozpatruje się opiekę nad dzieckiem, młodzieżą, chorymi, osamotnionymi. Współcześnie „opieka nad dzieckiem” obejmuje system świadczeń i usług skierowanych na ochronę i wspieranie rozwoju dzieci i młodzieży; jest także dziedziną badań (realizowaną w obrębie pedagogiki społecznej, polityki społecz- nej i pracy socjalnej), kształcenia oraz praktyki społecznej. Z. W. Stelmaszuk, M. Kolankiewicz, Opieka nad dzieckiem, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. III, red. T. Pilch, Warszawa 2004, s. 838. 16 Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza w zarysie, cz. I, Olsztyn 2000, s. 33–41; A. Kelm, Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000, s. 18; tenże, Pedagogika opiekuńcza, [w:] Pedagogika ogólna i subdyscypliny, red. L. Turos, Warszawa 1999, s. 197–199; L. Albański, S. Gola, Wybrane zagadnienia z pedagogiki opiekuńczej, Jelenia Góra 2013, s. 19–24; M. Balcerek, Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1978, s. 18–19. We współcze- snej Encyklopedii pedagogicznej podkreśla się, iż zjawisko opieki było od dawna przedmiotem zainte- resowania pedagogów, ale próby definiowania przez nich tegoż pojęcia były tylko częściowo udane. Dopiero wysiłki czynione na gruncie pedagogiki opiekuńczej doprowadziły do precyzyjniejszych ujęć istoty opieki pedagogicznej; podkreśla się tu dokonania wspomnianego Albina Kelma i Zdzisława Dą- browskiego oraz ujęcia alternatywne pedagogów takich jak: H. Muszyński, F. Kowalewski, B. Smo- lińska-Theiss, S. Badora czy Z. W. Stelmaszuk. Por. M. Winiarski, Opieka pedagogiczna, [w:] Ency- klopedia pedagogiczna…, s. 853–858. Formalnie pedagogika opiekuńcza została usankcjonowana w Polsce w 1973 r. wraz z uruchomieniem przez uczelnie wyższe studiów tej specjalności. Zob. L. Al- bański, S. Gola, Wybrane zagadnienia…, s. 157. 17 A. Kelm, Węzłowe problemy…, s. 17. Wstęp 15 będące źródłem zmian na wielu płaszczyznach życia ludzkiego, po drugie, będą- ca czynnikiem zewnętrznym rzutującym na położenie dzieci i potrzeby w zakresie opieki, skutkowała tym, że po jej zakończeniu priorytetem stała się kwestia bu- dowy systemu opieki nad dzieckiem, tworzenia jego ram organizacyjnych oraz wdrażania do praktyki założeń teoretyczno-programowych18. Określenie i nada- nie ram prawno-organizacyjnych opiece nad dzieckiem oraz rozwój tej dziedziny pedagogiki opiekuńczej nastąpił w okresie międzywojennym. Nie oznacza to jed- nak, że prób definiowania założeń systemu opieki nad dziećmi nie podejmowano wcześniej. Jak podkreśla Stefania Walasek, już ostatnie dekady XIX i początek XX w. postrzega się jako początek formowania organizacyjnych i metodycznych propozycji, którym towarzyszyło budowanie teoretycznych podstaw pedagogiki opiekuńczej i przedszkolnej19. Tego samego zdania jest Andrzej Meissner, który zaznacza, że pierwszym etapem w próbie wypracowywania, pod koniec XIX w., systemu opieki nad dziećmi i młodzieżą było tworzenie prawnych podstaw dzia- łań opiekuńczych, a następnie koordynowanie działalności różnych podmiotów sprawujących opiekę (takich jak organizacje, towarzystwa) przez tworzenie nad- rzędnych instytucji20. W latach I wojny, jak w odniesieniu do Łodzi pokazują bada- nia, skupiono się na praktycznym podejściu do problematyki opieki nad dziećmi, bowiem nadrzędnym celem w obliczu zagrożenia życia i zdrowia najmłodszych żyjących na terenach okupowanych stało się ratownictwo od następstw głodu i chorób, ale – warto podkreślić, że już wtedy przedstawiono koncepcję jednolitej i planowej opieki nad dziećmi. Jej autorem był dr Władysław Szenajch, łódzki le- karz pediatra (od 1918 r. kierownik Ministerstwa Zdrowia Publicznego Opieki Spo- łecznej i Ochrony Pracy)21. W 1917 r. dokonał on kategoryzacji istoty działalności opiekuńczej, określając jej trzy zasadnicze obszary: opiekę higieniczno-lekarską, społeczno-prawną i wychowawczą oraz opiekę o wymiarze dobroczynnym22. W niniejszej monografii opieka nad dzieckiem rozumiana jest, zgodnie z kon- cepcją A. Kelma, jako pochodna ogólnego pojęcia opieki i traktowana jako działa- nie podejmowane przez osoby lub instytucje wobec dzieci – w związku z faktyczną 18 Prace w tej dziedzinie zintensyfikowano po wprowadzeniu w 1923 r. ustawy o opiece spo- łecznej. Zob. ustawa o opiece społecznej, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z 1923 r. nr 92, poz. 726; E. Mantëuffel, Podstawy organizacyjne opieki społecznej w Polsce, Warszawa 1928, s. 5–6. Por. też prace: J. Cz. Babicki, W. Wóytowicz-Grabińska, Opieka nad dziećmi i młodzieżą, [w:] Ency- klopedia wychowania, t. III, Warszawa 1937; K. Krzeczkowski, Uwagi nad drogami opieki społecznej, Warszawa 1936; tenże, Polityka społeczna, Łódź 1947; H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wro- cław 1961; I. Lepalczyk, Źródła do pedagogiki opiekuńczej, t. I, Warszawa 1998; R. Czerniakowska, Źródła i inspiracje rozwoju opieki nad dzieckiem w Polsce, [w:] Problemy teorii i praktyki opiekuńczej, red. B. Matyjas, Kielce 2005, s. 11–17; K. Kabziński, Z zagadnień organizacyjno-prawnych opieki spo- łecznej w Polsce (w świetle czasopiśmiennictwa okresu dwudziestolecia międzywojennego), [w:] Ad- denda do dziejów oświaty. Z badań nad prasą Drugiej Rzeczypospolitej, red. I. Michalska i G. Michal- ski, Łódź 2013, s. 325–348. 19 S. Walasek, Opieka i wychowanie małego dziecka na łamach czasopism przełomu XIX i XX wieku, Wrocław 2015, s. 7–8; S. Walasek (red.), Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX wieku, Kraków 2008, s. 7–9. 20 A. Meissner, Galicja i jej dziedzictwo, t. 16: Opieka nad dzieckiem w Galicji, Rzeszów 2002, s. 11. 21 Więcej zob. rozdział I, podrozdział 5. 22 W. Szenajch, Zasady organizacji opieki nad dziećmi, Warszawa 1917, s. 61. Wstęp 16 lub potencjalną sytuacją zagrożenia ich istnienia, przy braku albo ograniczonych możliwościach przezwyciężenia trudnej sytuacji przez same dzieci – w celu za- pewnienia im prawidłowych warunków rozwoju i wychowania23. Należy ponadto podkreślić, że termin „opieka nad dzieckiem” ujęto bardzo szeroko, odnosząc go do: opieki socjalnej (i materialnej), zdrowia i higieny oraz wychowania i edukacji, co poniekąd może mieć odniesienie w teorii współczesnej pedagogiki opiekuń- czej. O przenikaniu się oraz związku opieki nad dzieckiem z innymi rodzajami działania społecznego mówi A. Kelm, dostrzegając go w kilku relacjach, mianowi- cie: opieka nad dzieckiem i → 1) ochrona zdrowia, → 2) wychowanie i nauczanie, → 3) system zabezpieczenia społecznego, → 4) działalność socjalna instytucji24. Autor akcentuje przy tym związek między opieką a wychowaniem i edukacją z uwagi na tożsamość przedmiotu i podmiotu (dziecko i instytucja) w opiece, wychowaniu i nauczaniu; dopiero odrębne treści i cel czynności opiekuńczych, wychowawczych i edukacyjnych różnicują te kategorie25. Opieka towarzyszy wy- chowaniu i edukacji jako element każdego pedagogicznego kontaktu i integralny składnik pedagogicznego działania, co nie stoi w sprzeczności z tym, by mogła ona występować także poza wychowaniem i nauczaniem. Trudno natomiast od- dzielić wychowanie i edukację od opieki, bowiem zawsze, zdaniem autora, w rela- cji z dzieckiem pozostaje chociażby troska o jego bezpieczeństwo osobiste. Innym pojęciem stosowanym w tej pracy jest „pomoc” – traktowana również jako działanie podjęte dla dobra innej osoby w celu ulżenia jej w funkcjonowaniu lub dla ratowania w niebezpieczeństwie (inaczej wspieranie kogoś, pomaganie ko- muś)26 oraz, używane zamiennie, „wsparcie”, czyli zachowanie osób i grup społecz- nych pomocne w zaspokajaniu potrzeb innych, znajdujących się w trudnym położe- niu („wspieranie” pojawia się jako synonim „pomagania” czy „niesienia pomocy”)27. Opieka nad dzieckiem utożsamiana z działaniem obejmuje trzy główne kom- ponenty: przedmiot działania (dziecko), podmiot działający (osoba, instytucja) i treść działania (środki i czynności zastosowane podczas działania). Z perspektywy problematyki niniejszej publikacji kluczowy jest „przedmiot” opieki, czyli dziecko. Prawną granicą wieku dzieciństwa u człowieka jest ukoń- czenie 18. roku życia, czyli z jednej strony moment uzyskania zdolności do czyn- ności prawnych, z drugiej – granica formalnej odpowiedzialności dorosłych (ro- dziców, opiekunów) za wykonywanie władzy rodzicielskiej i wypełnianie wobec dziecka zadań opiekuńczych28. Warto zauważyć, że wiek dziecka (i właściwo- ści rozwojowe) oraz sytuacja społeczna implikują zakres, czas trwania i formę działalności opiekuńczej. Mówimy o opiece nad dzieckiem w okresie prenatal- nym (opieka nad macierzyństwem), nad noworodkami, niemowlętami, następnie – uzupełniając kryterium wieku o sytuację społeczną (w odniesieniu do instytucji 23 A. Kelm, Węzłowe problemy…, s. 18, 21. 24 Tamże, s. 20. 25 Tamże, s. 14–15, 20. 26 M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1992, s. 796. 27 H. Sęk, Wsparcie społeczne – co zrobić, aby stało się pojęciem naukowym?, „Przegląd Psy- chologiczny” 1986, nr 3, s. 791–799. 28 Dziecko, [w:] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2007, s. 91. Wstęp 17 opieki) – o opiece nad dzieckiem w wieku przedszkolnym, a następnie szkolnym (nad uczniami) oraz nad wychowankami placówek oświatowych i opiekuńczo- -wychowawczych29. Wiek dziecka determinuje jednocześnie zakres opieki, np. w pierwszych latach życia człowieka działalność opiekuńcza jest dominująca. W niniejszej pracy jako górną granicę wieku przyjęto 14–15 lat, bowiem po pierw- sze, w tym okresie życia wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych rozpoczynali samodzielne życie, po drugie, opracowania statystyczne analizują- ce dane demograficzne ludności Łodzi za lata 1914–1918 wyodrębniają wiek 0–14 lat dla określenia okresu dzieciństwa30, a po trzecie, osoby w przedziale 15–17 lat zatrudniane w fabrykach kwalifikowano już jako robotników młodocia- nych (od 12. do 15. roku życia byli to małoletni). Większą uwagę, z powodów już zasygnalizowanych, autorka skupiła na analizie opieki nad młodszymi dziećmi, w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym i początkowym wieku szkolnym (0–9/10 lat), potrzebującymi zdecydowanie większej opieki i pomocy ze strony dorosłych. Inicjatywy opiekuńcze w latach I wojny adresowano w więk- szym wymiarze właśnie do tych grup wiekowych. Pozostaje jeszcze kwestia określenia statusu społecznego grupy dziecięcej, która jako podopieczni, wy- chowankowie i uczniowie instytucji opiekuńczo-wychowawczych, zdrowotnych i edukacyjnych stała się przedmiotem badań (i przedmiotem szczególnej troski społeczeństwa Łodzi w latach I wojny). Ich sytuacja społeczna była związana bezpośrednio z rodzajem zagrożenia w sferze potrzeb życiowych, a więc i z ka- tegorią potrzeb opiekuńczych. Badaniem objęto więc dzieci biedne w znaczeniu niedostatku materialnego wywodzące się z rodzin pełnych o bardzo niskim sta- tusie ekonomicznym (dotknięte przede wszystkim zjawiskiem głodu, chorobami, doświadczające braku odzieży), dzieci porzucone (opuszczone, osamotnione), sieroty (naturalne, społeczne – „oddane innym na wyżywienie i wychowanie”), półsieroty, chore, kalekie, dzieci tzw. rezerwistów, czyli żołnierzy rezerwy, którzy udali się na wojnę, dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, niedostosowane społecznie oraz bezdomne, które z przyczyn wojny nagle pozostały bez dachu nad głową czy pozbawione zostały niezbędnych środków do życia31. 29 Podstawowe okresy rozwojowe dziecka: noworodek (0–1. miesiąca życia), niemowlęctwo (1. rok życia), wiek poniemowlęcy (1–3 lata), wiek przedszkolny (3–7 lat), młodszy wiek szkolny (7–11/12 lat), wiek dorastania (od 12–13 lat do 17–18 lat). E. Wysocka, Okresy rozwojowe, [w:] Ency- klopedia pedagogiczna…, s. 816; K. Kubicka, W. Kawalec, Pediatria, Warszawa 2010, s. 9999. Zob. też: B. Śliwerski, Pedagogika dziecka. Studium pajdocentryzmu, Gdańsk 2007, s. 23–27. 30 A. Goerne, Z zakresu statystyki m. Łodzi, [w:] Informator m. Łodzi z kalendarzem na rok 1919, Łódź 1919, s. 27; A. Rżewski, Prace statystyczne Zarządu Miejskiego w Łodzi 1918–1934 na tle za- gadnień statystyki i polityki komunalnej, Łódź 1937, s. 19–20. 31 Problem sieroctwa i tzw. dzieci ulicy szeroko omawiany jest m.in. w pracach: W. Sala, Pra- ca w zakładach opiekuńczo-wychowawczych (w okresie 1918–1939), Warszawa 1964; Cz. Kępski, Dziecko sieroce i opieka nad nim w Polsce w okresie międzywojennym, Lublin 1991; M. Kalinow- ski, J. Pełka, Zarys dziejów resocjalizacji nieletnich, Warszawa 1996; M. Surdacki, Dzieci porzucone w Szpitalu Świętego Ducha w Rzymie w XVIII wieku, Lublin 1998; tenże, Losy dzieci porzuconych w społeczeństwie europejskim do XX wieku, [w:] Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowo- żytne, t. II, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek, Bydgoszcz 2002, s. 141–165; A. Kołakowski, Opieka nad dzieckiem sierocym w województwie gdańskim w latach 1945–1956, Gdańsk 2010; J. Domańska, Wstęp 18 Podmiotem organizującym działania opiekuńcze względem dziecka mogą być osoby (podejmujące aktywność indywidualną lub w organizacjach społecznych) oraz instytucje (funkcjonujące z ramienia państwa, samorządu, stowarzyszenia). Kierują się one różnymi przesłankami, ale niejednokrotnie podejmują identycz- ne lub zbliżone formy opiekuńcze. W historii opieki nad dzieckiem występowały 4 typy motywów skłaniających podmioty opieki do działania32 i które można też odnaleźć w historii opieki nad dzieckiem w Łodzi doby wojennej (1914–1918) (por. tabela 7): 1) motyw humanitarny, uruchamiający działalność podmiotów o charakterze filantropijno-społecznym (organizacje i instytucje dobroczynno-społeczne) – mó- wimy wówczas o opiece filantropijnej; 2) motyw wyznaniowy, którym kierowały się podmioty charytatywne i prywat- ne (kościoły, związki, społeczności wyznaniowe oraz osoby indywidualne) – opie- ka charytatywna; 3) motyw solidarności społecznej, który wyzwoliła wojna i jej konsekwencje (komitety obywatelskie, instytucje samopomocy społecznej, rady opiekuńcze) – opieka socjalna; 4) motyw prawa dziecka do opieki ze strony organów władzy samorządowej (Magistrat miasta Łodzi), w którym można dostrzec zalążek przyszłych uregu- lowań prawno-administracyjnych w zakresie opieki nad dzieckiem na szczeblu centralnym i lokalnym33. Sytuacja graniczna, jaką była wojna, uruchomiła motyw ogólnospołeczny po- legający na ratownictwie dzieci przed skutkami wojny (głodem, chorobami, śmier- cią) i objęciu opieką jak najwięcej z nich. Różnorodność podmiotów w opiece nad dziećmi nie oznaczała, że podejmo- wano odrębne działania pomocowe. Wprost przeciwnie, „treść działania”, a więc środki i czynności zastosowane w działalności opiekuńczej były, jak nadmieniono, analogiczne, a nawet tożsame. Wyznaczał je po pierwsze rodzaj i stan sytuacji zagrożenia oraz związane z tym potrzeby życiowe dziecka, po drugie – jego wiek i właściwości rozwojowe. Środki i czynności zastosowane w opiece nad dzieckiem w Łodzi w analizowanym okresie pozwoliły na wyodrębnienie opieki o charak- terze: socjalnym (w tym materialnym), zdrowotnym (medycznym, higienicznym, profilaktycznym) i wychowawczo-edukacyjnym, stosowanym przez różnorodne podmioty opieki. Rodzaj środowiska społecznego określał zakres, formę i czas trwania opieki. Charakterystycznymi środowiskami opiekuńczymi funkcjonujący- Domy Dziecka na Warmii i Mazurach 1945–1989, Lublin 2015; A. Bołdyrew, Społeczeństwo Królestwa Polskiego wobec patologii społecznych w latach 1864–1914, Łódź 2016. 32 A. Kelm, Węzłowe problemy…, s. 27. 33 A. Kelm nazywa ten motyw konstytucyjnym (prawnym) – „opieka prawna”, jednak dla Łodzi okresu I wojny ten termin nie jest uprawniony. Decyzje podejmowane przez władze miejskie Łodzi w la- tach 1915–1918 (głównie przez przedstawicieli takich agend, jak: Wydział Niesienia Pomocy Bied- nym, Wydział Zdrowotności Publicznej i Wydział Szkolnictwa) wskazują wprawdzie na refleksję nad koniecznością zagwarantowania dzieciom prawa do opieki ze strony samorządu, ale żadne uregulo- wania prawne, ze zrozumiałych względów, nie zostały wtedy podjęte. Z tego powodu, według autorki, odpowiedni jest zwrot „prawo dziecka do opieki”. Wstęp 19 mi dla łódzkich dzieci podczas I wojny światowej były instytucje/placówki opieki całkowitej i częściowej, w których realizowany był pełny zakres czynności opie- kuńczych albo wykonywano tylko niektóre zadania opiekuńcze. Należy przy tym zwrócić uwagę na dwie kwestie: dużą swobodę w ich nazewnictwie (występującą również przed 1914 r.) oraz na trudność przyporządkowania jednolitego charak- teru opieki do danego podmiotu, bowiem często działalność opiekuńcza wobec dzieci realizowana w danej placówce miała charakter komplementarny (można jedynie wskazać wiodący, ale nie jedyny kierunek opieki). Czas trwania opieki nad dzieckiem wyznaczył kolejny element opieki: doraźnej, okresowej i stałej. Do pierwszej kategorii, czyli instytucji/placówek opieki całkowitej zaliczano przytuł- ki, określane również jako: przytuliska, schroniska i domy sierot, przeznaczone, najogólniej mówiąc, dla dzieci niemających rodziców, opiekunów bądź dachu nad głową, gdzie występował pełen zakres zadań opiekuńczych (opieka miała tu charakter bytowy/materialny; stały). Druga kategoria to instytucje/placówki opieki częściowej, gdzie realizowano określone, zależne od profilu podmiotu, zadania opiekuńcze: 1) ochronki i ochrony34, szkoły elementarne, szkoły zawodowe, świetlice (opieka wychowawcza i edukacyjna; okresowa); 2) szpitale, ambulatoria, domy zdrowia, domy izolacyjne, zbiornie, zakłady dezynfekcyjne, kolonie i półkolonie letnie (opieka medyczna i profilaktyczna; okre- sowa); 3) tanie i bezpłatne kuchnie dziecięce, punkty dystrybucji mleka (opieka zdro- wotna; doraźna). Należy jeszcze wspomnieć o popularnej w czasie wojny pozainstytucjonalnej formule opieki, chociaż odpowiedniejsze będzie użycie określenia „pomoc dzie- ciom”. Mowa o udzielaniu potrzebującym wsparcia natury socjalnej, w postaci ofiar w naturaliach, takich jak: odzież, obuwie, lekarstwa, środki czystości (mydło), przybory i podręczniki szkolne, bądź w postaci pieniędzy – zapomogi, zasiłki. Były to akcje pomocowe o charakterze doraźnym, które uzupełniały działania opie- kuńcze realizowane na płaszczyźnie instytucjonalnej, zwłaszcza w instytucjach/ placówkach opieki częściowej. Wybór tematyki pracy, której przedmiotem uczyniono zagadnienie opieki nad dziećmi w Łodzi w latach I wojny światowej podyktowany został, poza zaintereso- waniem autorki historią miasta i zamysłem zgłębienia nieco mniej znanego frag- mentu jego dziejów, kilkoma przesłankami: po pierwsze, brakiem opracowania prezentującego tę kwestię we współczesnej polskiej historiografii, zarówno z za- kresu historii powszechnej, jak i historii wychowania czy też historii opieki społecz- nej; po drugie, zachowaniem obszernej bazy źródłowej i dostępnością materiału archiwalnego, niepoddanego dotąd analizie badawczej; po trzecie, zamiarem 34 Do ochronek uczęszczały dzieci w wieku przedszkolnym od 3. do 7. roku życia, ochrony przeznaczone były dla dzieci w młodszym wieku szkolnym, pomiędzy 7. a 9. rokiem życia; odbywała się w nich edukacja na poziomie elementarnym. Zarówno ochronki, jak i ochrony mieściły się zazwy- czaj w jednym budynku, ale korzystały z osobnych pomieszczeń, toteż w dokumentach źródłowych, jakie poddano badaniu, często brakuje precyzyjnego określenia dla danego typu instytucji; nazw tych używa się wymiennie. Wstęp 20 kontynuacji podjętych przez autorkę przed kilku laty badań w obszarze szeroko rozumianej opieki (w tym opieki nad dzieckiem) przełomu XIX/XX w.; po czwarte, stuletnią rocznicą wybuchu i zakończenia I wojny światowej, przypadającą na lata 2014 i 2018. O I wojnie światowej napisano już wiele, tak w literaturze rodzimej, jak i zagra- nicznej, ale warto podkreślić, że wzrost publikacji z tego zakresu dziejowego na- stąpił w związku ze stuleciem wybuchu Wielkiej Wojny35. Jej fenomen wzbudzał36 i nadal wzbudza zainteresowanie badaczy z różnych dziedzin nauki, jakkolwiek wśród polskich opracowań dominowały ujęcia koncentrujące się na politycznych, militarnych i strategicznych aspektach działań wojennych37. Nowsze opracowania odsłaniają inne pola badawcze. Wkraczają w konteksty ekonomiczne, społeczno- -kulturowe, religijne, w ludzką codzienność toczącą się poza okopami. Pokazują społeczność poza linią frontu: w miastach, miasteczkach, wsiach, osadach. Taka narracja obecna jest zarówno w zagranicznej38, jak i rodzimej historiografii39. 35 Dwie dekady temu Witold Molik podkreślał o wiele większe zainteresowanie problematyką I wojny wśród badaczy Europy Zachodniej aniżeli w Polsce. Por. W. Molik, Wielkopolska w okresie I wojny światowej. Stan i propozycje badań, [w:] Społeczeństwo polskie na ziemiach pod panowa- niem pruskim w okresie I wojny światowej (1914–1918), red. M. Wojciechowski, Toruń 1996, s. 25. Podobnego zdania, w odniesieniu do regionu Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej Euro- py, są historycy, którzy współcześnie dokonali przeglądu stanu badań historiografii wojennej Europy (w tym Polski). Badacze określili też główne wątki prowadzonych badań (geneza wojny, okupacja, ucieczki i wysiedlenia, jeńcy, przemoc, pamięć). Por: W. Borodziej, M. Górny, Nowsze badania nad I wojną światową w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej (wybrane zagadnienia), „Kwartalnik Historyczny” 2015, R. CXXII, nr 1, s. 131–152. Przyczyn skromniejszego zainteresowania I wojną światową niektórzy historycy upatrują w traumatycznych doświadczeniach II wojny. Zjawisko to miało również inne podłoże. Zob. K. Sierakowska, Śmierć – wygnanie – głód…, s. 9. 36 Przeglądu najważniejszych opracowań, które ukazały się w latach 1914–1939 i dotyczyły pro- blematyki I wojny światowej na ziemiach polskich dokonał Jan Molenda. Autor podkreślił, że wśród źródeł dostępnych historykom już w czasie I wojny można wyodrębnić kilka grup: źródła drukowane, dzienniki, pamiętniki i zbiory dokumentów. J. Molenda, Polska w Wielkiej Wojnie 1914–1918. Kilka refleksji w sprawie stanu badań (cz. I: 1914–1939), „Dzieje Najnowsze” 2014, R. XLVI, nr 3, s. 57–70. 37 J. Topolski, Wojna jako przedmiot badań historycznych, [w:] Pax et bellum, red. K. Olejnik, Po- znań 1993, s. 7–16; F. Ryszka, Polityka i wojna, świadomość potoczna a teorie XX wieku, Warszawa 1975; B. Miśkiewicz, Wprowadzenie do badań historycznowojskowych, Poznań 2001; tenże, Wojna jako przedmiot badań historycznych, [w:] Wojna jako przedmiot badań historycznych, red. K. Olejnik, Toruń 2006, s. 7–19. 38 Por. R. Chickering, The Great War and Urban Life in Germany. Freiburg, 1914–1918, New York 2007; K. Maier, Hospodaření a rozvoj českých měst, 1850–1938, Prague 2005; M. Healy, Vienna and the fall of Habsburg Empire. Total War and Everyday Life in World War I, New York 2004; B. J. Davis, Home Fires Burning. Food, Politics, and Everyday Life in World War I Berlin, Chapel Hill 2000; J. Winter, J.-L. Robert (eds.), Capital Cities at War. Paris, London, Berlin 1914–1919, New York 1997; J. Juozas, V. Merkys, A. Tautavičius, Vilniaus miesto istorija nuo seniausių laikų iki Spalio revoliucijos, Vilnius 1968. Zob. też: W. Eckart, Medizin und Krieg. Deutschland 1914–1924, Paderborn 2014; B. Little, Humanitarian Relief in Europe and the Analogue of War, 1914–1918, [w:] Finding Common Ground: New Directions in First World War Studies, eds. J. Keene, M. Neiberg, Leiden–Boston 2010, s. 139–158; B. Little (ed.), Humanitarianism in the Era of the First World War, “First World War Studies” 2014, vol. 5, no. 1, s. 1–16. 39 Zob. m.in.: K. Sierakowska, Śmierć – wygnanie – głód…; T. Krzemiński, Codzienność miesz- kańców Torunia w latach pierwszej wojny światowej (1914–1918), „Rocznik Toruński” 2014, t. 41, s. 7–37; tenże, Wojenna codzienność na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1914–1918, „Czasy No- wożytne” 2014, t. 27, s. 185–211; D. Grinberg, J. Snopko, G. Zackiewicz (red.), Wielka Wojna poza Wstęp 21 Własne opracowania obrazujące życie miasta i jego mieszkańców podczas I wojny posiada również Łódź. Wśród nich bardzo cenna jest, wydana w 1933 r. pu- blikacja autorstwa Mieczysława Hertza: Łódź w latach Wielkiej Wojny, mająca cha- rakter wspomnień, ale stanowiąca również bogatą ilustrację przebiegu wojny i jej skutków dla miasta40. Kwestie polityczne, które doprowadziły do międzynarodowe- go konfliktu zbrojnego, ale również odniesienia do sytuacji Łodzi i jej okolic w pierw- szych miesiącach wojny przedstawił Władysław Bortnowski w publikacji z 1969 r. Ziemia łódzka w ogniu. 1 VIII–6 XII 1914 rok41. Problematyka pierwszowojenna obecna jest w monografii Łódź. Dzieje miasta, t. I: Do 1918 r. wydanej w 1980 r.42 Warto podkreślić, że publikacja ta, opracowana przez wybitnych łódzkich histo- ryków odnosi się, poza zagadnieniami polityczno-administracyjnymi, również do problematyki społeczno-gospodarczej miasta z okresu I wojny: sytuacji politycz- no-ekonomicznej, materialno-zdrowotnej i socjalnej łodzian oraz kultury i oświaty, jakkolwiek kwestie te dla lat 1914–1918 są, w porównaniu z historią Łodzi, raczej zasygnalizowane. Bardziej rozbudowane i traktowane odrębnie „wątki” społeczne związane z administracją, demografią, ruchem robotniczym, kulturą, oświatą, reli- gią, opieką zdrowotną, socjalną czy dobroczynnością można odnaleźć w innych, obszernych opracowaniach monograficznych, w których „obecny” jest czas I wojny. Są to prace z lat międzywojennych oraz współczesne, m.in. takich autorów, jak: Antoni Goerne, Edward Grabowski, Eugeniusz Ajnenkiel, Edward Rosset43 oraz Władysław Lech Karwacki, Mieczysław Skarżyński, Julian Karol Janczak, Jan Fija- łek, Janusz Indulski, Paweł Samuś, Wiesław Puś, Stanisław Liszewski44, Kazimierz linią frontu, Białystok 2013; A. Stawiszyńska, Życie codzienne mieszkańców Łodzi w czasie I woj- ny światowej. Wybrane zagadnienia, [w:] Operacja łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011, s. 105–116; M. Wojciechowski, Toruń w latach 1914–1920, [w:] Historia Torunia, t. III, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003, s. 431– 481; M. Przeniosło, Chłopi Królestwa Polskiego w latach 1914–1918, Kielce 2003; P. Kosiński, Prusy Zachodnie 1914–Pomorze 1920. Ludność regionu wobec przemian politycznych okresu I wojny świa- towej, Warszawa 2002; E. Więckowska, Selected forms of health care in the Polish Kingdom and Ga- licia during the First World War, „Przegląd Lekarski” 1998, t. 55; T. Zakrzewski, Życie polskie Torunia w ostatnich latach zaboru pruskiego (1916–1920), Toruń 1985. 40 M. Hertz, Łódź w czasie Wielkiej Wojny. 41 W. Bortnowski, Ziemia łódzka w ogniu… 42 B. Baranowski, J. Fijałek (red.), Łódź. Dzieje miasta… 43 A. Goerne, Z zakresu statystyki…; E. Grabowski, Stan ludności i ruch naturalny w Łodzi w okresie 1904–1920, [w:] Statystyka m. Łodzi 1918–1920, Łódź 1922; E. Rosset, Alkoholizm w Łodzi w świetle badań statystycznych, Łódź 1925; tenże, Oblicze polityczne ludności miasta Łodzi w świetle statystyki wyborczej, Łódź 1927; tenże, Działalność gminy m. Łodzi na polu opieki społecznej w latach 1918–1920, [w:] Statystyka m. Łodzi…; E. Ajnenkiel, Walka o zdemokratyzowanie i spolszczenie łódz- kiego samorządu w latach 1916–1917, Łódź 1933. 44 W. L. Karwacki, Włókniarze Łodzi w latach pierwszej wojny światowej 1914–1918. Łódzka Rada Delegatów Robotniczych, [w:] Włókniarze łódzcy. Monografia, red. E. Rosset, Łódź 1966; M. Skarżyński, Akcja pomocy społecznej w Łodzi w okresie działania GKO (3 VIII 1914–1 VII 1915), „Rocznik Łódzki” 1975, t. 20; tenże, Główny Komitet Obywatelski w Łodzi i jego działalność w latach 1914–1915, „Varia” 1986, nr 3; J. K. Janczak, Struktura społeczna ludności Łodzi w latach 1820–1918, [w:] Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997; J. Fijałek, J. Indulski, Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945…; P. Samuś, Ruch robotniczy w latach I wojny światowej, [w:] W dymach czarnych budzi się Łódź. Z dziejów łódzkiego ruchu robotniczego 1882–1948, Łódź 1985; Wstęp 22 Badziak, Stefan Pytlas, Mariusz Kulesza, Marek Koter, Bronisława Kopczyńska- -Jaworska, Krzysztof Paweł Woźniak, Bogusław Milerski, Małgorzata Łapa, Jacek Walicki, Beata Szczepańska, Joanna Sosnowska45. Rocznica wybuchu I wojny światowej stała się w Łodzi impulsem do wznowienia naukowych rozważań na ten temat. Podejmowali je łódzcy historycy, prowadząc od 2006 r. cykliczne konferencje46, które, począwszy od 2011 r., odbywały się pod wspól- nym tytułem Od „Ziemi Obiecanej” do ziemi odzyskanej, zaś pokłosiem badań na- ukowych jest kilka wydawnictw pod redakcją Jolanty Daszyńskiej47. Warto zaznaczyć, że w publikacjach tych badacze poruszali szerokie spektrum: od zagadnień politycz- no-wojskowych, poprzez społeczno-ekonomiczne, kulturowe i socjalno-zdrowotne, akcentując także wątki etnologiczne. Tematy związane z bazą źródłową i kwestia- mi społeczno-kulturalnymi okresu 1914–1918, odnoszące się do Łodzi i jej regionu, prezentuje publikacja Łódź i region łódzki w czasie I wojny światowej. Między wielką historią a codziennością, zredagowana przez Krystynę Radziszewską i Piotra Za- wilskiego48. Swoistym „hołdem i podziękowaniem złożonym Obywatelom Łodzi z lat 1914–1918” jest książka Bezbronne miasto. Łódź 1914–1918, wydana w 2014 r., w stulecie wybuchu I wojny49. Monografią opisującą całokształt życia łodzian podczas Wielkiej Wojny jest publikacja Anety Stawiszyńskiej Łódź w latach I wojny światowej50 P. Samuś (red.), Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, Łódź 1997; W. Puś, S. Liszewski (red.), Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, Łódź 1991. 45 M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas (red.), Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturo- wego Łodzi na współczesne oblicze miasta, Łódź 2005; K. Badziak, J. Walicki, Żydowskie organizacje społeczne w Łodzi (do 1939 r.), Łódź 2002; M. Kulesza, M. Łapa, J. Walicki (red.), Rola wspólnot wyznaniowych w historii miasta Łodzi, Łódź 2010; B. Kopczyńska-Jaworska, K. Woźniak, Łódzcy lu- teranie. Społeczność i jej organizacja, Łódź 2002; B. Milerski, K. Woźniak (red.), Przeszłość przy- szłości. Z dziejów luteranizmu w Łodzi i regionie, Łódź 1998; B. Szczepańska, Działalność łódzkiego samorządu miejskiego w dziedzinie oświaty powszechnej i pozaszkolnej w latach 1919–1939, Łódź 2002; J. Sosnowska, Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności (1885–1940), Łódź 2011. 46 Pierwsza konferencja o I wojnie światowej dotyczyła głównie kwestii militarnych i związana była z „Operacją Łódzką”, ale zaprezentowano m.in. zasoby źródłowe na jej temat dostępne w Archi- wum Państwowym w Łodzi. Zob. P. Werner (red.), Wielka wojna o ziemię obiecaną. Operacja Łódzka 1914, Łódź 2006. Kwestie militarne i wojskowe omawiają: A. Adach, Bitwa o Łódź. Przewodnik po polach bitew operacji łódzkiej 1914 roku, Łódź 2004; Walki w okolicach Łodzi 1914 r. Relacje uczestni- ków i świadków, Łódź 2007; M. Lezius, Pod dowództwem Litzmanna. Krwawe walki Operacji Łódzkiej 1914 r., Łódź 2008; G. K. Korolkow, Operacja łódzka 1914. Najciekawsza batalia Pierwszej Wojny Światowej, tłum. D. Jednorowski, Oświęcim 2014. Zamknięciem obchodów rocznicy wybuchu I wojny była międzynarodowa konferencja pt. Wielka Wojna. W stulecie wybuchu zorganizowana w listopa- dzie 2014 r. przez łódzkie środowisko naukowe razem z Uniwersytetem im. Justusa Liebiga w Giesen. D. Marciniec, Sprawozdanie z konferencji naukowej pt. Wielka Wojna. W stulecie wybuchu, Łódź 20–22 listopada 2014 r., „Przegląd Nauk Historycznych” 2015, R. XIV, nr 1, s. 241–246. 47 Głównym organizatorem spotkań naukowych był Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego. J. A. Daszyńska (red.), Operacja łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, Łódź 2011; J. A. Daszyńska (red.), Łódź w czasie Wielkiej Wojny, Łódź 2012; J. A. Daszyńska (red.), Łódź w drodze do niepodległości, Łódź 2013. Zob. też: J. A. Daszyńska (red.), Nieznane historie z Łodzi czasów Wielkiej Wojny, Łódź 2016. 48 K. Radziszewska, P. Zawilski (red.), Łódź i region łódzki w czasie I wojny światowej. Między wielką historią a codziennością, Łódź 2011. 49 Bezbronne miasto… 50 A. Stawiszyńska, Łódź w latach I wojny światowej, Oświęcim 2016. Wstęp 23 z 2016 r. Szereg zagadnień społecznych dotyczących Łodzi i łodzian tamtego okresu autorka przedstawiła ponadto w wielu artykułach publikowanych w czasopiśmiennic- twie naukowym i popularnym51. Formę kalendarium najważniejszych wydarzeń z ży- cia miasta w latach 1914–1918 stanowią dwie prace Krzysztofa R. Kowalczyńskiego, o charakterze popularnonaukowym: Łódź 1914. Kronika oblężonego miasta, doty- cząca sytuacji w mieście w początkowym okresie wojny oraz Łódź 1915–1918. Czas głodu i nadziei, w której autor przedstawił życie łodzian od momentu zajęcia miasta przez oddziały armii niemieckiej do ostatnich dni okupacji52. Teksty o podobnym, po- pularnonaukowym charakterze, uzupełnione ikonografią i faksymiliami, dotyczące działań wojennych w rejonie Łodzi, zawiera czasopismo „Bitewnik Łódzki 1914”53. Jak widać szeroka historiografia regionalna będąca pokłosiem znaczącego rozwoju badań nad dziejami Łodzi w ogóle oraz opisująca miasto w specyficznym momencie dziejowym, jakim była I wojna światowa, nie posiada w swym zbiorze całościowego opracowania dotyczącego po pierwsze historii opieki społecznej, a po drugie – dziejów opieki nad dzieckiem. Skłoniło to autorkę do podjęcia badań nad stanem opieki nad dziećmi w Łodzi w latach 1914–1918. Warto podkreślić, że o ile tematyka szeroko rozumianej opieki nad dziećmi i młodzieżą w okresie 1914–1918 była przedmiotem naukowych eksploracji w Eu- ropie54, o tyle w polskich badaniach historyczno-pedagogicznych została w zasa- dzie pominięta. Współcześni badacze reprezentujący polskie ośrodki naukowe skupiali wprawdzie uwagę na wielu aspektach dotyczących dziecka i dzieciństwa (oświata, szkolnictwo, czytelnictwo, wychowanie, rodzina, macierzyństwo, opieka, zdrowie, profilaktyka, higiena, zabawa, zabawki, ubiór i in.)55, lecz koncentrowali się głównie na okresie przełomu XIX i XX stulecia oraz międzywojennym (1918– 1939); w mniejszym stopniu eksplorowali także epoki dawne (XVI–XVIII w.). Wiele opracowań ukazujących życie dziecka w okresach historycznych przełomów do- tyczy też II wojny światowej i lat powojennych (1945–1956). 51 Wykaz niektórych artykułów autorstwa A. Stawiszyńskiej znajduje się w Bibliografii. 52 K. R. Kowalczyński, Łódź 1914. Kronika oblężonego miasta, Łódź 2010; tenże, Łódź 1915– 1918. Czas głodu i nadziei, Łódź 2014. 53 Od 2009 r. ukazało się 10 numerów pisma. B. Centek, J. Centek, „Bitewnik Łódzki 1914” – popularyzowanie pamięci o Wielkiej Wojnie, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2013, z. 17, s. 190–200. 54 Por. m.in.: M. Lenderová, M. Halířová, T. Jiránek (eds.), Vše pro dítě! Válečné dětství 1914– 1918, Prague-Litomyšl, Paseka 2015; R. Kennedy, The Children’s War. Britain, 1914–1918, Basing- stoke 2014; O. Faron, Les enfants du deuil. Orphelins et pupilles de la nation de la première guerre mondiale, 1914–1941, Paris 2001; M. Barkauskaitė, V. Grikpėdienė, Vaikų globos ir rūpybos Lietu- voje istorinės pedagoginės raidos apžvalga, Vilnius 1998; Ch. Hämmerle (ed.), Kindheit im Ersten Weltkrieg, Vienna 1993; S. Audoin-Rouzeau, La guerre des enfants. Essai d’histoire culturelle, Paris 1993; J. F. Irwin, Sauvons les bébés: Child health and humanitarian aid in the First War era, „Bulletin of the History of Medicine” 2012, vol. 86, s. 37–65; E. Demm, Deutschlands Kinder im Ersten Weltkrieg. Zwischen Propaganda und Socialfürsorge, „Militärgeschichtliche Zeitschrift“ 2001, vol. 60/1, s. 51–98; O. Faron, The age of war orphans: Construction and realities of a group of state wards between edu- cation and assistance (1917–1935), „The History of Family” 1999, vol. 4, s. 17–29. 55 K. Jakubiak, W. Jamrożek, Tematyka i źródła w polskich badaniach nad dziejami wychowania (zarys problemu), [w:] Z dziejów oświaty polskiej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Danucie Koźmian, red. I. Kość, E. Magiera, Szczecin 2007, s. 45. Wstęp 24 Wśród autorów, którzy podejmowali w opracowaniach naukowych problema- tykę opieki nad dzieckiem w wymienionych epokach są m.in.: Władysław Sala56, Marian Balcerek57, Albin Kelm58, Czesław Kępski59, Stefania Walasek60, Andrzej Meissner61, Hanna Markiewiczowa62, Elżbieta Mazur63, Dorota Żołądź-Strzelczyk, Katarzyna Kabacińska-Łuczak64, Aneta Bołdyrew65, Jarosław Kita, Maria Korybut- -Marciniak66, Marzena Iwańska67, Anna Haratyk68, Nella Stolińska-Pobralska69, Urszula Domżał70, Stanisław Lipiński71, Danuta Apanel72, Andrzej Kołakowski73, Małgorzata Balukiewicz 74, Anna Marek75. 56 W. Sala, Praca w zakładach opiekuńczo-wychowawczych… 57 M. Balcerek, Rozwój opieki nad dzieckiem… 58 A. Kelm, Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej, Warszawa 1983. 59 Cz. Kępski, Dziecko sieroce i opieka nad nim…; tenże, Idea miłosierdzia…; Cz. Kępski (red.), 60 S. Walasek (red.) Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia…; taż, Opieka i wychowanie ma- Głodne dzieci w Polsce, Lublin 2011. łego dziecka…. 73 A. Kołakowski, Opieka nad dzieckiem sierocym… 74 M. Balukiewicz, Protektoraty lwowskie. Początki i rozwój praktyki opiekuńczo-wychowawczej we Lwowie i na ziemi lwowskiej od końca XVIII stulecia do wybuchu II wojny światowej, Katowice 2000. 75 A. Marek, Opieka nad chorym dzieckiem w opinii polskiej prasy medycznej na ziemiach Kró- lestwa Polskiego w latach 1801–1908, Warszawa 2009. 61 A. Meissner, Galicja i jej dziedzictwo… 62 H. Markiewiczowa, Działalność opiekuńczo-wychowawcza Warszawskiego Towarzystwa Do- broczynności 1814–1914, Warszawa 2002; taż, Działalność opiekuńczo-wychowawcza Wileńskiego Towarzystwa Dobroczynności 1807–1830, Warszawa 2010; H. Markiewiczowa, I. Czarnecka (red.), Szkolnictwo, opieka i wychowanie w Królestwie Polskim od jego ustanowienia do odzyskania przez Polskę niepodległości 1815–1918, Warszawa 2016. 63 E. Mazur, Dobroczynność w Warszawie XIX wieku, Warszawa 1999. 64 D. Żołądź-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2003; D. Żołądź-Strzelczyk, K. Ka- bacińska-Łuczak, Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem. Życie dziecka na ziemiach pol- skich od XVI do XVIII wieku, Warszawa 2012. 65 A. Bołdyrew, Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795–1918, Warszawa 2008; taż, Obraz i rola dziecka w piśmiennictwie Królest
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Opieka nad dziećmi w Łodzi w latach I wojny światowej
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
20,10 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: