Darmowy fragment publikacji:
Karol Karski
Osoba prawna
prawa wewnetrznego
jako podmiot
prawa miedzynarodowego
Karol Karski – doktor nauk prawnych, adiunkt w Instytucie
Prawa Międzynarodowego na Wydziale Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego. Na uczelni tej ukończył studia
prawnicze (1990) i w zakresie stosunków międzynarodowych
(1991). Wiceprzewodniczący Rady Polskiego Instytutu Spraw
Międzynarodowych. Autor ponad 40 publikacji naukowych
z zakresu prawa międzynarodowego publicznego i prawa Unii Euro-
pejskiej. Szczególnie interesuje się problematyką międzynarodo-
wego prawa karnego, międzynarodowego prawa ochrony praw
człowieka, relacjami między prawem międzynarodowym i prawem
krajowym oraz międzynarodowym prawem morza. Aktywnie
działa w stowarzyszeniach naukowych. Jest m.in. członkiem Zarządu Grupy Polskiej
Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego (ILA). Doświadczony praktyk. Poseł na Sejm RP
V i VI kadencji. Był m.in. wiceprzewodniczącym Komitetu Regionów Unii Europej-
skiej (2004–2005), przewodniczącym Komisji ds. Unii Europejskiej Sejmu RP (2005–
2007), wiceprzewodniczącym Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (2006–2007),
wiceministrem spraw zagranicznych (2007). Obecnie jest wiceprzewodniczącym Komisji
Spraw Zagranicznych oraz członkiem Komisji ds. Unii Europejskiej Sejmu RP.
„Kwestia podmiotowości prawa międzynarodowego jest jednym z bardziej spornych prob-
lemów w jego doktrynie. Jednym z najbardziej spornych jest zaś status w jego obrębie osób
prawnych prawa wewnętrznego. Zainteresowany tą problematyką Autor postanowił zbadać
ją gruntownie i wszechstronnie. Badania poprowadził z bardzo dużym zaangażowaniem
i bardzo szerokim torem. Autor wykazuje, iż osoby prawne prawa wewnętrznego posiadają
szereg praw i obowiązków wynikających bezpośrednio z prawa międzynarodowego. Już to,
zgodnie z przyjętą przezeń definicją podmiotu tego prawa, oznacza, iż są one takimi pod-
miotami. Słusznie wskazuje także, iż mogą one przy tym samodzielnie występować ze skar-
gami na państwa do organów międzynarodowych, pozywać je przed sądami międzynarodo-
wymi oraz przed międzynarodowymi organami arbitrażowymi. Ponoszą także odpo-
wiedzialność na podstawie przepisów prawa międzynarodowego. W pewnych przypadkach
niektóre osoby prawne prawa wewnętrznego mogą też zawierać umowy międzynarodowe
z państwami lub organizacjami międzyrządowymi. Postawiona przez Autora teza, iż oso-
by prawne prawa wewnętrznego są podmiotami prawa międzynarodowego, została więc
przezeń w pełni udowodniona”.
Cena 50,00 zł
Prof. dr hab. Zdzisław Galicki
Dyrektor Instytutu Prawa Międzynarodowego
Uniwersytetu Warszawskiego
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
K
a
r
o
l
K
a
r
s
k
i
O
s
o
b
a
p
r
a
w
n
a
p
r
a
w
a
w
e
w
n
e
t
r
z
n
e
g
o
j
a
k
o
p
o
d
m
i
o
t
p
r
a
w
a
m
i
e
d
z
y
n
a
r
o
d
o
w
e
g
o
(cid:80)(cid:116)(cid:112)(cid:99)(cid:98)(cid:33)(cid:113)(cid:115)(cid:98)(cid:120)(cid:111)(cid:98)
(cid:113)(cid:115)(cid:98)(cid:120)(cid:98)(cid:33)(cid:120)(cid:102)(cid:120)(cid:111)(cid:102)(cid:117)(cid:115)(cid:123)(cid:111)(cid:102)(cid:104)(cid:112)
(cid:107)(cid:98)(cid:108)(cid:112)(cid:33)(cid:113)(cid:112)(cid:101)(cid:110)(cid:106)(cid:112)(cid:117)
(cid:113)(cid:115)(cid:98)(cid:120)(cid:98)(cid:33)(cid:110)(cid:106)(cid:102)(cid:101)(cid:123)(cid:122)(cid:111)(cid:98)(cid:115)(cid:112)(cid:101)(cid:112)(cid:120)(cid:102)(cid:104)(cid:112)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
(cid:76)(cid:98)(cid:115)(cid:112)(cid:109)(cid:33)(cid:76)(cid:98)(cid:115)(cid:116)(cid:108)(cid:106)
(cid:80)(cid:116)(cid:112)(cid:99)(cid:98)(cid:33)(cid:113)(cid:115)(cid:98)(cid:120)(cid:111)(cid:98)
(cid:113)(cid:115)(cid:98)(cid:120)(cid:98)(cid:33)(cid:120)(cid:102)(cid:120)(cid:111)(cid:102)(cid:117)(cid:115)(cid:123)(cid:111)(cid:102)(cid:104)(cid:112)
(cid:107)(cid:98)(cid:108)(cid:112)(cid:33)(cid:113)(cid:112)(cid:101)(cid:110)(cid:106)(cid:112)(cid:117)
(cid:113)(cid:115)(cid:98)(cid:120)(cid:98)(cid:33)(cid:110)(cid:106)(cid:102)(cid:101)(cid:123)(cid:122)(cid:111)(cid:98)(cid:115)(cid:112)(cid:101)(cid:112)(cid:120)(cid:102)(cid:104)(cid:112)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzent
Zdzisław Galicki
Projekt okładki i stron tytułowych
Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor prowadzący
Katarzyna Sobolewska
Redaktor
Danuta Trzpil
Skład i łamanie
Dariusz Górski
Redaktor techniczny
Zofi a Kosińska
Korekta
Elwira Wyszyńska
Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Warszawski
oraz Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
© Copyright by Karol Karski
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009
ISBN 978-83-235-0557-0
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http:// www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Mojej Żonie – Elżbiecie
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Miejsce osób prawnych prawa wewnętrznego w teorii podmiotowości prawno-
międzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.1. Pojęcie podmiotu prawa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2. Podmiot prawa międzynarodowego a osoba prawa międzynarodowego,
benefi cjent prawa międzynarodowego, nosiciel prawa międzynarodowego
i aktor na arenie prawa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
1.3. Przynależność państwowa osób prawnych prawa wewnętrznego . . . . . . . 49
1.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2. Sytuacje, w których osoby prawne prawa wewnętrznego mogą składać petycje
oraz składać skargi na państwa do organów międzynarodowych . . . . . . . 58
2.1. Prawo petycji do organów międzynarodowych w systemach międzynarodo-
wej ochrony mniejszości narodowych oraz w systemach zarządu obszarów
niesamodzielnych pod kontrolą międzynarodową . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.2. Międzynarodowa ochrona praw człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.2.1. Status osób prawnych prawa wewnętrznego w ramach systemu
cych oraz członków ich rodzin . . . . . . . . . . . . . . . . 85
ochrony praw człowieka NZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.2.1.1. Podsystem Rady Praw Człowieka . . . . . . . . . . . . . . 71
2.2.1.2. Podsystem protokołu fakultatywnego do międzynarodowego
paktu praw obywatelskich i politycznych . . . . . . . . . . 74
2.2.1.3. Podsystem do spraw statusu kobiet . . . . . . . . . . . . . . 80
2.2.1.4. Podsystem do spraw likwidacji dyskryminacji rasowej . . . 81
2.2.1.5. Podsystem ochrony przed torturami i innym okrutnym, nie-
humanitarnym i poniżającym traktowaniem albo karaniem . 83
2.2.1.6. Podsystem ochrony praw osób niepełnosprawnych . . . . . 84
2.2.1.7. Podsystem ochrony praw wszystkich pracowników migrują-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
2.2.1.8 Podsystem ochrony wszystkich osób od niedobrowolnych
zaginięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
2.2.1.9. Podsystem UNESCO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
2.2.1.10. Podsystem Banku Światowego . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2.2.1.11. Propozycje modyfi kacji statusu osób prawnych prawa
wewnętrznego w ramach funkcjonujących podsystemów
ochrony praw człowieka NZ . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
2.2.2 Status osób prawnych prawa wewnętrznego w ramach systemu Rady
8
Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
2.2.2.1. Podsystem konwencji o ochronie praw człowieka i podsta-
wowych wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
2.2.2.2. Podsystem Europejskiej Karty Społecznej . . . . . . . . . . 115
2.2.3. Status osób prawnych prawa wewnętrznego w ramach systemu Orga-
nizacji Państw Amerykańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
2.2.4. Status osób prawnych prawa wewnętrznego w ramach systemu Unii
Afrykańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
2.2.5. Status osób prawnych prawa wewnętrznego w ramach systemu Mię-
dzynarodowej Organizacji Pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2.2.6. Status osób prawnych prawa wewnętrznego w ramach konwencji
z Århus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
2.3 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
3. Organy międzynarodowe, przed którymi osoby prawne prawa wewnętrznego
mogą pozywać lub być pozywane przez państwa . . . . . . . . . . . . . . . . 151
3.1. Organy międzynarodowe tworzone dla rozstrzygania sporów majątkowych
po zakończonych konfl iktach zbrojnych lub innych sytuacjach kryzysowych 151
3.1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
3.1.2. Powersalskie mieszane trybunały rozjemcze . . . . . . . . . . . . . . 152
3.1.3. Organy konwencji bońskiej z dnia 26 maja 1952 roku . . . . . . . . . 160
3.1.4. Irańsko-Amerykański Trybunał ds. Roszczeń . . . . . . . . . . . . . 160
3.1.5. Organy międzynarodowe, do których osoby prawne prawa wewnętrz-
nego mogą składać pozwy przeciwko państwom za pośrednictwem
organizacji międzynarodowych o charakterze rządowym lub państw 164
3.2. Centralna Komisja Żeglugi na Renie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
3.3. Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3.4. Międzynarodowe sądy arbitrażowe w sprawach handlowych i inwesty-
cyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
3.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
4. Osoby prawne prawa wewnętrznego
jako podmioty korzystające
z ius contrahendi w sferze prawa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . 196
4.1. Umowy wielostronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
4.2. Umowy dwustronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
4.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
9
5. Obowiązki i prawa osób prawnych prawa wewnętrznego na podstawie prze-
pisów międzynarodowego prawa karnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
5.1. Osoba prawna prawa wewnętrznego jako oskarżony przed międzynarodo-
wym sądem karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
5.1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
5.1.2. Status organizacji przestępczych, o których mowa w Statucie Między-
narodowego Trybunału Wojskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
5.1.3. Rozwiązania przyjęte w statutach i praktyce działania innych między-
narodowych trybunałów karnych ad hoc (Trybunału Tokijskiego, Try-
bunału dla byłej Jugosławii, Trybunału Ruandyjskiego oraz Trybunału
Specjalnego dla Sierra Leone) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
5.1.4. Koncepcja umożliwienia sądzenia osób prawnych prawa wewnętrz-
nego w pracach nad ustanowieniem stałego Międzynarodowego
Trybunału Karnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
5.1.5. Propozycje ustanowienia międzynarodowych trybunałów karnych
ad hoc mających sądzić osoby prawne prawa wewnętrznego i organa
bezpieczeństwa ZSRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
5.2. Osoba prawna prawa wewnętrznego jako organizacja przestępcza przed
sądem krajowym działającym na podstawie prawa międzynarodowego . . . 249
5.3. Osoba prawna prawa wewnętrznego jako pokrzywdzony przed międzynaro-
dowym sądem karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
5.4. Osoba prawna prawa wewnętrznego jako amicus curiae przed międzynaro-
dowym sądem karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
5.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
6. Rodzaje osób prawnych prawa wewnętrznego występujących w obrocie
prawnomiędzynarodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
6.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
6.2. Zakony rycerskie Kościoła katolickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
6.2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
6.2.2. Zakony, które nie sprawowały zwierzchnictwa terytorialnego . . . . . 271
6.2.3. Zakon Krzyżacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
6.2.4. Zakon Kawalerów Maltańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
6.3. Kompanie handlowe okresu kolonialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
6.4. Międzynarodowe Stowarzyszenie Afrykańskie . . . . . . . . . . . . . . . . 293
6.5. Międzynarodowe organizacje pozarządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
6.5.1. Defi nicja oraz status faktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
6.5.2. Status konsultacyjny w organizacjach międzynarodowych o charakte-
rze rządowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
6.5.3. Korzystanie z praw i obowiązków wynikających bezpośrednio z umów
międzynarodowych oraz występowanie przed sądami międzynaro-
dowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
6.5.4. Szczególne międzynarodowe organizacje pozarządowe . . . . . . . . 319
6.5.4.1. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża . . . . . . . 319
6.5.4.2. Międzynarodowy Komitet Olimpijski . . . . . . . . . . . . 327
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Spis treści
6.6. Współczesne korporacje ponadnarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
6.6.1. Defi nicja oraz status faktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
6.6.2. Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny jako próba określenia
prawnomiędzynarodowego statusu korporacji ponadnarodowych . . . 341
6.6.3. Uczestnictwo w obrocie prawnomiędzynarodowym . . . . . . . . . . 346
6.7. Osoby prawne prawa wewnętrznego utworzone przez państwa na mocy
umów międzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
6.7.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
6.7.2. Międzynarodowe Towarzystwo Mozeli . . . . . . . . . . . . . . . . 367
6.7.3. Wspólna Organizacja Interoceanmetal . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
6.7.4. Regionalne Centrum Ekologiczne dla Europy Środkowo-Wschodniej 381
6.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
7. Status osób prawnych prawa wewnętrznego na terytoriach, na których
obowiązuje bezpośrednio prawo stanowione przez organizacje lub organy
międzyrządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
7.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
7.2. Międzynarodowe porozumienia integracji politycznej i gospodarczej . . . . 397
7.3. Terytoria pod bezpośrednią odpowiedzialnością ONZ . . . . . . . . . . . . 414
7.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
2. Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Legal person of internal law as subject of international law (Conclusion) . . . . 490
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
Współczesne prawo międzynarodowe charakteryzuje wielość i różnorodność
jego podmiotów. Nie uznaje się za nie, jak zasadniczo w klasycznym okresie
rozwoju prawa międzynarodowego, wyłącznie państw. Także wskazanie na inne
podmioty suwerenne, organizacje międzynarodowe o charakterze rządowym,
strony wojujące, partyzantów czy też narody walczące o niepodległość nie wy-
czerpuje tej listy. W doktrynie prawa międzynarodowego toczą się dyskusje, czy
za takie podmioty można również w pewnych przypadkach uznać osoby fi zycz-
ne i osoby prawne prawa wewnętrznego.
Jeśli przyjmiemy, że podmiotem takim może być ten, kto posiada prawa lub
obowiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzynarodowego, to odpowiedź
jest oczywiście pozytywna. Obserwując praktykę międzynarodową, okazuje się
jednak, że osoby prawne prawa wewnętrznego mogą też samodzielnie występo-
wać ze skargami na państwa do organów międzynarodowych lub pozywać je przed
sądami międzynarodowymi lub międzynarodowymi organami arbitrażowymi.
Ponoszą także odpowiedzialność na podstawie przepisów prawa międzynarodo-
wego. W pewnych przypadkach mogą też zawierać umowy międzynarodowe
z państwami lub organizacjami międzynarodowymi o charakterze rządowym.
Jest faktem, iż mamy obecnie do czynienia ze zjawiskiem, które jest określane
jako „proces przenikania podmiotów krajowych na grunt prawa międzynarodo-
wego”1. Dotyczy to nie tylko podmiotów zainteresowanych z racji swojej natury
do działania w tej sferze międzynarodowej, czyli w szczególności międzynarodo-
wych organizacji pozarządowych i współczesnych korporacji ponadnarodowych.
Lokalna spółka prawa handlowego, działająca na terytorium państwa członkow-
skiego Rady Europy, gdy np. zostanie ograniczone jej prawo do sądu, może złożyć
w tej sprawie skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Związek
1 M. Perkowski, Kształtowanie się podmiotowości prawa międzynarodowego, [w:] J. Menkes
(red.), Prawo międzynarodowe. Księga pamiątkowa Profesor Renaty Szafarz, Warszawa 2007,
s. 460.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
zawodowy może przesłać skargę na państwo do Międzynarodowej Organizacji
Pracy. Osoby prawne prawa wewnętrznego uzyskały wiele uprawnień material-
nych także na podstawie Konwencji z Århus o dostępie do informacji, udziale
społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedli wości w spra-
wach dotyczących środowiska. Gdy uważają, że ich prawa są naruszane, mogą
zwrócić się do organu międzynarodowego, który podejmie w tej sprawie postę-
powanie. To jedne z licznych przypadków, gdy osoba prawna prawa wewnętrzne-
go może samodzielnie występować w obrębie prawa międzynarodowego.
Kwestia podmiotowości prawa międzynarodowego jest jednym z problemów
spornych w doktrynie. Dlatego też w pracy tej zamierzam przeanalizować miejsce
osób prawnych prawa wewnętrznego w teorii podmiotowości prawnomiędzyna-
rodowej.
Jak już wskazałem, za podmiot taki uważam tego, kto posiada prawa lub obo-
wiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzynarodowego. Istnieją jednak także
inne defi nicje, które należy przeanalizować. To też zostanie uczynione.
12
Niekiedy w sferze obrotu prawnomiędzynarodowego używa się innych pojęć
mających odzwierciedlić status funkcjonujących w jego obrębie osób prawnych
prawa wewnętrznego. Dlatego też należy przeanalizować ich treść i znaczenie.
Należy odpowiedzieć sobie na pytanie, jakie są relacje między pojęciem podmio-
tu prawa międzynarodowego a pojęciem osoby prawa międzynarodowego, bene-
fi cjenta prawa międzynarodowego, nosiciela prawa międzynarodowego czy też
aktora na arenie prawa międzynarodowego. W sytuacji, gdy osoby prawne prawa
wewnętrznego „przenikają na grunt prawa międzynarodowego”, istotne jest także
ustalenie zasad określania ich przynależności państwowej. To też materia, którą
zajmę się w tej pracy.
Zamierzam również przedstawić pewne grupy sytuacji, w których osoby
prawne prawa wewnętrznego mogą występować w obrocie prawnomiędzynaro-
dowym. Poprzez pryzmat ich zdolności do działania w sferze prawa międzynaro-
dowego będę odnosił się także do fundamentu, jakim jest ich zdolność prawna.
Nie zamie rzam jednak dokonywać takich wyodrębnień na poziomie konstrukcji
rozdziałów tej pracy. Wobec niejednorodności tych podmiotów oraz niejednako-
wego natężenia ich aktywności w różnych sferach funkcjonowania prawa między-
narodowego prowadziłoby to do niepotrzebnej – z punktu widzenia celu niniej-
szego opracowania – fragmentyzacji tej problematyki. Celem jest zaś wykazanie,
iż osoby prawne prawa wewnętrznego są podmiotami prawa międzynarodowego.
W ramach przyjętego podziału nastąpią więc odniesienia zarówno do ich zdolno-
ści prawnej, jak i zdolności do działania w sferze prawa międzynarodowego.
Osoby prawne prawa wewnętrznego mogą składać petycje do organów mię-
dzynarodowych oraz składać skargi na państwa do organów międzynarodowych.
Mogły to czynić już w powersalskich systemach międzynarodowej ochrony mniej-
szości narodowych oraz w systemach zarządu obszarów niesamodzielnych pod
kontrolą międzynarodową (mandatowym i powierniczym). Obecnie posiadają
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
13
Wstęp
pewne uprawnienia w ramach wielu systemów międzynarodowej ochrony praw
człowieka. Istnieje znaczna liczba systemów i podsystemów – o zasięgu uniwer-
salnym i regionalnym. Osoby prawne prawa wewnętrznego mogą też pozywać
państwa oraz same być pozywane przed różnego rodzaju organami międzynaro-
dowymi, w tym przed niektórymi międzynarodowymi organami sądowymi.
W pracy tej będę chciał przedstawić te możliwości.
Istotnym problemem jest to, czy osoby prawne prawa wewnętrznego mogą
korzystać z ius contrahendi w sferze prawa międzynarodowego. Wszyscy mamy
w pamięci dictum zawarte w orzeczeniu MTS w sprawie Anglo-Iranian Oil
Company z 1952 r., zgodnie z którym umowy zawarte przez takie osoby z pań-
stwami nie są rządzone przez prawo międzynarodowe. Warto więc sprawdzić, czy
w obecnym stanie jest ono nadal aktualne.
Zamierzam przeanalizować także obowiązki i prawa osób prawnych prawa
wewnętrznego na podstawie przepisów międzynarodowego prawa karnego. Już
bowiem Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (Trybunał Norymberski) zajmo-
wał się osądzeniem grup i organizacji przestępczych, w tym osób prawnych prawa
wewnętrznego. Wyrok MTW pozostaje w mocy do dziś i nadal wywiera określo-
ne skutki prawne, m.in. w zakresie wynikającym z uznania przezeń niektórych
oskarżonych za organizacje zbrodnicze. Zakres jurysdykcji ratione personae,
w tym możliwość wykonywania jej wobec tych osób, stale powraca przy tworze-
niu każdego kolejnego międzynarodowego trybunału karnego. W prezentowanym
opracowaniu zostaną przeanalizowane przepisy konstytuujące te sądy międzyna-
rodowe. Należy bowiem dać odpowiedź na pytanie, czy osoba prawna prawa
wewnętrznego może ponieść odpowiedzialność przed działającymi dzisiaj mię-
dzynarodowymi trybunałami karnymi. Nie można również zapominać, że przed
tymi trybunałami mogą one otrzymać również status pokrzywdzonego. Zostanie
także dokonana analiza, w jakim zakresie państwa, jako wykonawcy prawa mię-
dzynarodowego, samodzielnie wykonują jurysdykcję wobec tych podmiotów.
Wiele osób prawnych prawa wewnętrznego – wchodząc w sferę stosunków
prawnomiędzynarodowych – jest traktowanych przez państwa i innych uczestni-
ków obrotu prawnomiędzynarodowego w analogiczny sposób. Wiele z nich po-
stępuje w sposób podobny; uzyskuje przez to porównywalny status. Można zatem
wyodrębnić pewne ich grupy i rodzaje. Niekiedy mamy też do czynienia z przy-
kładami niemal jednostkowymi. Interesujące więc będzie dokonanie próby ich
klasyfi kacji.
Odnosząc się do statusu osób prawnych prawa wewnętrznego w prawie mię-
dzynarodowym nie sposób pominąć problemu, iż istniały, bądź istnieją nadal, te-
rytoria, na których obowiązuje bezpośrednio prawo stanowione przez organizacje
lub organy międzyrządowe. Dotyczy to w szczególności terytoriów pozostających
pod bezpośrednią odpowiedzialnością ONZ oraz tych, do których odnoszą się nie-
które międzynarodowe porozumienia integracji politycznej i gospodarczej. Należy
mieć oczywiście świadomość, że w doktrynie istnieje spór, czy prawo obowiązu-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Wstęp
jące w obrębie niektórych porozumień, których celem jest integracja polityczna
lub gospodarcza państw członkowskich, jest odrębnym systemem prawnym, czy
też jest częścią prawa międzynarodowego. Celem prezentowanego opracowania
nie jest dawanie odpowiedzi na to pytanie. Faktem jest jednak, że i w tym zakre-
sie znaczna część aktów prawnych, kształtujących status osób prawnych prawa
wewnętrznego, to traktaty. Należy więc przeanalizować także, jaki status osoby
prawne prawa wewnętrznego posiadają w obrębie tych regulacji.
W pracy tej nie piszę o tym, czym jest osoba prawna prawa wewnętrznego.
Jest to bowiem materia prawa cywilnego (wewnętrznego). Wskazuję tylko na
aspekty mające znaczenie dla ich statusu w świetle prawa międzynarodowego.
W tym miejscu należy wyjaśnić kwestię terminologiczną. Sformułowanie „osoby
prawne prawa wewnętrznego” jest używane w niniejszej pracy jako synonim okreś-
lenia „osoby prawne”, powszechniej odnoszonego do tego zjawiska w opracowa-
niach z zakresu prawa międzynarodowego. Ten drugi termin nie jest jednak pre-
cyzyjny. Obok pojęcia „osoba prawna prawa wewnętrznego” używa się bowiem
niekiedy także określenia „osoba prawna prawa międzynarodowego”. Używane
przeze mnie pojęcie „osoby prawne prawa wewnętrznego” zakreślone jest przy
tym bardzo szeroko. Obejmuje także inne podmioty prawa wewnętrznego, w tym
tzw. „ułomne” osoby prawne. Jak wskazywał Witalis Ludwiczak, te „zbiorowo-
ści życia społecznego, które choć niewyposażone formalnie w osobowość prawną,
działają, jakby w rzeczywistości były osobami prawnymi”2. Określenie „osoby
prawne prawa wewnętrznego” nie będzie się przy tym odnosiło do państw i orga-
nizacji międzynarodowych o charakterze rządowym. Choć mogą one posiadać
osobowość prawa wewnętrznego, zawsze jednak będzie ona miała charakter po-
chodny w stosunku do aktu ich kreacji na poziomie prawnomiędzynarodowym.
Nie jest moją intencją omawianie statusu różnych instytucji międzynarodowych,
w tym organizacji wielu organów międzynarodowych. Będę to czynił tylko w takim
zakresie, w jakim będzie to niezbędne dla wyjaśnienia statusu osób prawnych
prawa wewnętrznego, działających na płaszczyźnie prawa międzynarodowego.
Problematyka niniejszej pracy jest od wielu lat przedmiotem moich zaintere-
sowań naukowych. Pisząc tę rozprawę, będę zatem korzystał także z rezultatów
moich wcześniejszych badań i przemyśleń zawartych w opublikowanych już przeze
2 W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, wyd. 5 uaktualnione i zmienione przez
K. Kruczalaka, Poznań 1996, s. 171. W przygotowanym przez – pracujący pod przewodnictwem
M. Pazdana – Zespół Prawa Prywatnego Międzynarodowego, który został wyłoniony w ramach
Komisji Kodyfi kacyjnej Prawa Cywilnego, projekcie ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe
podmioty te określono mianem „jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej”.
Uczyniono to w Rozdziale 3: „Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne”. Mają być do nich
stosowane przepisy ustawy odnoszące się do osób prawnych. Jak wskazano w uzasadnieniu projek-
tu: „Osłabia to trudności wynikające ze znacznego zróżnicowania w poszczególnych systemach
prawnych kręgu jednostek organizacyjnych wyposażonych w osobowość prawną”. Projekt ten został
przesłany do Sejmu RP jako przedłożenie rządowe dnia 31 października 2008 r. (Sejm RP. VI ka-
dencja. Druk nr 1277).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
15
Wstęp
mnie opracowaniach3. Zagadnieniami tymi zainteresował mnie wiele lat temu mój
Wielki Nauczyciel śp. Profesor Wojciech Góralczyk. Pamiętam, jak o kwestiach
związanych z podmiotowością prawa międzynarodowego i osobach prawnych
prawa wewnętrznego, jako jego podmiotach, rozmawiałem z Profesorem jako
uczestnik Jego seminarium magisterskiego, a następnie Jego ostatni asystent. Pro-
fesor uważał, iż by być podmiotem prawa międzynarodowego, należy posiadać
w jego obrębie zdolność prawną. Był to pogląd niemieszczący się w ówczesnym
main stream’ie poglądów nauki prawa międzynarodowego.
Z tego też powodu – pamiętając o wielu moich rozmowach na ten temat z Pro-
fesorem – zamierzam w prezentowanej pracy przeanalizować status osoby prawnej
prawa wewnętrznego, gdy znajdzie się ona w sferze zainteresowania prawa mię-
dzynarodowego. Chcę to uczynić, analizując głównie obecny stan tego prawa, tym
bardziej iż podmioty te coraz aktywniej uczestniczą w obrocie prawnomiędzyna-
rodowym. Myślę jednak, że ważne będzie także spojrzenie wstecz i wskazanie, iż
pewne utarte – powtarzane nieraz automatycznie – tezy (np. że doktryna prawa
międzynarodowego okresu klasycznego powszechnie uznawała za jego podmio-
ty tylko państwa) nie są prawdziwe. Uważam, że należy także spojrzeć na histo-
ryczne już nieraz przykłady, gdy osoby prawne prawa wewnętrznego uczestniczy-
ły w obrocie prawnomiędzynarodowym. Wiele z nich wywarło bowiem wpływ na
rozwiązania współczesne. Są też – mocą szczególnego precedensu – rozwiązania-
mi, po które zawsze można sięgnąć ponownie.
3 Są to m.in.: K. Karski, Korporacje ponadnarodowe w systemie Narodów Zjednoczonych, [w:]
Grupa Polska Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego, Reforma ONZ. Stanowisko Grupy Polskiej
Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego (ILA), „Zeszyty Akademii Dyplomatycznej Ministerstwa
Spraw Zagranicznych”, Warszawa 2005, z. 24; K. Karski, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych
na podstawie przepisów międzynarodowego prawa karnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda),
[w:] J. Menkes (red.), Prawo międzynarodowe. Księga pamiątkowa Profesor Renaty Szafarz, War-
szawa 2007, s. 227–257; K. Karski, Osoba prawna prawa wewnętrznego jako podmiot występujący
przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, [w:] S. Pikulski (red.), Ochrona praw człowieka
w świetle prawa Rzeczypospolitej Polskiej, Olsztyn 2002, s. 186–201; K. Karski, Problem statusu
korporacji ponadnarodowych w prawie międzynarodowym (globalizacja a podmiotowość prawa
międzynarodowego), [w:] E. Dynia (red.), Nauka prawa międzynarodowego u progu XXI wieku,
Rzeszów 2003, s. 114–134; K. Karski, Status osób prawnych na podstawie Protokołu Fakultatyw-
nego do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (uwagi de lege lata i de lege
ferenda), ZN WSHiP – Prawo 2001, t. 5, s. 117–127; K. Karski, Zakony rycerskie Kościoła katolic-
kiego jako podmioty prawa międzynarodowego (Studium historycznoprawne), „Studia Iuridica” 2002,
t. XL, s. 95–108; K. Karski, Związki zawodowe i organizacje pracodawców jako podmioty prawa
międzynarodowego w systemie ochrony praw człowieka Międzynarodowej Organizacji Pracy, [w:]
J. Kolasa, A. Kozłowski (red.), Rozwój prawa międzynarodowego – jedność czy fragmentacja?,
wyd. 1, Wrocław 2007, s. 223–234.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. Miejsce osób prawnych prawa
wewnętrznego w teorii podmiotowości
prawnomiędzynarodowej
1.1. Pojęcie podmiotu prawa międzynarodowego
Problematyka podmiotowości prawa międzynarodowego jest jedną z najbar-
dziej spornych kwestii w doktrynie tego prawa. Trzeba przy tym zauważyć, iż
zgodnie z terminologią przyjętą przez K. Opałka i J. Wróblewskiego termin
„podmiot prawa międzynarodowego” jest pojęciem języka prawniczego, a nie
języka prawnego4.
Należy podkreślić, że spojrzenie na problematykę podmiotowości prawnomię-
dzynarodowej przeszło znaczną ewolucję. Pojęcie to nie ma charakteru statycz-
nego5. Jak wskazują Wojciech Góralczyk i Stefan Sawicki, z tego powodu „zrozu-
miałe jest, że poszczególni autorzy, wychodząc z odmiennych założeń, konstruują
odmienne defi nicje podmiotu prawa międzynarodowego i używają tego pojęcia
w różnych znaczeniach. Jeśli np. przyjmuje się a priori, że podmiot prawa między-
narodowego musi być organizacją suwerenną6, to prowadzi to do wniosku, iż tylko
państwa są jego podmiotami. Jednakże takie założenie jest zupełnie dowolne”7.
Normy prawa międzynarodowego nie określają, kto jest podmiotem prawa mię-
dzynarodowego. Jak bowiem słusznie wskazywał Alfons Klafkowski: „Nie istnie-
je norma pozytywnego prawa międzynarodowego regulująca podmioto wość”8.
4 K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 39 i n.
5 J. Czaja, Prawnomiędzynarodowy status Watykanu, Warszawa 1983, s. 26; B. Mielnik, Kształ-
towanie się pozapaństwowej podmiotowości w prawie międzynarodowym, Wrocław 2008, s. 32;
J.E. Nijman, The Concept of International Legal Personality. An Inquiry Into the History and Theo-
ry of International Law, The Hague 2004, s. 448.
6 Defi nicję taką sformułował np. Ludwik Ehrlich. Zgodnie z nią: „Suwerenność w prawie na-
rodów możemy uważać za tożsamą z podmiotowością”. L. Ehrlich, Prawo narodów, wyd. 3, Kraków
1947, s. 104.
7 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, wyd. 10, Warszawa
2004, s. 115.
8 A. Klafkowski, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 6, Warszawa 1981, s. 133.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
1. Miejsce osób prawnych prawa wewnętrznego...
W. Góralczyk i S. Sawicki podkreślają przy tym, iż: „pojęcie podmiotowości
prawno między narodowej jest pewnym uogólnieniem naukowym, pewną teorią,
zbudowaną ponad istniejącymi normami prawnymi, które pojęciem tym się nie
posługują”9.
Tezie tej nie przeczy fakt, iż w ostatnich latach występuje wtórna tendencja
wprowadzania pojęcia „podmiot prawa międzynarodowego” do międzynarodo-
wych aktów prawnych. Czyni tak, jako pierwsza, konwencja wiedeńska o prawie
traktatów z dnia 23 maja 1969 r.10 W jej art. 3 stwierdza się, że: „Konwencja nie
ma zastosowania do umów międzynarodowych zawieranych między państwami
a innymi podmiotami prawa międzynarodowego oraz między tymi innymi pod-
miotami prawa międzynarodowego”. Tym samym konwencja wiedeńska potwier-
dziła, że – oprócz podmiotów pierwotnych – istnieją także inne podmioty tego
prawa, choć nie formułuje ona ich katalogu. Z treści art. 3 konwencji wynika
jedynie, że takie podmioty istnieją i że mogą one zawierać umowy międzynaro-
dowe z państwami i między sobą11. Także inne umowy międzynarodowe wskazy-
wały podmioty, które zadaniem ich stron są podmiotami prawa międzynarodowego.
Czyniły to także imiennie. Na przykład w – zwartym w ramach WNP – porozu-
mieniu o zasadach polityki celnej z dnia 13 marca 1992 r. jego sygnatariusze po-
stanowili „utworzyć związek celny, będący w zakresie swoich funkcji samodziel-
nym podmiotem prawa międzynarodowego”. Mimo że utworzenie związku celnego
jako podmiotu prawa międzynarodowego wzbudziło sprzeciwy i spowodowało
złożenie w tym przedmiocie zastrzeżeń przez niektóre państwa WNP, nie można
zaprzeczyć, iż umowa ta weszła w życie12.
Jak trafnie zauważa Maciej Perkowski: „Podmiotowość prawa międzynarodo-
wego jest pojęciem teoretycznym, niezależnie od swych implikacji praktycznych.
Na przestrzeni dziejów myśliciele intuicyjnie odnosili się do stosunków między-
narodowych i prawa międzynarodowego – przykładając własne aksjomaty, a nie-
kiedy zgłaszając nowatorskie koncepcje. Te ostatnie sytuacje można z perspekty-
wy lat poddawać weryfi kacji, co zresztą wielokrotnie czyniono”13.
Sformułowanie defi nicji podmiotu prawa międzynarodowego oraz zbudowa-
nie teorii podmiotowości prawnomiędzynarodowej jest zadaniem doktryny tego
9 W. Góralczyk, S. Sawicki, op.cit.
10 Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439 i 440.
11 S.E. Nahlik, Kodeks prawa traktatów, Warszawa 1976, s. 69–73.
12 Porozumienie o zasadach polityki celnej, wraz z będącym jego integralną częścią regulaminem
Rady Celnej (podpisane na posiedzeniu Rady Rządów Państw WNP, Moskwa, 13 marca 1992 r.).
Zostały one podpisane przez Armenię z zastrzeżeniem: „przy zachowaniu przez narodową służbę
celną podmiotowości prawnomiędzynarodowej”, oraz Mołdawię: „Przeciw utworzeniu związku
celnego jako podmiotu prawa. Wszystkie kwestie [rozwiązywać – przyp. K.K.] – w drodze dwu-
stronnych porozumień”. Regulamin Rady Celnej nie został podpisany przez Ukrainę. Tekst [w:]
Sodrużiestwo. Informacionnyj wiestnik Sowieta gław gosudarstw i Sowieta gław prawitielstw SNG,
t. 3, Minsk 1992, s. 8–14.
13 M. Perkowski, Kształtowanie…, s. 454. Por. J.E. Nijman, op.cit., s. 407.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
19
1.1. Pojęcie podmiotu prawa międzynarodowego
prawa. W. Góralczyk i S. Sawicki słusznie twierdzą: „Wydaje się, że teoria taka
powinna odpowiadać określonym warunkom. Jako warunki niezbędne należy
uznać: jej zgodność z obowiązującymi normami prawa międzynarodowego i we-
wnętrzną niesprzeczność. Ponadto teoria podmiotowości prawnomiędzynarodo-
wej powinna w sposób jak najprostszy i najjaśniejszy systematyzować pewne
działy prawa międzynarodowego oraz powinna się posługiwać siatką pojęć przy-
jętych w innych działach prawa”14.
Z tego, czy dany podmiot został uznany za podmiot prawa międzynarodowe-
go, nie wynikają dla niego jakiekolwiek uprawnienia. To formułując defi nicję
takiego podmiotu – w zależności od przyjętych kryteriów – z góry wiadomo, kto
lub co będzie spełniało te kryteria. Nie oznacza to jednak, że defi nicji takich nie
należy formułować.
Podobnie Malcolm N. Shaw dostrzega ich „umowność”. Nie formułuje własnej
defi nicji. Jako podmioty uczestniczące w jakimś – szerszym lub węższym – stopniu
w wydarzeniach, mających miejsce na scenie międzynarodowej, wskazuje: państwa,
organizacje międzynarodowe, organizacje regionalne, organizacje pozarządowe,
spółki publiczne, spółki prywatne oraz jednostki. Jego zdaniem nie wszystkie one
są podmiotami prawa międzynarodowego. Stwierdza jednak, że podmiotowość ta
to właśnie takie uczestnictwo oraz „jakaś forma akceptacji ze strony wspólnoty”15.
Dodaje jednocześnie, że na uzyskanie takiej akceptacji wpływa wiele różnych
czynników i w praktyce jest ona zależna od typu danego kandydata do miana pod-
miotu. Niektóre działy prawa międzynarodowego odgrywają w tym zakresie szcze-
gólną rolę. Są nimi – według M.N. Shawa – prawa człowieka, prawo konfl iktów
zbrojnych oraz międzynarodowe prawo gospodarcze16.
Zasadniczo przyjmuje się, że klasyczne prawo międzynarodowe za swoje
podmioty uznawało tylko państwa. Nie jest to jednak stwierdzenie precyzyjne.
W początkowym okresie istnienia prawa międzynarodowego – czy, jak to widział
Wiktor Sukiennicki, „dostrzegania” jego istnienia – zazwyczaj nie poruszano tego
problemu. Jeden z ojców prawa narodów, Hugo Grocjusz, nie widział jednak
państw jako jedynych jego podmiotów. Jak zauważa W. Sukiennicki: „W pojęciu
Grocjusza nie było zasadniczej różnicy pomiędzy osobą pojedynczą a zbiorową.
Narodowi i jednostce wskazywał on te same normy postępowania [...], czło-
wiekowi narówni z państwem przyznawał osobowość ex jure gentium, za syno-
nimy uważał pojęcie wspólnoty rodzaju ludzkiego i społeczności narodów
czy państw”17. Także Francisco de Vittoria nie traktował państwa wyłącznie jako
14 W. Góralczyk, S. Sawicki, op.cit., s. 121.
15 M.N. Shaw, International Law, wyd. 4, Cambridge 1997, s. 139.
16 Ibidem.
17 W. Sukiennicki, Podstawa obowiązywania prawa narodów. Studjum prawnicze, Wilno–War-
szawa 1929, s. 12. Poglądy te Hugo Grocjusz zawarł w § 19 i § 24 swojego dzieła De Jure Belli ac
Pacis. Libri tres, in quibus ius Naturae et Gentium, item iuris publici praecipua explicantur, wyda-
nego w Paryżu w 1625 r.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
1. Miejsce osób prawnych prawa wewnętrznego...
abstrakcyjnego tworu działającego w sferze prawa międzynarodowego. Uważał,
że istotną rolę – w jego obrębie – odgrywają jednostki, narody i społeczności18.
Po pokoju westfalskim poglądy doktryny prawa międzynarodowego ewolu-
owały w kierunku uznania państw za jedyne podmioty prawa międzynarodowe-
go. Było to związane ze wspieraniem przez doktrynę politycznego trendu wzmac-
niania ich pozycji. Emeryk de Vattel stwierdzał, że: „Prawo narodów jest nauką
o prawie, które wiąże wzajemnie narody, czyli państwa, i o obowiązkach, które
z tego prawa wynikają. […] Prawo narodów jest zasadniczo prawem naturalnym
w zastosowaniu do narodów. […] Społeczność cywilna, czyli państwo, stanowi
podmiot zupełnie różny od jednostki i dlatego z mocy samego prawa naturalne-
go ich obowiązki i prawa są zupełnie różne w wielu przypadkach”19. Skomento-
wał to na początku XX w. W. Sukiennicki: „Nie wchodząc w szczegóły, zaznacz-
my tylko, iż uzasadnienie tego twierdzenia zawsze przysparzało sporo trudności
teorji prawa narodów, dlatego przedewszystkiem, iż nie zostało ono nigdy całko-
wicie zrealizowane w praktyce międzynarodowej”20. Jako przykład wskazuje kom-
panie handlowe, będące zarazem podmiotami prawa wewnętrznego, jak i prawa
międzynarodowego21. Z tego też m.in. powodu John Westlake nazywał je „Janu-
sami o podwójnym obliczu”22. Niektórzy autorzy stwierdzają, iż panująca w XVIII
i XIX w. dualistyczna doktryna podmiotów „opierała się na twierdzeniu, że pod-
mioty prawa wewnętrznego i międzynarodowego są fundamentalnie różne i nie-
kompatybilne”23. Jest to stwierdzenie piękne w kształcie teoretycznym, bo proste
i jednoznaczne. Praktyka nie pasowała jednak do tej teorii. Wielu przedstawicie-
li doktryny prawa międzynarodowego nie akceptowało jej. Należy przy tym za-
uważyć, że niekiedy nawet popierający ją pozytywiści dopuszczali istnienie innych
podmiotów na płaszczyźnie międzynarodowej, choć czynili to – co trzeba przy-
znać – tylko w przypadku, gdy były one powoływane do życia przez państwa
w drodze umowy międzynarodowej24.
Używając języka W. Sukiennickiego, „sporo trudności” z udowodnieniem
swojego zasadniczego twierdzenia miał także sam E. de Vattel. Jeżeli bowiem do-
kładnie przeanalizuje się jego fundamentalną pracę, zauważa się, że także on
18 J. Brown-Scott, The Spanish Origin of International Law. Francisco de Vittoria and His Law
of Nations, Oxford–London 1934, s. 282; B. Mielnik, Kształtowanie..., s. 24.
19 E. de Vattel (tłum. B. Winiarski), Prawo narodów, czyli zasady prawa naturalnego zastoso-
wane do postępowania i spraw narodów i monarchów, t. I, Warszawa 1958, s. 55.
20 W. Sukiennicki, op.cit., s. 41.
21 Ibidem.
22 J. Westlake, Chapters on the Principles of International Law, Cambridge 1894. Cyt. za –
W. Sukiennicki, op.cit., s. 41.
23 B. Mielnik, Kształtowanie..., s. 25. Por. A. Meijknecht, Towards International Personality.
The Position of Minorities and Indigenous People in International Law, Antwerpen–Groningen–
Oxford 2001, s. 46.
24 H. Lauterpacht, International Law. Being the Collected Papers of Hersch Lauterpacht, t. 1:
General Works, Cambridge 1970, s. 490.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
21
1.1. Pojęcie podmiotu prawa międzynarodowego
– odżegnując się, co oczywiste, od stawiania państw na równi z podmiotami pry-
watnymi – zauważał, że mogą one wzajemnie wchodzić w równoprawne
stosunki na gruncie prawa narodów. W tym kontekście dostrzegał m.in. istnienie
kompanii handlowych okresu kolonialnego. Na zasadach podporządkowania po-
strzegał wyłącznie ich relacje z własnym państwem25. Ale już państwo zawiera-
jące umowy z podmiotami niemającymi jego przynależności państwowej czyniło
to na zasadzie równoprawności. Jak stwierdzał E. de Vattel: „Umowy, kontrakty,
które monarcha zawiera z cudzoziemcami jako monarcha i w imieniu państwa,
stosują się do prawideł, któreśmy podali względem traktatów publicznych. W samej
rzeczy, kiedy monarcha zawiera umowę z kimś, kto nie jest jego poddanym ani
jego państwa, czy będzie to jednostka prywatna, państwo, czy monarcha, prawa
stron są zawsze te same”26. Te prawidła podane względem „traktatów publicz-
nych”, czyli umów międzynarodowych, to m.in. zasada pacta sunt servanda,
czy też możliwość rozstrzygania wynikłych na ich tle sporów przez sądownictwo
rozjemcze.
E. de Vattel wskazywał też na przykłady „miast podległych, które uważają
się za takie”, a jednocześnie korzystają z prawa do utrzymywania swoich sił
zbrojnych, prawa do zawierania traktatów z obcymi państwami oraz do wyko-
nywania w relacjach z nimi biernego i czynnego ius legationis. Wskazywał, iż:
„Długa i nieprzerwana praktyka potwierdza to, co mówimy o tych miastach. Jak-
kolwiek podobne prawa są doniosłe i nadzwyczajne, nie wydają się one niezwyk-
łymi, o ile się zważy, że miasta te posiadały już wielkie przywileje w owych
czasach, kiedy ich monarchowie sami zależni byli od cesarzy lub innych władców
feudalnych, bezpośrednich lenników Rzeszy. Kiedy ci monarchowie zrzucili
jarzmo podległości i uzyskali zupełną niezależność, znaczniejsze miasta ich
państw postawiły swoje warunki i nie tylko nie pogorszyły swojego położenia,
ale naturalnie skorzystały ze sposobności, by zdobyć sobie więcej wolności
i większą pomyślność. Teraz monarchowie nie mogą już kwestionować warun-
ków, pod jakimi te miasta zgodziły się związać z nimi swoje losy i uznać ich za
swych jedynych zwierzchników”27.
Przedstawiciele doktryny prawa międzynarodowego, którzy tylko państwa
uznawali za jego podmioty, często stawali przed problemem, że w orzeczeniach
niektórych organów międzynarodowych stwierdzano co innego. Z tego też powodu
Dionisio Anzilotti, zdecydowany zwolennik tezy, iż tylko państwa są podmiota-
mi prawa międzynarodowego, skrytykował wyrok trybunału arbitrażowego,
w którym na gruncie rosyjsko-tureckiego traktatu pokojowego z dnia 8 lutego
1879 r., zawartego w Konstantynopolu, rozpatrywano istnienie zobowiązań Turcji
wobec Rosji oraz wobec podmiotów i instytucji rosyjskich. Autor ten określił
25 E. de Vattel, Prawo narodów…, t. I, s. 145.
26 Ibidem, s. 490.
27 Ibidem, t. II, s. 329–330.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
1. Miejsce osób prawnych prawa wewnętrznego...
wyrok trybunału arbitrażowego z dnia 11 listopada 1912 r. mianem „błędnego”
i „sprzecznego z naturą prawa narodów” w związku z uznaniem w nim funkcjo-
nowania w obrębie tego prawa instytucji, jak to określił, znanych dotąd prawu
prywatnemu28.
Stanowisko D. Anzilottiego było na bieżąco krytykowane przez innych przed-
stawicieli nauki prawa międzynarodowego. Przykładowo, Stefan Dratwa wskazy-
wał na rozbieżności między stanowiskiem części doktryny a stanem prawa mię-
dzynarodowego i postawił pytanie, „czy dana sfera prawa (prawa narodów) nie
może bezwzględnie dopuszczać jednostek innej [niż państwa – przyp. K.K.] ka-
tegoryi w charakterze podmiotów”. Odpowiedział na nie pozytywnie i stwierdził,
że „osoby prywatne wciągane są do sfery tworzącego się prawa narodów; niemoż-
liwe jest bowiem bezwzględne zamknięcie się w sobie poszczególnych dziedzin
stosunków ludzkich, w których osnowie leżą wszak jedne i te same główne po-
trzeby ludzkie”29.
Według najbardziej klasycznych defi nicji podmiotami prawa międzynarodo-
wego były tylko państwa. Krótko ujął to w stosownym rozdziale swojego pod-
ręcznika z 1907 r. Franciszek von Liszt: „Tylko państwa są podmiotami prawa
międzynarodowego”30. Podmiotowość tego prawa to w praktyce „udzielność”31.
Zdaniem tego autora w owym czasie, tj. przed zawarciem układów laterańskich,
przymiotu tego nie posiadał także Papież, czyli Stolica Apostolska. F. v. Liszt
przedstawia najbardziej klasyczne rozumienie stosunków: prawo międzynarodo-
we–prawo wewnętrzne i państwo–jednostka (państwo–osoba prawna prawa we-
wnętrznego). Jak pisze ten wybitny przedstawiciel ówczesnej doktryny prawa mię-
dzynarodowego: „Prawo międzynarodowe nadaje prawa i nakłada obowiązki tylko
na same państwa, nie zaś na przynależnych państwowych. Pomiędzy tymi ostat-
nimi a społecznością międzypaństwową stoi ich narodowa władza państwowa.
Z niemiecko-rosyjskiego układu handlowego wynikają dla państwa niemieckiego
i dla Rosji prawa i obowiązki. Niemiecki zaś albo rosyjski kupiec pozostaje w sto-
sunkach tylko ze swoim rządem, a nie z obcym państwem. Tylko narodowa władza
państwowa może tworzyć narodowe prawo”32.
Co ciekawe jednak, już wówczas pogląd ten nie w pełni przystawał do prak-
tyki. F. v. Liszt czuł się bowiem w obowiązku stwierdzić, że: „To zapatrywanie,
dzisiaj bezwarunkowo panujące, żywo zaczepia Kaufmann [...]. Przeciw niemu
szczególnie Heilborn i Triepel. Przy tem nie można przeoczyć: w zarządzeniach
«międzynarodowych komisji» [...] mamy pierwsze początki prawa międzynaro-
28 D. Anzilotti, Der russich-türkische Streitfall über die Kriegsentschädigung aus dem Jahre
1877, „Jahrbuch des Völkerrechts” 1914, t. II, s. 141–144.
29 S. Dratwa, Orzecznictwo Trybunału Rozjemczego w Hadze. Spór rosyjsko-turecki w przed-
miocie odszkodowania wojennego, „Themis Polska” 1916, t. VI, nr 1–2, s. 379–383.
30 F. v. Liszt (tłum. W. Olszewski), System prawa międzynarodowego, Kraków 1907, s. 39.
31 Zob. ibidem, s. 39–40.
32 Ibidem, s. 39.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
23
1.1. Pojęcie podmiotu prawa międzynarodowego
dowego obowiązującego bezpośrednio obywateli rozmaitych państw. Ale te właśnie
nieśmiałe początki uwydatniają tym wyraźniej, że reguła jaszcze dzisiaj ma swoje
znaczenie”33.
Te „nieśmiałe początki” to właśnie przepisy tworzone przez organy między-
narodowe, tworzące bezpośrednio prawa i obowiązki dla osób fi zycznych i osób
prawnych prawa wewnętrznego. Stanowisko F. v. Liszta jest o tyle ciekawe, że
wskazuje, iż defi nicja, zgodnie z którą podmiotem prawa międzynarodowego jest
ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzyna-
rodowego, była aktualna także wówczas – w klasycznym okresie rozwoju prawa
międzynarodowego. Takich sytuacji jednak nie odnotowywano lub nie przyjmo-
wano do wiadomości. To efekt konstrukcji ówczesnych przepisów prawa między-
narodowego. Jeśli natomiast już je zauważano – bo rudymentarne regulacje w tym
przedmiocie zdarzały się – to klasyfi kowano je jako wyjątek potwierdzający regułę.
Można więc powiedzieć, że rozwój prawa międzynarodowego – tj. nadawanie
osobom fi zycznym i osobom prawnym prawa wewnętrznego praw i nakładanie
na nie obowiązków bezpośrednio przez przepisy prawa międzynarodowego – wy-
pełnił defi nicję F. v. Liszta nową treścią. Dodać należy, iż wielu autorów począt-
ku XX w. – pisząc, że państwa są jedynymi podmiotami prawa międzynarodowe-
go, a jednostki nimi nie są – twierdziło jednocześnie, iż jest tak „w aktualnym
rozwoju tego prawa”34. Dopuszczali więc jego rozwój i rozszerzenie w przyszło-
ści pojęcia jego podmiotu. Brak chęci do uznawania podmiotowości prawa mię-
dzynarodowego przez osoby prawne niebędące państwami była tak daleka, że nie
uznawano za nie także organizacji międzynarodowych o charakterze rządowym.
Ogromnym impulsem dla powszechniejszego uznania za podmioty prawa mię-
dzynarodowego podmiotów innych niż państwa i Stolica Apostolska była opinia
doradcza MTS w sprawie odszkodowania za straty poniesione w służbie NZ
z 1949 r.35. Wskazuje na to m.in. stosunek doktryny prawa międzynarodowego do
poprzedniczki ONZ, tj. Ligi Narodów. Zgodnie z nieodosobnioną bynajmniej
opinią L. Ehrlicha z 1932 r. nie była ona podmiotem prawa międzynarodowego,
33 Ibidem, s. 39–40. Zob. W. Kaufmann, Die Rechtskraft des internationalen Rechts und das
Verhältnis der Staatengesetzgebung und der Staatsorgane zu demselben, Stuttgart 1899. Por. H. Trie-
pel, Völkerrecht und Landrecht, Leipzig 1899 oraz P. Heilborn [w:] F. v. Holtzendorff, J. Kohler,
Enzyklopädie der Rechtswissenschaft in systematischer Bearbeitung, Leipzig 1904. W kolejnym
wydaniu podręcznika F. v. Liszta – uzupełniający je Max Fleischmann – wśród „wątpiących” w do-
tychczasowy dogmat o wyłącznej podmiotowości państwa wymienia także Zygmunta Cybichow-
skiego, Pasquale Fiore, Friedricha Freunda, Augusta Wilhelma Hefftera oraz Georga Friedricha von
Martensa. F. v. Liszt, Das Völkerrecht. Systematisch dargestellt, wyd. 12 popr. i uzup. przez
M. Fleischmanna, Berlin 1925, s. 85.
34 A. Deryng, Główne tendencye rozwojowe prawa narodów w świetle orzecznictwa Stałego
Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, Lwów 1932, s. 147.
35 Reparation for Injuries Suffered In the Service of United Nations. Advisory Opinion. April
11th 1949, International Court of Justice. Reports of Judgments, Advisory Opinions and Orders, 1949,
s. 174 i n.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
1. Miejsce osób prawnych prawa wewnętrznego...
a jedynie osobą prawną prawa szwajcarskiego. Autor ten pisał m.in., iż: „Majątek
Ligi Narodów wyjęty jest z pod skarbowych i tym podobnych przepisów szwaj-
carskich z mocy przepisów prawa wewnętrznego szwajcarskiego, opartych na zo-
bowiązaniach międzynarodowych Szwajcarji w stosunku do innych członków Ligi
Narodów. Z punktu widzenia tego prawa majątek Ligi jest majątkiem osoby
prawnej uznanej za taką przez prawo wewnętrzne szwajcarskie, bez względu na
to, czy osoba ta jest podmiotem prawa narodów. [...] Z defi nicji prawa narodów
wynika, że nie są podmiotami prawa narodów [...] organizacje (Liga Narodów,
Międzynarodowa Komisja Dunaju itd.) nie będące państwami. [...] Nadanie Lidze
Narodów charakteru podmiotu prawa narodów [...] byłoby zmianą dzisiejszego
stanu rzeczy”36.
Co ciekawe, pojawiały się wręcz głosy odmawiające naukowości w sferze
prawa międzynarodowego rozważaniom nad posiadaniem jego podmiotowości
przez podmioty inne niż państwa i Stolica Apostolska. Jak stwierdził w 1932 r.
L. Ehrlich: „Badanie naukowe zagadnienia, czy takie przerodzenie Ligi Narodów
byłoby pożądane, ustalanie sprawdzianów celem wydania sądu w tej sprawie,
wskazywanie na środki, prowadzące do tego celu, i wydawanie sądów o tych środ-
kach należy do nauki polityki”37.
W następnym wydaniu swojego podręcznika L. Ehrlich analogiczne uwagi
odniósł także do ONZ38. Dotąd utrwalone poglądy doktryny w tej sprawie były
tak silne, iż niektórzy autorzy nie chcieli nawet przyjąć do wiadomości stanowi-
ska MTS. Jak stwierdzał w 1964 r. Alfons Klafkowski: „Organizacja międzyna-
rodowa nie jest podmiotem prawa międzynarodowego. [...] Trzeba też dodać, że
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości stosując prawo międzynarodowe nie
może uzupełniać aktu prawnego – Karty NZ – stwierdzając, że ONZ jest podmio-
tem prawa międzynarodowego. Wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawie-
dliwości wiąże tylko strony będące w sporze i tylko w stosunku do danego sporu
– jak stwierdza art. 59 statutu MTS. W sprawie ONZ nie ma wyroku Międzyna-
rodowego Trybunału Sprawiedliwości, tylko opinia doradcza. Z tego wynika, że
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości bynajmniej nie rozstrzygnął w swej
opinii doradczej z 11 kwietnia 1949 r. zagadnienia podmiotowości ONZ w prawie
międzynarodowym. Wypowiedział jedynie opinię, która stanowi poważny problem
prawny zarówno dla praktyki państw, jak i dla nauki prawa międzynarodowego”39.
A. Klafkowski, mimo trwania przy klasycznym pojęciu podmiotu prawa mię-
dzynarodowego, które zakładało tożsamość zbiorów: „podmioty suwerenne”
i „podmioty prawa międzynarodowego”, nie odmawia jednak – w przeciwień-
stwie do L. Ehrlicha – rozważaniom nad inną możliwością ujęcia tego problemu
36 L. Ehrlich, Prawo narodów, wyd. 2, Lwów 1932, s. 100–101 i 424.
37 Ibidem, s. 424.
38 L. Ehrlich, Prawo narodów, wyd. 3, Kraków 1947, s. 293.
39 A. Klafkowski, Prawo międzynarodowe…, s. 186–187.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
25
1.1. Pojęcie podmiotu prawa międzynarodowego
naukowości w warstwie doktryny prawa międzynarodowego. Stwierdza: „Zagad-
nienie podmiotowości organizacji międzynarodowych jest ściśle związane z prak-
tyką takich organizacji, jak Liga Narodów i ONZ. Na tle działalności tych orga-
nizacji rozwija się od około 50 lat poważna i dociekliwa dyskusja naukowa. Nie
sposób przedstawić wszystkie poglądy i argumenty wytoczone w tej dyskusji,
która objęła czołowych przedstawicieli nauki”40.
W świetle przyjętej defi nicji podmiotu prawa międzynarodowego nie dziwi
więc kategoryczne stwierdzenie A. Klafkowskiego, że: „Osoba prawna nie jest
podmiotem prawa międzynarodowego. Pozycja osoby prawnej jest w prawie mię-
dzynarodowym podobna do pozycji osoby fi zycznej. Korzysta ona z ochrony prawa
międzynarodowego tylko za pośrednictwem swojego państwa”41.
Co ciekawe jednak, zarówno L. Ehrlich, jak i A. Klafkowski, uważali, że
państwa jako podmioty prawa międzynarodowego mogą nadać taką podmioto-
wość innym podmiotom, ale mimo takiej możliwości tego nie uczyniły. Stwier-
dzali przy tym, że takie działanie zmieniłoby konstrukcję znanego im prawa mię-
dzynarodowego. Uwagi te formułowali w odniesieniu do możliwości uznania za
podmioty prawa międzynarodowego organizacji międzynarodowych o charakte-
rze rządowym42. Z logicznego punktu widzenia można je odnosić także do osób
prawnych prawa wewnętrznego. Takich uwag jednak wprost nie czynili.
Uczynił to natomiast wprost Siergiej B. Kryłow. Już w 1947 r. zasugerował,
że w przyszłości osoba fi zyczna oraz niektóre osoby prawne prawa wewnętrzne-
go mogą uzyskać podmiotowość prawa międzynarodowego. Określił je przy tym
mianem „podmiotów «międzynarodowego prawa przyszłości»”. Jako przykład
wymienił jedną z organizacji pozarządowych – Światową Federację Związków
Zawodowych43. Wbrew intencjom autora był to w tamtym okresie pogląd tak
dalece „rewizjonistyczny”, że Ludwik Gelberg, będący redaktorem polskiego tłu-
maczenia podręcznika W.N. Durdieniewskiego i S.B. Kryłowa, czuł się w obo-
wiązku opatrzyć te sugestie przypisem: „Pogląd ten spotkał się ze słuszną krytyką
w radzieckiej literaturze prawa międzynarodowego [...]”44.
Dziś podobne stanowisko wobec problemu prawnomiędzynarodowej podmio-
towości osób prawnych prawa wewnętrznego zajmuje Albrecht Randelzhofer.
Stwierdza, że państwa mogą uczynić je podmiotami prawa międzynarodowe-
go, ale dotąd tego nie zrobiły. Byłaby to jednak jego „prywatyzacja” tego
40 Ibidem, s. 186.
41 Ibidem, s. 185.
42 L. Ehrlich, Prawo narodów, wyd. 2, Lwów 1932, s. 424; A. Klafkowski, Prawo międzynaro-
dowe…, s. 187.
43 S.B. Kryłow, Podmioty „międzynarodowego prawa przyszłości”, [w:] W.N. Durdieniewski,
S.B. Kryłow (red.), Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 1950, s. 128.
44 Ibidem. O radzieckiej koncepcji podmiotowości prawnomiędzynarodowej z „zewnętrznego”
punktu widzenia zob. np. K. Grzybowski, Soviet Public International Law. Doctrines and Diplo-
matic Practice, Leyden–Durham 1970, s. 62–67.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
26
1. Miejsce osób prawnych prawa wewnętrznego...
prawa prowadząca do zmiany jego konstrukcji. Zauważa jednak, notabene,
iż zmierza ono w tym właśnie kierunku. „Prawdopodobnie któregoś dnia to się
stanie. Trzeba będzie wtedy nadać nową defi nicję prawu międzynarodowemu
publicznemu”45.
W tym kontekście należy odnotować, że także inni przedstawiciele doktryny
prawa międzynarodowego zauważają zachodzące w jego obrębie zmiany, ale nie
przyjmują – jak na razie – do wiadomości, że mogło się to już dokonać. Przykła-
dowo, Peter Malanczuk, odnosząc się do uznania osób prawnych prawa wewnętrz-
nego za podmioty prawa międzynarodowego, namawia do „rozróżniania między
ich obecnym statusem de lege lata a ich możliwym przyszłym statusem de lege
ferenda”46.
Nie wszyscy przedstawiciele doktryny prawa międzynarodowego kwestionu-
jący monopol państw i Stolicy Apostolskiej na posiadanie podmiotowości praw-
nomiędzynarodowej podnosili, że pojęcie to można rozszerzyć wyłącznie na or-
ganizacje międzynarodowe o charakterze rządowym. Jak stwierdził już w 1929 r.
W. Sukiennicki, było to możliwe także w odniesieniu do osób prawnych prawa
wewnętrznego. Zakładał bowiem możliwość „stwierdzenia identyczności podmio-
tów prawa narodów i prawa wewnątrzpaństwowego”47. Jego zdaniem oznaczało-
by to upadek „dualistycznej konstrukcji Triepela”48. Ta druga teza szła jednak zbyt
daleko. Jeden system prawny może bowiem uznawać istnienie osób prawnych
kreowanych przez inny system prawny.
Wielu autorów odnosiło się negatywnie do kwestii posiadani
Pobierz darmowy fragment (pdf)
