Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00198 003539 21347000 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Plan Marshalla. Uwarunkowania i skutki gospodarczo-polityczne - ebook/pdf
Plan Marshalla. Uwarunkowania i skutki gospodarczo-polityczne - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 275
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7969-196-8 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> historia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

W monografii przedstawiono kontekst polityczno-gospodarczego, w ramach którego doszło do wygłoszenia słynnego przemówienia na Harvardzie. Zarysowano również proces konkretyzacji propozycji George’a Marshalla, która podczas wystąpienia z 5 czerwca 1947 r. była koncepcją niedookreśloną i ogólną, by rok później przyjąć sformalizowany kształt kompleksowego planu politycznego i gospodarczego, skierowanego do państw Europy Zachodniej. Scharakteryzowano i prześledzono proces realizacji celów Planu Marshalla (European Recovery Program – Europejski Program Odbudowy, ERP), zwracając uwagę na ich ewolucję, zachodzącą zwłaszcza pod wpływem wojny w Korei. Była to pomoc o ogromnym znaczeniu, lecz zaspokajała tylko najpilniejsze potrzeby żywnościowe oraz związane z prowadzeniem działań militarnych. ERP okazał się inicjatywą, która odegrała rolę w stabilizacji sytuacji gospodarczej w Europie Zachodniej.

Stosunkowo odległa perspektywa od czasu Planu Marshalla pozwoliła na zdystansowaną ocenę tej oryginalnej koncepcji. Priorytetem autora była zrównoważona analiza wpływu czynników ekonomicznych i politycznych, na etapie powstania, realizacji i oceny konsekwencji Planu.

 

W ostatniej części pracy podsumowano rezultaty Planu, wskazując na sukcesy i poniesione niepowodzenia zarówno na gruncie gospodarczym, jak i politycznym. Istnieje ewidentna dysproporcja ilościowa w polskich i zagranicznych badaniach na temat ERP, dlatego książka jest istotnym uzupełnieniem prac naukowych poświęconych temu tematowi w Polsce.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Kamil Kowalski – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Instytut Ekonomii, Katedra Historii Myśli Ekonomicznej i Historii Gospodarczej 90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 41/43 RECENZENT Jędrzej Chumiński SKŁAD I ŁAMANIE Kamil Kowalski PROJEKT OKŁADKI Barbara Grzejszczak © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06553.14.0.D ISBN (wersja drukowana) 978-83-7969-124-1 ISBN (ebook) 978-83-7969-196-8 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 Dla Aleksandry SPIS TREŚCI Wstęp ................................................................................................................................................ 9 Rozdział I. Kondycja gospodarcza Europy u kresy II wojny światowej 1.1. Uwagi wstępne ......................................................................................................................... 21 1.2. Bilans strat i zniszczeń wojennych w państwach europejskich ................................................ 24 1.3. Wczesne próby pomocy gospodarczej – UNRRA .................................................................... 42 1.3.1. Wstępne propozycje mocarstw ........................................................................................ 43 1.3.2. Negocjacje w gronie „wielkiej czwórki” ......................................................................... 46 1.3.3. Kraje alianckie wobec UNRRA. Upublicznienie projektu .............................................. 49 1.3.4. Statutowe podstawy UNRRA .......................................................................................... 51 1.3.5. Realizacja i efekty pomocy UNRRA .............................................................................. 53 Rozdział II. Uwarunkowanie gospodarcze i polityczne pomocy dla Europy w latach 1945–1947 2.1. Zarys stanu gospodarki Europy w latach 1945–1947 ............................................................... 63 2.1.1. Produkcja przemysłowa i rolnicza .................................................................................. 65 2.1.2. Handel ............................................................................................................................. 79 2.1.3. Specyfika sytuacji gospodarczej krajów pokonanych ..................................................... 82 2.2. Gospodarka amerykańska w latach 1945–1947. Powiązania ekonomiczne z Europą .............. 87 2.3. Rola USA w gospodarczych instytucjach międzynarodowych ................................................ 97 2.4. Polityczny wymiar relacji transatlantyckich ........................................................................... 101 2.4.1. Koncepcja czterech policjantów („koncepcja strażników pokoju”) .............................. 102 2.4.2. Na drodze ku przewartościowaniu stosunków USA–ZSRR .......................................... 108 2.4.3. Raport Clifforda ............................................................................................................ 116 2.4.4. Doktryna Trumana ........................................................................................................ 123 Rozdział III. Od teorii do realizacji. Krystalizacja Planu: kwiecień 1947 roku – kwiecień 1948 roku. 3.1. Przyspieszenie prac nad pomocą gospodarczą dla Europy: przemówienie Achesona w Delta Council, raport sztabu Kennana, memorandum Claytona ......................................... 131 3.2. Przemówienie Marshalla i pierwsze reakcje ........................................................................... 140 3.3. Konferencja paryska (27 czerwca–2 lipca 1947 r.)................................................................. 146 3.4. Konferencja paryska (12 lipca–22 września 1947 r.) ............................................................. 154 3.5. Raport CEEC z 22 września 1947 r. ....................................................................................... 160 3.6. Kształtowanie się formuły planu pomocowego dla Europy: aktywność Kongresu i administracji amerykańskiej................................................................................................. 168 3.7 Ustawa o Pomocy Zagranicznej i powstanie OEEC ................................................................ 173 8 Spis treści Rozdział IV. Plan Marshalla. Realizacja oraz efekty gospodarcze i polityczne 4.1 Funkcjonowanie Europejskiego Planu Odbudowy: kwiecień 1948 r. – czerwiec 1950 r. ....... 179 4.2 Plan Marshalla po wybuchu wojny w Korei: przewartościowanie priorytetów pomocy amerykańskiej ......................................................................................................................... 196 4.3 Rezultaty Planu Marshalla ....................................................................................................... 205 4.3.1. Plan Marshalla a przyrost produkcji przemysłowej i rolniczej ...................................... 209 4.3.2. Plan Marshalla a wzrost dynamiki handlu krajów Europy Zachodniej ......................... 214 4.3.3. Plan Marshalla a stabilność gospodarek krajów Europy Zachodniej: inflacja i deficyty budżetowe ........................................................................................ 218 4.3.4. Plan Marshalla a integracja krajów Europy Zachodniej ................................................ 221 4.4. Polityczne konsekwencje Planu Marshalla ............................................................................. 228 4.5. Odbudowa gospodarcza bez Planu Marshalla – przypadek Finlandii ..................................... 238 Wnioski i uwagi końcowe............................................................................................................ 251 Bibliografia .................................................................................................................................. 259 Wykaz tabel i wykresów ............................................................................................................. 271 Wykaz skrótów ............................................................................................................................ 273 WSTĘP Uzasadnienie podjęcia tematu Plan Marshalla (European Recovery Program – Europejski Program Od- budowy, ERP) nie był jedyną amerykańską inicjatywą gospodarczą skierowaną do innych państw w czasie lub krótko po zakończeniu II wojny światowej. Był on jednak pierwszą ofertą kompleksową, co odróżnia go od takich form pomocy jak Lend-Lease czy UNRRA. Dla ich realizacji Waszyngton przeznaczył łącznie kwotę ok. 50 mld USD – a zatem wielokrotnie większą od środków przekaza- nych w Planie Marshalla. Mimo to, ani Lend-Lease, ani UNRRA nie przywróci- ły stabilizacji gospodarczej Europie. Była to pomoc o ogromnym znaczeniu, lecz zaspokajała jedynie najpilniejsze potrzeby żywnościowe oraz związane z pro- wadzeniem działań militarnych. To ERP okazał się inicjatywą, która odegrała rolę w stabilizacji sytuacji gospodarczej w Europie Zachodniej. Decyzja o wyborze tematu została poparta potrzebą istotnego uzupełnienia prac naukowych poświęconych ERP w Polsce. Wśród publikacji wydanych po 1989 r. wymienić należy dwie monografie: Joanny Janus, pt. Polska i Czechosłowacja wobec Planu Marshalla (2001) oraz Marii Szatlach, pt. Plan Marshalla. Amerykańska wizja integracji ekonomicznej (2008). Ta ostatnia jest pochodną pracy doktorskiej, pt. Znaczenie Planu Marshalla w początkowym okresie procesu instytucjonalizacji integracji europejskiej (1948–1952). Oby- dwu monografiom brakuje szerszego uwzględnienia ekonomicznego komponen- tu amerykańskiej propozycji. Są to prace historyczne o znacznym walorze po- znawczym, lecz warstwa gospodarcza potraktowana jest w stopniu ogólniko- wym. Takie podejście jest niesatysfakcjonujące dla poznania motywów oraz mechanizmów inicjatywy amerykańskiej i wymaga uzupełnienia. Osobną grupę stanowią opracowania uwzględniające politykę USA i ZSRR wobec państw Europy Środkowej i Wschodniej. Wymienić tu należy cenne pozycje, takie jak: The National Security Council i amerykańska polityka 10 Wstęp wobec Europy Wschodniej 1945–1960 Andrzeja Manii (1994); Polska i Czechosłowacja w polityce Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii 1945 –1948 Marka Kamińskiego (1991); Od Poczdamu do Szklarskiej Poręby. Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1947 Włodzimierza Borodzieja (1990), czy wcześniejsze prace: Krystyny Kersten, Narodziny systemu władzy: Polska 1943–1948 (wydania z różnych lat), Janusza Skodlarskiego, Polska w systemie współpracy ekonomicznej ONZ (1983) oraz Lubomira Zyblikiewicza, Polityka Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wobec Polski, 1944–1949 (1984). Wymienione publikacje są cennym źródłem wiedzy na temat początków „zimnej wojny”, bazują na obszernym, rzetelnie opracowanym materiale źródłowym. Niemniej jednak, Plan Marshalla stanowi w nich jedynie tło dla zasadniczego wywodu autorów. Kolejną grupę stanowi literatura z lat 50., do której należy podchodzić ze szczególną ostrożnością: Krach planu Marshalla i jego skutki Tadeusza Ły- chowskiego (1950) oraz Francja w okowach Planu Marshalla Artura Kowal- skiego (1950). Posiadają one wady typowe dla okresu, w którym postawały. W pracach dominuje jednowymiarowe krytyczne podejście do Planu, jako impe- rialistycznej inicjatywy amerykańskiej, będącej gospodarczym ramieniem dok- tryny Trumana1. O ile dorobek polskiej nauki odnośnie Planu jest dość skromny, to literatu- ra obca (zwłaszcza anglojęzyczna) obfituje w ważne pozycje na ten temat. Aż do lat 60. w literaturze dominowało dość bezkrytyczne stanowisko wobec amery- kańskiej inicjatywy pomocowej. Był to m.in. efekt tego, że autorami byli uczest- nicy wydarzeń, mający dostęp do materiałów źródłowych (Charles Kindleber- ger, Joseph Jones, Arthur Schlesinger) lub dlatego, że praca powstawała na zle- cenie administracji amerykańskiej, tak jak The Marshall Plan and Its Meaning (1955) Harry’ego B. Price’a. Ta „na wpół oficjalna wersja wydarzeń” (jak pisze Kathleen Burk2) przez lata pozostawała podstawowym źródłem wiedzy o Planie Marshalla. Zawiera wiele dobrze zilustrowanych danych statystycznych i wciąż pozostaje cennym źródłem wiedzy o zasadach funkcjonowania Planu. To, co może razić u Price`a, to pobieżne traktowanie aspektów, w których celów Planu nie udało się w pełni zrealizować. W latach 60. pojawiły się prace, sytuujące się w ramach nurtu rewizjoni- stycznego (amerykańska „nowa lewica”), obarczające Stany Zjednoczone za rozpad zwycięskiej wojennej koalicji i w efekcie wybuch „zimnej wojny”. Ak- 1 W podsumowaniu pracy Łychowskiego można przeczytać: „Krach czteroletniego planu Marshal- la jest dowodem dalszego osłabienia obozu imperialistycznego, na tle którego występuje w do- bitny sposób przewaga obozu demokratycznego”. T. Łychowski, Krach planu Marshalla i jego skutki, Warszawa 1950, s. 28. 2 K. Burk, The Marshall Plan: Filling in Some of the Blanks, „Contemporary European History” 2001, vol. 10, no. 2, s. 268. Wstęp 11 centowały one rzekomy defensywny charakter polityki zagranicznej ZSRR i agresywną dyplomację USA, wykorzystującą pozycję hegemona gospodarcze- go. Przykładami potwierdzającymi taką wykładnię miały być: „przedwczesne” wstrzymanie dostaw Lend-Lease dla ZSRR w maju 1945 r., brak zgody na wie- lomiliardowy kredyt na odbudowę ZSRR (styczeń 1946 r.), popieranie antyko- munistycznych ugrupowań w różnych krajach. Rewizjoniści uwypuklali ekono- miczne tło amerykańskiej polityki. W tym kontekście Plan Marshalla widziany był jako inicjatywa imperialistyczna i agresywna, skierowana przeciwko Mo- skwie i jej „uzasadnionym roszczeniom” do swojej strefy bezpieczeństwa. Wśród najważniejszych przedstawicieli tego nurtu wymienić należy: Williama Applemana Williamsa, Gara Alperowitza, Gabriela i Joyce Kolko3. W 1976 r. ukazało się znakomicie udokumentowane The Origins of the Marshall Plan Johna Gimbela, wskazujące kwestię powojennych losów Niemiec jako kluczowy czynnik przy powstaniu Planu. Najbardziej wartościowe pozycje zostały jednak wydane dopiero w latach 80. The Marshall Plan: America, Brita- in and the Reconstruction of the West Europe Michaela Hogana (1987) to stu- dium historyczne oparte na analizie dokumentów amerykańskich i brytyjskich. Zawiera ono szczegółową charakterystykę amerykańskich motywacji dla uru- chomienia Planu, obszernie przedstawiając relacje pomiędzy różnymi szczebla- mi amerykańskiego procesu decyzyjnego. Jest również precyzyjnym opisem funkcjonowania ERP, nie pomijającym technicznych aspektów pomocy. Nieste- ty, monumentalnemu dziełu Hogana nie brakuje mankamentów. Przedstawiając dzieje Planu, autor zbyt mocno skoncentrował się na prezentacji amerykańskie- go punktu widzenia – aspiracje i cele innych krajów są tu jedynie dodatkiem. W przypadku większych krajów europejskich można by jeszcze mówić o istnie- niu zarysu takiego wykładu, ale przykładowo Grecja, Turcja, Norwegia – jako aktorzy stosunków międzynarodowych zostali właściwie pominięci. Najistot- niejszym zarzutem skierowanym pod adresem pracy Hogana jest jednak zigno- rowanie przez niego aspektów ekonomicznych Planu, co dziwi w pracy poświę- conej pomocy gospodarczej. Książka nie zawiera ani jednej tabeli czy wykresu. W rezultacie, czytelnik powiększy swoją wiedzę na temat sporów w Pentagonie co do ostatecznej formuły Planu, ale nie pozna choćby kwot pomocy udzielonej przez USA poszczególnym krajom. Informacje te zawiera druga ważna praca z lat 80. – The Reconstruction of Western Europe 1945–1951 brytyjskiego historyka gospodarczego Alana Mil- warda. Jego wywód – inaczej niż Hogana – koncentruje się zasadniczo na kwe- stiach ekonomicznych, umiejscawiając motywacje polityczne państw na pozycji jedynie kontekstu dla wyborów popartych analizą czynników gospodarczych. Udzielona przez Milwarda odpowiedź na pytanie, o to czy Plan Marshalla był 3 Zob. szczegółowe zapisy w bibliografii. 12 Wstęp niezbędny dla odbudowy gospodarczej Europy, jest zasadniczo negatywna. Udowadniając hipotezę Milward posiłkuje się modelami kontrfaktycznymi, za pomocą których przedstawia scenariusze powojennej odbudowy Starego Konty- nentu bez korzystania ze środków amerykańskich. Zdaniem badacza, po 1947 r. jedynie Francja i Holandia nie byłyby w stanie samodzielnie skutecznie zniwe- lować deficytu bilansu płatniczego i dlatego potrzebowały pomocy zagranicznej. Wśród zarzutów stawianych autorowi The Reconstruction… wymienić należy niedocenianie psychologicznego i politycznego wymiaru Planu. Jest to szcze- gólnie widoczne przy analizie znaczenia ERP dla Niemiec Zachodnich, dla któ- rych możliwość uczestnictwa w Planie była czymś więcej, niż tylko zastrzykiem finansowym od niedawnego wroga wojennego. Plan Marshalla cieszył się dużym zainteresowaniem badaczy zachodnich również w latach 90., jak i początkach XXI w. Żadna z wydanych książek nie była jednak przedmiotem gorącej dyskusji naukowej, tak jak prezentowane pu- blikacje. Coraz częściej pojawiały się prace dotyczące przebiegu Planu w konkretnych krajach. Publikacje takie ukazały się w m.in. w Irlandii, Wło- szech, Austrii, Francji i Danii. Zwiększoną aktywność ekonomistów i historyków można zaobserwować podczas kolejnych okrągłych rocznic prze- mówienia harwardzkiego. Przy okazji takich „rocznicowych” konferencji nau- kowych wydawane są tomy, zawierające świeższe spojrzenie na Plan, oparte o wykorzystanie nowych dokumentów i danych (np. The Marshall Plan: Fifty Years After, red. Martin Schain). Mając na uwadze ewidentną dysproporcję ilościową w polskich i zagranicznych badaniach na temat ERP autor uważa, że na gruncie polskiego piśmiennictwa istnieje luka, którą należało wypełnić. Stosunkowo odległa per- spektywa od czasu Planu Marshalla pozwoliła na zdystansowaną ocenę tej ory- ginalnej koncepcji. Priorytetem była zrównoważona analiza wpływu czynników ekonomicznych i politycznych, na etapie powstania, realizacji i oceny konse- kwencji Planu. Cel, hipotezy i zagadnienia badawcze Celem pracy stała się analiza i ocena ekonomicznych oraz politycznych motywów i skutków Planu Marshalla. Autor, badając uwarunkowania amery- kańskiego programu pomocy dla Europy, podjął próbę ewaluacji znaczenia czynników gospodarczych i politycznych, mających wpływ na powstanie, reali- zację i efekty Planu. Opis uwarunkowań Planu, rozumianych jako kontekst poli- tyczno-gospodarczy kolejnych wydarzeń, uwzględniał perspektywę europejską i amerykańską. W przypadku Starego Kontynentu obejmował on prezentację kondycji gospodarczej i specyficznej formuły ładu politycznego. Nieodzowne Wstęp 13 było również nakreślenie bezprecedensowej pozycji USA i ewolucji ich polityki zagranicznej, co skutkowało powstaniem koncepcji Planu. To Waszyngton był inicjatorem oraz sponsorem przedsięwzięcia i dlatego znaczna część pracy po- święcona uwarunkowaniom Planu prezentuje właśnie amerykański punkt widze- nia i kolejne działania administracji Trumana, zmierzające ku konkretyzacji założeń Planu. Fragmenty rozprawy prezentujące konsekwencje Planu Marshalla, obej- mują z kolei charakterystykę jego oddziaływań ograniczoną w zasadzie do pań- stw Europy Zachodniej. W pracy nie badano natomiast wpływu ERP na gospo- darkę amerykańską, czy krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które to zagad- nienia doczekały się wyczerpujących opracowań. Dlatego w rozprawie występu- je dysproporcja: z uwagi na węższy zakres geograficzny, część pracy poświęco- na skutkom Planu jest mniej obszerna od opisującej uwarunkowania ERP. Przedmiotem zainteresowania były w pierwszej kolejności motywy go- spodarcze i polityczne, stojące za amerykańską inicjatywą. Lektura i analiza dokumentów administracji Trumana, zwłaszcza pod kątem identyfikacji zagro- żeń, miała ułatwić udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, jakie czynniki przesą- dziły o decyzji Waszyngtonu w sprawie planu w czerwcu 1947 r. Stanowiła również inspirację do refleksji nad tym, czy chaos i niedostatek wywołany II wojną światową były wystarczającymi powodami dla podjęcia działań rekon- strukcyjnych przez Stany Zjednoczone. Innymi słowy, czy strona amerykańska zdecydowałaby się na tak daleko idącą pomoc, w przypadku gdyby nie istniało zagrożenie rozprzestrzeniania się komunizmu w zachodniej Europie. Była to także kwestia oceny, które racje: geostrategiczne czy ekonomiczne decydowały o zachowaniu supermocarstwa pod koniec lat 40. XX w. Cennych wskazówek dostarczyły wspomnienia architekta polityki powstrzymywania USA – George’a Kennana, faktycznego autora Planu Marshalla. W pracy postawiono hipotezę, iż pomimo wpływu uwarunkowań gospo- darczych, ostatecznie to czynniki natury politycznej miały największy wpływ na powstanie Planu Marshalla. Został on przedstawiony i wdrożony dopiero po redefinicji priorytetów i instrumentów amerykańskiej polityki zagranicznej, czego symboliczną cezurę stanowiło przemówienie Harry`ego Trumana z marca 1947 r. Jak uważa Agnieszka Bógdał-Brzezińska, Plan Marshalla był „początkiem nowego oblicza tendencji globalistycznych amerykańskiej polityki zagranicznej w dziedzinie ekonomiki oraz spraw społecznych”4. Dał bodziec rozwojowy go- spodarkom zachodniej części Starego Kontynentu. Niektórzy badacze zajmują stanowisko, że to dzięki niemu doszło do nadzwyczajnego rozkwitu całego re- 4 A. Bógdał-Brzezińska, Globalizacja polityki Stanów Zjednoczonych 1945–1949, Warszawa 2001, s. 209. 14 Wstęp gionu aż do początku lat 70., tzw. „złotego okresu” gospodarki kapitalistycznej5. W rezultacie zaś sukces programu odbudowy gospodarczej Europy miał sku- tecznie zahamować proces lewicowej radykalizacji społeczeństw zachodnioeu- ropejskich. Wraz z poprawą poziomu życia spadkowi ulec miało poparcie dla partii komunistycznych. Autor uważa za zasadną krytyczną refleksję nad wymienionymi powyżej konsekwencjami Planu. Intencją było odejście od jednowymiarowego przedsta- wienia Planu, jako udanej inicjatywy, która doprowadziła do rozwoju gospodar- czego Europy Zachodniej. Zaproponowana analiza opierała się na oszacowaniu wysokości pomocy ERP oraz zestawieniu jej z różnymi wskaźnikami gospodar- czymi (m.in. PKB) krajów–beneficjentów. Miało to pomóc w udzieleniu odpo- wiedzi na pytanie, o to czy skala przyznanych środków pomocowych była czy- sto symboliczna, czy też stanowiła istotny „zastrzyk” dla poszczególnych budże- tów krajowych. Interesująca była także kwestia wpływu pomocy Marshallow- skiej na polepszenie się sytuacji gospodarczej krajów, biorących w niej udział. Analiza porównawcza wskaźników gospodarczych krajów korzystających z pomocy, jak i pozostającego poza ERP (Finlandia), ułatwiła odniesienie się do zarzutu pojawiającego się w niektórych publikacjach zachodnich, dotyczącego przeceniania wpływu Planu na rozwój gospodarczy powojennej Europy. W związku z powyższym sformułowano też drugą hipotezę, iż gospodar- cze znaczenie Planu jest przeceniane. Najważniejszą konsekwencją Planu było natomiast utrwalenie zachodzącego wówczas podziału Europy na dwie strefy wpływów, co było przede wszystkim skutkiem natury politycznej. Przeniesienie doniosłości politycznej na aspekt gospodarczy skutkowało zaś przewartościowa- niem znaczenia tego ostatniego. Plan, owszem, był działaniem pomocnym dla wielu krajów w nim uczestniczących – ale jednocześnie nie był warunkiem ko- niecznym dla osiągnięcia wzrostu gospodarczego w latach powojennych. Uczestnictwo w Planie było, co prawda, korzystne dla krajów–uczestników, gdyż przyspieszało proces powojennej odbudowy gospodarczej i ułatwiało li- kwidację niedoborów żywnościowych. Jednak rozwój gospodarczy bez partycy- pacji w ERP lub, kiedy uzyskiwane środki były symboliczne, również był moż- liwy. O rozwoju lub stagnacji w długim okresie decydował przyjęty wariant systemu gospodarczego, nie zaś ograniczone środki amerykańskie. Dogodnym polem do poszukiwania odpowiedzi dla wskazanego zagadnienia były państwa nordyckie. Szczególnie inspirujący wydawał się przypadek Finlandii – kraju, który nie korzystał z Planu, ale jednocześnie rozwijał się gospodarczo po wojnie. W rezultacie II wojny światowej zła sytuacja gospodarcza i związane z nią niepokoje społeczne stanowiły podatny grunt dla działalności partii komuni- stycznych. We Włoszech i Francji komunistyczni politycy, reprezentujący 5 M. McCauley, Rosja, Ameryka i zimna wojna 1949–1991, Wrocław 2001, s. 124. Wstęp 15 otwarcie prokomunistyczne poglądy zasiadali w ławach rządowych. Perspekty- wa podporządkowania całej Europy ZSRR stanowiła zagrożenie dla interesów i bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Administracja amerykańska wycho- dziła w tym przypadku z założenia, że tylko szybki wzrost gospodarczy oraz odczuwalne podniesienie poziomu życia zdołają skutecznie pozbawić zachodnie partie komunistyczne argumentów i zwolenników. W rozprawie podjęto próbę zbadania tego, czy Plan Marshalla istotnie skutkował spadkiem poparcia partii komunistycznych, co zostało zweryfikowano poprzez zestawienie wyników wyborczych największych zachodnich partii komunistycznych w latach 40. i 50. Struktura dysertacji Plan Marshalla był realizowany w latach 1948–1952. Potrzeba charaktery- styki jego uwarunkowań skutkowała koniecznością rozszerzenia początkowej cezury czasowej do II wojny światowej i trzech lat po jej zakończeniu. Prezenta- cja skutków amerykańskiej Planu nie mogła zaś zamykać się z dniem 31 grudnia 1951 r., kiedy oficjalnie zakończyła działalność administracja ERP (efekty wy- stępowały z opóźnieniem) i dlatego została rozszerzona – w zależności od do- stępnych danych – nawet do 1955 r. Praca ma charakter chronologiczno-problemowy, co wynika z tego że wy- darzenia i zjawiska z różnych obszarów były ze sobą ściśle powiązane. Ich sztuczne rozdzielanie oparte jedynie na kryterium problemowym wprowadzało- by chaos powtórzeń i dygresji, skutkując brakiem przejrzystości wywodu. Dla- tego zrezygnowano z prezentacji znaczenia Planu dla każdego z uczestniczących państw z osobna. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów. Pierwsza część pracy podnosi kwestię bilansu strat i zniszczeń wojennych w państwach europejskich. Ilustra- cje stanowią dane dotyczące utraty środków trwałych, eksploatacji finansowej wybranych krajów Europy Zachodniej przez III Rzeszę czy poziomu konsump- cji. Znaczna część rozdziału poświęcona jest pierwszemu dużemu programowi pomocy – UNRRA. Charakterystyce podlegały stanowiska negocjacyjne mo- carstw przy okazji tworzenia inicjatywy, jej formuła traktatowa, praktyczny wymiar realizacji i osiągnięte efekty. Podjęta została również kwestia wygasza- nia programu i towarzyszący jej wzrost napięcia w relacjach Moskwa –Waszyngton, będący jednym z wielu opisanych w pracy przykładów nakłada- nia się na siebie czynników gospodarczych i politycznych. Głównym wątkiem drugiego rozdziału jest ocena stanu gospodarki Europy o okresie 1945–1947. W tym celu zaprezentowane zostały wskaźniki produkcji przemysłowej, rolniczej, wydobycia węgla i stali, poziomu bezrobocia, wysoko- ści inflacji i inne. Analizie podlegała również dynamika handlu międzypań- 16 Wstęp stwowego krajów Starego Kontynentu oraz działania podjęte na rzecz jej wzmocnienia. Na tym tle nieodzowne było naszkicowanie pozycji gospodarczej mocarstwa amerykańskiego wraz z uwypukleniem szczególnej pozycji gospo- darczo-politycznej. Zaprezentowana została również ewolucja doktryny amery- kańskiej polityki zagranicznej, która dokonała się za prezydentury Trumana. Dowodami na nowe podejście amerykańskiej dyplomacji w relacjach Wschód –Zachód były szerzej analizowane dokumenty: „długi telegram” i memorandum Clifforda, a w końcu przemówienie prezydenta z marca 1947 r., dające formalny wymiar doktrynie Trumana. dla Europy: szczątkowo prezentowanej Rozdział trzeci rozpoczyna kwestia krystalizacji amerykańskiej koncepcji pomocy przez Achesona w przemówieniu w Delta Council i stopniowo konkretyzowanej przez kolejnych specjalistów z Departamentu Stanu, w końcu przez samego Marshalla na Har- wardzie. Rozdział zawiera analizę wystąpienia sekretarza stanu, reakcji między- narodowych na przemówienie oraz charakterystykę pozycji negocjacyjnych uczestników dwóch konferencji w Paryżu. Ich uwieńczeniem był raport końco- wy z 22 września 1947 r., będący drogowskazem dla Planu w kolejnych miesią- cach. Dokument zestawiał cele Planu oraz zawierał prognozy dla wybranych wskaźników gospodarczych, co ułatwiało śledzenie postępów Planu. Ta część pracy zawiera również opis procesu ratyfikacji planu pomocowego w USA, ba- zując na fragmentach raportów grup eksperckich powołanych przez prezydenta i Kongres dla oceny zasadności finansowania Planu. Najbardziej obszerny rozdział czwarty poświęcony jest zasadom funkcjo- nowania ERP oraz ocenie jego skutków. Analizie podlegała wysokość pomocy w poszczególnych latach Planu, jak i ewolucja jej formuły. Zaprezentowane zostały zarówno udane przedsięwzięcia towarzyszące Planowi (Europejska Unia Płatnicza), jak i te zakończone niepowodzeniem (unia celna). Ocena skuteczno- ści ERP prowadzona została w oparciu o weryfikację celów zamieszczonych w amerykańskiej Ustawie o Pomocy Zagranicznej z 1948 r. Uzupełnia ją charak- terystyka skutków politycznych Planu, zarówno na płaszczyźnie krajowej, jak i międzynarodowej. Zarówno w przypadku aspektu gospodarczego, jak i poli- tycznego, dużą rolę odegrał wybuch wojny w Korei w czerwcu 1950 r. Ostatni rozdział zawiera również część poświęconą Finlandii – jedynemu nordyckiemu państwu, które nie korzystało z Planu Marshalla, co więcej znajdu- jącemu się w wyjątkowo trudnym otoczeniu geopolitycznym, a mimo to jedno- cześnie kraju, który udanie przeprowadził proces odbudowy gospodarczej. Ten fragment pracy poświęcony jest poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, o to czy uczestnictwo w Planie było jedyną drogą rozwoju powojennej gospodarki pań- stwa. Wstęp 17 Baza materiałowa Praca opiera się na literaturze anglojęzycznej, chociaż korzystano również z wielu publikacji w języku polskim. Przy opisie kondycji gospodarki europej- skiej szczególnie użyteczne okazały się publikacje Banku Rozrachunków Mię- dzynarodowych6 i Organizacji Narodów Zjednoczonych7, w szczególności Eu- ropejskiej Komisji Gospodarczej8. W mniejszym stopniu czerpano z opracowań Banku Światowego9. Najbardziej wartościowym materiałem źródłowym okazał się raport końcowy Komitetu Europejskiej Współpracy Gospodarczej10 oraz liczne raporty okresowe Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej11. Bazę źródłową, przydatną zwłaszcza pod kątem analizy amerykańskiej po- lityki zagranicznej, stanowiły zbiory dokumentów12, biuletyny Departamentu Stanu13, teksty ustaw budżetowych, zbiory umów międzynarodowych14, prze- mówienia prezydenta15. Pomocne okazały się również stenogramy z przesłuchań przed komisjami senackimi16, raporty komisji eksperckich17 a w szczególności 6 Bank for International Settlements, Seventeenth Annual Report, 1st April 1946 – 31st March 1947, Basle 1947 i wydania z kolejnych lat. 7 Salient Features of the World Economic Situation, United Nations, Department of Economic Affairs, New York 1948; World Economic Report, United Nations, Department of Economic Affairs, New York 1949; Major Economic Changes in 1948, United Nations, Department of Economic Affairs, New York 1949 i wydania z kolejnych lat. 8 Economic Survey of Europe in 1949, United Nations, Research and Planning Division Economic Commission for Europe, Geneva 1950 i wydania z kolejnych lat. 9 E. Harison Clark, The Foreign Assistance Act of 1948, IBRD Research Department, 1948. 10 Committee of European Economic Co-Operation, General Report 1947, Paris 1947, vol. 1–2. 11 Interim Report on European Recovery Programme, Paris 1948, vol. I; Report on the Progress of Western European Recovery, OEEC, June 1949; European Recovery Programme, Second Re- port of the OEEC, Paris 1950; Economic Progress and Problems of Western Europe, Third An- nual Report of the OEEC, Paris 1951. 12 Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers 1943–1952 oraz Containment: Doc- uments on American Policy and Strategy 1945–1950, (red.) T. Etzold, J. L. Gaddis, Columbia 1978, a także The European Recovery Program, Basic Documents and Background Information, Washington 1947. 13 The Department of State Bulletin dla lat 1947–1952. 14 Treaties and Other International Agreements of the United States of America (1776–1949), (red.) Ch. Beavans, Washington 1969. 15 D. Kalb, G. Peters, J. Woolley, State of the Union: Presidential Rhetoric from Woodrow Wilson to George W. Bush, b.m.w, 2007. 16 Legislative Origins of the Truman Doctrine: Hearings Held in Executive Session Before the Committee on Foreign Relations, United States Senate, Eightieth Congress, First Session, on S 938, Washington 1973. 17 National Resources and Foreign Aid. Report of J. A. Krug, Secretary of the Interior, Department of the Interior 1947; The Impact of Foreign Aid upon the Domestic Economy: a Report to the 18 Wstęp okresowe raporty z przebiegu procesu odbudowy krajów europejskich wydane przez Administrację Współpracy Gospodarczej (Economic Cooperation Admini- stration) a następnie Agencję Bezpieczeństwa Wzajemnego (Mutual Security Agency)18. Cennych informacji, dostarczyło opracowanie Departamentu Handlu z 1952 r., będące syntezą charakteryzującą najważniejsze programy pomocowe USA w okresie 1949–195119. Bohaterowie wydarzeń końca lat 40. i 50. pozostawili kilka tomów wspo- mnień, które zostały wykorzystane w rozprawie. Do ważniejszych pozycji nale- żą wspomnienia: Deana Achesona, George’a Kennana20, Dirka Stikkera21 i Tru- mana22.Wymienione prace były cennym źródłem wiedzy na temat uwarunkowań powstania i mechanizmów funkcjonowania Planu. Przydatne okazały się rów- nież zbiory przemówień Wiaczesława Mołotowa23 i Winstona Churchilla24. Wykorzystano również artykuły z czasopism naukowych: „International Organization”, „Review of International Studies”, „Foreign Affairs”, „Scandi- navian Journal of History”, „The Economic History Review”, „Dzieje Najnow- sze”, „Przegląd Zachodni”, „Bank i Kredyt”. Baza źródłowa pracy została powiększona dzięki wyjazdom zagranicz- nym. Pobyt w Oslo dzięki stypendium Mechanizmu Norweskiego EOG i Nor- weskiego Mechanizmu Finansowego w ramach Funduszu Stypendialnego i Szkoleniowego umożliwił przeprowadzenie kwerendy w bibliotece uniwersy- teckiej, bibliotece Instytutu Nobla. Uczestnictwo w konwersatorium prowadzo- nym przez prof. Helge Pharo z Instytutu Historii Uniwersytetu w Oslo pozwoliło na zapoznanie się z norweskim punktem widzenia, jak i skonfrontowanie poglą- dów z perspektywą badaczy skandynawskich. Równie pozytywne rezultaty przyniósł grant badawczy w Sztokholmie w ramach stypendium Instytutu Szwedzkiego. Interesujących danych statystycznych dostarczyły badania w Szwedzkim Archiwum Państwowym oraz rozmowy z czołowymi szwedzkimi President by the Council of Economic Advisors, Washington 1947; European Recovery and American Aid. A Report by the President`s Committee on Foreign Aid, Washington 1947. 18 A Report on Recovery Progress and United States Aid, Washington 1949; Review of Foreign Developements, Board of Governors of the Federal Reserve System, Division of Research and Statistics, February 8, 1949; Tenth Report to Congress of the Economic Cooperation Admin- istration for the Quarter Ended September 30, 1950, Washington 1951; Monthly Report of Mu- tual Security Agency to the Public Advisory Board, Data as of June 30, 1952. 19 Foreign Aid by the United States Government, 1940–1951. A Supplement to the Survey for Current Business, Department of Commerce 1952. 20 G. Kennan, Memoirs, vol. 1: 1925–1950, Boston–Toronto 1967. 21 D. Stikker, Men of Responsibility. A Memoire, New York 1966. 22 H. Truman, Years of Trial and Hope. Memoirs of Harry S. Truman, Garden City 1956. 23 W. Mołotow, Zagadnienia polityki zagranicznej. Przemówienia i oświadczenia. Kwiecień 1945 r. – czerwiec 1948 r., Warszawa 1959. 24 Krew, znój, łzy i pot. Sławne mowy Winstona Churchilla, (red.) D. Cannadine, Warszawa 2001. Wstęp 19 badaczami Planu Marshalla prof. Karlem Molinem, prof. Thomasem Jonterem i dr. Orjanem Appelqvistem. Wyjazdy stypendialne do Norwegii oraz Szwecji pozwoliły na rozwinięcie fragmentów dotyczących Krajów Północy, co znalazło przełożenie w głównych pytaniach badawczych. Rozprawa została napisana w Katedrze Historii Myśli Ekonomicznej i Historii Gospodarczej na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersyte- tu Łódzkiego. Udział w dyskusjach umożliwił wymianę doświadczeń i uwag krytycznych, co wpłynęło na ostateczny kształt pracy. Cenne uwagi recenzentów pozwoliły wyeliminować mankamenty i przyczyniły się do udoskonalenia roz- prawy. Autor składa serdeczne podziękowania wszystkim tym, którzy udzielili wsparcia w trakcie prac nad dysertacją. W szczególności zaś prof. Rafałowi Materze za pomoc merytoryczną oraz okazaną cierpliwość. ROZDZIAŁ I KONDYCJA GOSPODARCZA EUROPY U KRESU II WOJNY ŚWIATOWEJ 1.1. Uwagi wstępne Fakt, że w ciągu zaledwie dwudziestu pięciu lat doszło do wybuchu dwóch konfliktów o zasięgu światowym, nazwanych potem I i II wojną świato- wą, postawił na porządku dziennym pytania o przyczyny tych kataklizmów i wspólnych cech, które doprowadziły do erupcji siły w 1914 i 1939 r. Były to pytania o tyle istotne, gdyż trafne wskazanie okoliczności wybuchu wojen mo- głoby zmniejszyć prawdopodobieństwo rozpoczęcia konfliktów zbrojnych o podobnej skali w przyszłości. Amerykański ekonomista i politolog Robert Gilpin zwracał uwagę, że w dyskusjach prowadzonych w USA po II wojnie światowej szczególną uwagę przykładano do przyczyn ekonomicznych konflik- tu. Podejście to było bliskie zresztą samemu Gilpinowi. W jego opinii na wy- buch II wojny światowej złożyły się w największym stopniu niepowodzenie w ożywieniu gospodarki światowej po zakończeniu Wielkiej Wojny i wzrost rywalizacji międzyblokowej – rozumianej w kategorii współzawodnictwa go- spodarczego1. Procesy te przejawiały się poprzez politykę „gospodarczej ze- msty” stosowanej wobec pokonanych Niemiec, nieudanej próby ponownego ustanowienia systemu międzynarodowej waluty złotej (gold standard) i nacjona- listycznej polityki gospodarczej prowadzonej w duchu beggar-my-neighbour, polegającej na bogaceniu się za cenę pogorszenia sytuacji innych uczestników stosunków międzynarodowych2. I wojna światowa i występujące po niej wyda- rzenia, spowodowały odwrót od praktyki wolnego handlu, dominującej w Euro- 1 R. Gilpin, The Politics of Transnational Economic Relations, „International Organization” 1971, no. 2, s. 408. 2 Gilpin wskazywał w tym kontekście m.in. na podpisanie porozumienia z Ottawy z 1932 r., usta- nawiającego strefę funta szterlinga, preferencyjną dla krajów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Oznaczało to zerwanie przez Londyn z promowanego przed I wojną światową przywiązania do wielostronnego wolnego handlu (z zachowaniem szczególnego statusu relacji metropolia –kolonie). Innym przykładem, pokazującym że ograniczenia w handlu skutkują konfliktami poli- tycznymi była przedwojenna Japonia – wykluczona z handlu w latach 30. XX w., szukająca al- ternatywnych (niepokojowych) sposobów na zapewnienie sobie rzadkich surowców, paliwa i rynków zbytu. Casus Japonii – jako kraju, który zaatakował USA – miał odpowiednią siłę od- działywania w Ameryce po zakończeniu II wojny światowej. Jako przykłady działań protekcyj- nych w handlu zagranicznym ze strony USA wymienić można ustawy z 1922 r. (taryfa Ford- neya–McCumbera) i 1930 r. (taryfa Smoota–Hawleya), wprowadzające podwyżki ceł z handlu z innymi krajami.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Plan Marshalla. Uwarunkowania i skutki gospodarczo-polityczne
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: