Darmowy fragment publikacji:
Agnieszka Rossa – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Katedra Demografii, 90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 roku nr 41/43
RECENZENT
Andrzej Ochocki
REDAKTOR INICJUJĄCY
Iwona Gos
KOREKTA JĘZYKOWA
Paweł M. Sobczak
SKŁAD I ŁAMANIE
Agnieszka Rossa
KOREKTA TECHNICZNA
Leonora Gralka
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/lamnee
Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ
© Copyright by Agnieszka Rossa, Łódź 2019
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07706.16.0.S
Ark. druk. 9,375
ISBN 978-83-8142-374-8
e-ISBN 978-83-8142-375-5
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Spis tre´sci
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
9
Rozdzia(cid:32)l 1. ISTOTA I PRZEDMIOT DEMOGRAFII . . . . .
9
1.1. Podstawowe definicje i poj (cid:44)ecia . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2. G(cid:32)l´owne nurty demografii
Interdyscyplinarny charakter demografii
. . . . . . . . . . . . 10
1.3.
´Zr´od(cid:32)la informacji w demografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.4.
1.5. Poj (cid:44)ecie przestrzeni i czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.6. Poj (cid:44)ecie czasu ekspozycji i osobolat ˙zycia . . . . . . . . . . . . 13
1.7. Siatki demograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
´Cwiczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Rozdzia(cid:32)l 2. WSP ´O(cid:32)LCZYNNIKI DEMOGRAFICZNE . . . . 21
2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2. Podzia(cid:32)l wsp´o(cid:32)lczynnik´ow demograficznych . . . . . . . . . . . . 21
2.3. Wsp´o(cid:32)lczynniki kohortowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.4. Wsp´o(cid:32)lczynniki przekrojowo-kohortowe
. . . . . . . . . . . . . 26
2.5. Wsp´o(cid:32)lczynniki przekrojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.6. Wybrane wsp´o(cid:32)lczynniki demograficzne . . . . . . . . . . . . . 31
2.6.1. Og´olny wsp´o(cid:32)lczynnik urodze´n (rodno´sci) . . . . . . . . 31
2.6.2. Og´olny wsp´o(cid:32)lczynnik p(cid:32)lodno´sci
. . . . . . . . . . . . . 32
2.6.3. Og´olny wsp´o(cid:32)lczynnik zgon´ow . . . . . . . . . . . . . . 32
2.6.4. Wsp´o(cid:32)lczynnik przyrostu naturalnego . . . . . . . . . . 33
2.6.5. Cz (cid:44)astkowe wsp´o(cid:32)lczynniki p(cid:32)lodno´sci . . . . . . . . . . . 33
2.6.6. Cz (cid:44)astkowe wsp´o(cid:32)lczynniki zgon´ow . . . . . . . . . . . . 34
2.7. Przyk(cid:32)lady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.8. Prawdopodobie´nstwa zdarze´n demograficznych – uj (cid:44)ecie
kohortowe i kohortowo-przekrojowe . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.9. Zwi (cid:44)azek wsp´o(cid:32)lczynnik´ow demograficznych i prawdopodo-
bie´nstw zdarze´n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.10. Standaryzacja i dekompozycja wsp´o(cid:32)lczynnik´ow demograficz-
nych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
´Cwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
6
Rozdzia(cid:32)l 3. TABLICE TRWANIA ˙ZYCIA . . . . . . . . . . . . 69
3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.2. Podstawowe charakterystyki TT ˙Z . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.3. Tablica kohortowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.4. Tablica przekrojowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
. . . . . . . . . . . . . 83
3.5. Strategie wyboru wsp´o(cid:32)lczynnik´ow nax
3.5.1. Model interpolacji liniowej . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.5.2. Model interpolacji wyk(cid:32)ladniczej . . . . . . . . . . . . . 85
3.6. TT ˙Z w analizie czasu trwania zjawisk . . . . . . . . . . . . . . 90
3.7. Koncepcja populacji stacjonarnej
. . . . . . . . . . . . . . . . 91
´Cwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Rozdzia(cid:32)l 4. ROZK(cid:32)LADY CZASU TRWANIA ˙ZYCIA . . . . . 101
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4.2. Niekt´ore charakterystyki funkcyjne i liczbowe
. . . . . . . . . 101
4.3.
Intensywno´s´c zgon´ow a wsp´o(cid:32)lczynnik zgon´ow . . . . . . . . . 106
4.4. Relacja mi (cid:44)edzy yqx a prawdopodobie´nstwami tablicowymi qx . 107
4.5. Prawa umieralno´sci – uj (cid:44)ecie historyczne . . . . . . . . . . . . . 110
´Cwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Rozdzia(cid:32)l 5. REPRODUKCJA LUDNO´SCI . . . . . . . . . . . . 113
5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5.2. Wska´znik dynamiki demograficznej
. . . . . . . . . . . . . . . 114
5.3. Wsp´o(cid:32)lczynniki reprodukcji netto i brutto . . . . . . . . . . . . 114
5.4. Wsp´o(cid:32)lczynnik dzietno´sci
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
´Cwiczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Rozdzia(cid:32)l 6. WZROST LICZEBNY POPULACJI . . . . . . . . 123
6.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6.2. R´ownanie bilansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Intensywno´s´c wzrostu populacji
6.3.
. . . . . . . . . . . . . . . . . 127
6.3.1. Roczna stopa wzrostu – przypadki szczeg´olne . . . . . 129
6.3.2. Liczba osobolat ˙zycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
. . . . . 134
Intensywno´s´c urodze´n, p(cid:32)lodno´sci, zgon´ow i migracji
. . . . . . . . . . . . . . 136
6.5.1. Struktura ludno´sci w modelu Lotki . . . . . . . . . . . 139
Integralne r´ownanie reprodukcji ludno´sci . . . . . . . . 139
6.5.2.
6.5.3. Oczekiwana d(cid:32)lugo´s´c generacji
. . . . . . . . . . . . . . 141
6.5.4. Wyznaczanie wsp´o(cid:32)lczynnika przyrostu naturalnego . . 142
6.5.5.
Intensywno´s´c wzrostu a intensywno´s´c urodze´n, zgon´ow 144
´Srednie trwanie ˙zycia a ´sredni wiek w chwili zgonu . . 145
6.5.6.
´Cwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
6.4.
6.5. Model Lotki ludno´sci ustabilizowanej
Przedmowa
Niniejsza ksi (cid:44)a˙zka zawiera om´owienie podstawowych metod i modeli
z zakresu demografii matematycznej, zwanej w skr´ocie demometri (cid:44)a.
Celem autorki by(cid:32)lo przybli˙zenie w mo˙zliwie przyst (cid:44)epny i wizualnie
czytelny spos´ob metod i narz (cid:44)edzi analizy demograficznej, poprzez zilu-
strowanie ich licznymi przyk(cid:32)ladami oraz zadaniami do samodzielnego
rozwi (cid:44)azania. W opracowaniu pomini (cid:44)eto elementy demografii opisowej,
kt´orej g(cid:32)l´ownym zadaniem jest opis liczbowy wielko´sci i struktur rze-
czywistych zbiorowo´sci ludzkich wraz zachodz (cid:44)acymi w nich procesami
demograficznymi.
Materia(cid:32)l podzielony zosta(cid:32)l na sze´s´c rozdzia(cid:32)l´ow. W rozdziale 1 przy-
bli˙zone zosta(cid:32)ly istota i przedmiot demografii, jak r´ownie˙z definicje
podstawowych poj (cid:44)e´c. Rozdzia(cid:32)l 2 zawiera om´owienie og´olnych zasad
konstrukcji wsp´o(cid:32)lczynnik´ow demograficznych opartych na koncepcji
siatki Lexisa. Rozdzia(cid:32)l 3 prezentuje podstawowe modele dyskretne sto-
sowane w demografii, czyli tablice trwania ˙zycia, zwane tak˙ze tablicami
wymieralno´sci. Alternatyw (cid:44)a dla tego uj (cid:44)ecia s (cid:44)a tzw. modele z czasem
ci (cid:44)ag(cid:32)lym. Niekt´ore z nich zosta(cid:32)ly przedstawione w rozdziale 4. Ko-
lejny rozdzia(cid:32)l porusza podstawowe zagadnienia dotycz (cid:44)ace reprodukcji
ludno´sci, natomiast rozdzia(cid:32)l ostatni kontynuuje t (cid:44)e tematyk (cid:44)e w zakresie
modeli wzrostu, w tym tak˙ze modelu Lotki ludno´sci ustabilizowanej.
Autorka pragnie podzi (cid:44)ekowa´c Recenzentowi ksi (cid:44)a˙zki, Profesorowi
Andrzejowi Ochockiemu, za cenne uwagi i sugestie, kt´ore pomog(cid:32)ly po-
prawi´c, uzupe(cid:32)lni´c i uszczeg´o(cid:32)lowi´c zagadnienia prezentowane w ksi (cid:44)a˙zce.
Rozdzia(cid:32)l 1
ISTOTA I PRZEDMIOT
DEMOGRAFII
1.1. Podstawowe definicje i poj (cid:44)ecia
Demografia jest nauk (cid:44)a o prawid(cid:32)lowo´sciach rz (cid:44)adz (cid:44)acych rozwojem
populacji, z uwzgl (cid:44)ednieniem konkretnych warunk´ow spo(cid:32)lecznych i gos-
podarczych w danym okresie i na danym terytorium [Ok´olski 2004,
Holzer 2006, K¸edelski, Paradysz 2006].
Kluczowym w tej definicji jest poj (cid:44)ecie populacji. Okre´slenie to
powsta(cid:32)lo w XVI wieku, a jego rozumienie zmienia(cid:32)lo sie na przestrzeni
lat i ma obecnie wiele znacze´n (np. populacja ludzi, firm, zwierz (cid:44)at).
W demografii przez to poj (cid:44)ecie rozumie´c b (cid:44)edziemy populacj (cid:44)e ludzk (cid:44)a,
scharakteryzowan (cid:44)a pod wzgl (cid:44)edem:
– podmiotowym – zdefiniowanie jednostek wchodz (cid:44)acych w sk(cid:32)lad
badanej populacji, np. osoby lub grupy os´ob (gospodarstwa do-
mowe, ma(cid:32)l˙ze´nstwa, rodziny, kohorty itp.) spe(cid:32)lniaj (cid:44)ace ustalone kry-
teria (spo(cid:32)leczne, ekonomiczne, polityczne, etniczne),
– przestrzennym – ustalenie geograficznego umiejscowienia popu-
lacji,
– czasowym – okre´slenie momentu lub okresu, w kt´orym ˙zyj (cid:44)a jed-
nostki populacji lub wyst (cid:44)epuj (cid:44)a interesuj (cid:44)ace nas zdarzenia demogra-
ficzne.
Przedmiot bada´n demograficznych obejmuje stan i struktur (cid:44)e po-
pulacji wg cech spo(cid:32)leczo-ekonomicznych, dynamik (cid:44)e zmian populacji,
w tym zdarzenia i procesy demograficzne, ich zr´o˙znicowanie, a tak˙ze
spo(cid:32)leczno-ekonomiczne uwarunkowania i konsekwencje tych proces´ow.
Przez procesy demograficzne rozumie´c b (cid:44)edziemy zjawiska za-
chodz (cid:44)ace w populacji, kszta(cid:32)ltowane przez nat (cid:44)e˙zenie i rozk(cid:32)lad w cza-
sie (kalendarz) zdarze´n demograficznych, do kt´orych nale˙z (cid:44)a przede
wszystkim urodzenia, zgony, migracje oraz zmiany stanu cywilnego.
10
Podstawy demometrii
Obserwacji i analizie podlegaj (cid:44)a w szczeg´olno´sci:
– zmienna zasobu, tj. wielko´s´c populacji w ustalonym momencie
lub momentach czasu,
– zmienne strumienia, tj. liczby zdarze´n demograficznych zrealizo-
wanych w danym przedziale czasu, wp(cid:32)lywaj (cid:44)acych na zmiany w wiel-
ko´sci i strukturze populacji,
– struktura populacji wg cech spo(cid:32)leczno-ekonomicznych, ta-
kich jak wiek, p(cid:32)le´c, stan cywilny, wykszta(cid:32)lcenie, zaw´od,
– struktura populacji wg cech geograficznych, np. miejsca uro-
dzenia, zamieszkania, pracy,
– uwarunkowania i konsekwencje spo(cid:32)leczno-ekonomiczne proce-
s´ow demograficznych.
1.2. G(cid:32)l´owne nurty demografii
Wyr´o˙zni´c mo˙zna nast (cid:44)epuj (cid:44)ace g(cid:32)l´owne nurty demografii:
Demografia og´olna – zajmuj (cid:44)aca si (cid:44)e teoretycznymi rozwa˙zaniami na
temat prawid(cid:32)lowo´sci rz (cid:44)adz (cid:44)acych rozwojem populacji, a tak˙ze zagad-
nieniami zwi (cid:44)azanymi z opisem i pomiarem zjawisk demograficznych.
Demografia opisowa – zajmuj (cid:44)aca si (cid:44)e opisem liczbowym wielko´sci
i struktur zbiorowo´sci, a tak˙ze zdarze´n i proces´ow demograficznych,
z wykorzystaniem zar´owno liczb bezwzgl (cid:44)ednych, jak i stosunkowych,
np. wyra˙zonych za pomoc (cid:44)a prawdopodobie´nstw okre´slonych zdarze´n
lub wsp´o(cid:32)lczynnik´ow demograficznych.
Demografia matematyczna (demometria) – zajmuj (cid:44)aca si (cid:44)e meto-
dami pomiaru i opisu prawid(cid:32)lowo´sci rz (cid:44)adz (cid:44)acych zbiorowo´sciami i pro-
cesami demograficznymi oraz metodami ich modelowania i predykcji
z wykorzystaniem aparatu matematyczno-statystycznego.
Poza tym podzia(cid:32)lem istnieje te˙z szereg specjalno´sci szczeg´o(cid:32)lowych,
np. demografia spo(cid:32)leczna, ekonomiczna, historyczna czy potencjalna.
1.3. Interdyscyplinarny charakter demografii
Obszary badawcze demografii zaz (cid:44)ebiaj (cid:44)a si (cid:44)e z wielu innymi dyscy-
plinami, dla kt´orych sfer (cid:44)a zainteresowa´n s (cid:44)a populacje ludzkie.
Istota i przedmiot demografii
11
Zagadnienia analizowane w ramach tych dyscyplin s (cid:44)a cz (cid:44)esto zbie˙zne
z przedmiotem bada´n demograficznych. Do nich nale˙z (cid:44)a m.in.:
ekonomia – w zakresie bada´n dotycz (cid:44)acych popytu, potencja(cid:32)lu si(cid:32)ly ro-
boczej, uwarunkowa´n rozwoju system´ow ekonomicznych,
socjologia – w obszarze bada´n nad rozwojem spo(cid:32)lecze´nstw, zasadami
formowania si (cid:44)e rodzin, uwarunkowa´n rozwoju system´ow spo(cid:32)lecznych,
geografia – w analizach nad migracjami i terytorialnym rozmieszcze-
niem ludno´sci,
psychologia – w zakresie bada´n dotycz (cid:44)acych postaw i zachowa´n ludz-
kich,
epidemiologia i nauki medyczne – w analizach ´smiertelno´sci, rozpo-
wszechniania chor´ob, czynnik´ow wp(cid:32)lywaj (cid:44)acych na stan zdrowia i czas
˙zycia w zdrowiu.
1.4. ´Zr´od(cid:32)la informacji w demografii
Badania demograficzne opieraj (cid:44)a si (cid:44)e na danych statystycznych do-
tycz (cid:44)acych ludno´sci, dlatego z demografi (cid:44)a wi (cid:44)a˙ze si (cid:44)e tzw. statystyka
publiczna.
W Polsce dane na temat stanu i struktury ludno´sci w r´o˙znych prze-
krojach terytorialnych i czasowych s (cid:44)a gromadzone i publikowane przez
G(cid:32)l´owny Urz (cid:44)ad Statystyczny (GUS) oraz wojew´odzkie urz (cid:44)edy statys-
tyczne. Bazy i rejestry tematyczne prowadz (cid:44)a tak˙ze inne urz (cid:44)edy i or-
gany administracji pa´nstwowej. Z punktu widzenia ´zr´ode(cid:32)l informacji,
wyr´o˙zniamy (por. [Kurkiewicz (red.) 2010], s. 31–40):
– powszechne spisy ludno´sci – badanie ca(cid:32)lkowite przeprowadzane
mniej wi (cid:44)ecej co 10 lat (tj. w latach zako´nczonych na zero lub im
bliskich),
– rejestracja bie˙z (cid:44)aca – rejestracja urodze´n, zgon´ow, zmian stanu
cywilnego lub miejsca zamieszkania, prowadzona przez urz (cid:44)edy ewi-
dencji ludno´sci czy urz (cid:44)edy stanu cywilnego,
– badania reprezentacyjne – badania przeprowadzane w losowych
pr´obach jednostek (os´ob, rodzin, gospodarstw domowych) i organi-
zowane na u˙zytek konkretnych cel´ow. Przyk(cid:32)ladem jest Badanie Ak-
tywno´sci Ekonomicznej Ludno´sci (BAEL) prowadzone przez GUS
w losowej pr´obie gospodarstw domowych.
12
Podstawy demometrii
1.5. Poj (cid:44)ecie przestrzeni i czasu
Przestrze´n jest rozumiana w demografii nie tylko w kategoriach re-
gion´ow geograficznych, ale r´ownie˙z stan´ow i warstw spo(cid:32)lecznych. Prze-
mieszczanie si (cid:44)e os´ob pomi (cid:44)edzy regionami nazywane jest mobilno´sci (cid:44)a
poziom (cid:44)a, natomiast przemieszczanie si (cid:44)e w obr (cid:44)ebie warstw spo(cid:32)lecznych
– mobilno´sci (cid:44)a pionow (cid:44)a.
Dalej stosowa´c b (cid:44)edziemy nast (cid:44)epuj (cid:44)ace poj (cid:44)ecia czasu:
1. Czas w(cid:32)lasny jednostek nale˙z (cid:44)acych do kohort, generacji lub zbio-
rowo´sci jednocze´snie ˙zyj (cid:44)acych w danym czasie i na danym teryto-
rium.
W przypadku os´ob indywidualnych czas w(cid:32)lasny zwykle uto˙zsamia
si (cid:44)e z wiekiem, cho´c mo˙ze by´c on rozumiany tak˙ze np. jako czas
pozostawania w wieku prokreacyjnym w przypadku kobiet, czas
trwania zwi (cid:44)azku w przypadku ma(cid:32)l˙ze´nstw, czas edukacji m(cid:32)lodzie˙zy
szkolnej itp.
2. Czas historyczny (kalendarzowy), w kt´orym jest umiejscowio-
na dana kohorta, generacja lub zbiorowo´s´c og´o(cid:32)lu ˙zyj (cid:44)acych na danym
terytorium.
Bardziej szczeg´o(cid:32)lowego wyja´snienia wymagaj (cid:44)a u˙zyte w tej klasyfi-
kacji okre´slenia: kohorta, generacja i zbiorowo´s´c og´o(cid:32)lu ˙zyj (cid:44)acych.
Kohorta to zbiorowo´s´c jednostek wyodr (cid:44)ebniona na podstawie zda-
rze´n demograficznych ustalonego typu, kt´ore wyst (cid:44)api(cid:32)ly w zadanym
okresie, np. dniu, miesi (cid:44)acu, kwartale, roku lub innym przedziale czasu
i by(cid:32)ly do´swiadczeniem ka˙zdego z cz(cid:32)lonk´ow tej zbiorowo´sci. M´owimy
wtedy o kohortach dziennych, miesi (cid:44)ecznych, kwartalnych, rocznych itp.
Kohort (cid:44)e mog (cid:44)a tworzy´c np. ma(cid:32)l˙ze´nstwa zawarte w danym roku ka-
lendarzowym, kobiety rodz (cid:44)ace w tym samym dniu, dzieci rozpoczy-
naj (cid:44)ace nauk (cid:44)e w ustalonym roku szkolnym, absolwenci podejmuj (cid:44)acy
pierwsz (cid:44)a prac (cid:44)e w okre´slonym miesi (cid:44)acu itp.
Szczeg´olny przypadek stanowi kohorta urodzeniowa, kt´or (cid:44)a two-
rz (cid:44)a osoby urodzone w tym samym okresie kalendarzowym. Gdy rozwa-
˙zanym okresem jest rok, w´owczas tak (cid:44)a kohort (cid:44)e nazywa´c b (cid:44)edziemy ge-
neracj (cid:44)a.
Zbiorowo´s´c og´o(cid:32)lu ˙zyj (cid:44)acych tworz (cid:44)a jednostki z r´o˙znych generacji
˙zyj (cid:44)acych jednocze´snie w danym czasie. Prawid(cid:32)lowo´sci zaobserwowane
w takiej zbiorowo´sci odnosi si (cid:44)e niekiedy do tzw. kohorty hipotetycz-
Istota i przedmiot demografii
13
nej, o kt´orej zak(cid:32)lada si (cid:44)e, ˙ze intensywno´s´c (nat (cid:44)e˙zenie) okre´slonych zda-
rze´n demograficznych jest zgodna z nat (cid:44)e˙zeniem zdarze´n odnotowanym
w badanym okresie we wszystkich generacjach wchodz (cid:44)acych w sk(cid:32)lad
tej zbiorowo´sci.
1.6. Poj (cid:44)ecie czasu ekspozycji i osobolat ˙zycia
W analizie demograficznej wa˙zn (cid:44)a rol (cid:44)e pe(cid:32)lni poj (cid:44)ecie czasu ekspo-
zycji (person-years of exposure). Rozumie si (cid:44)e go jako czas, przez kt´ory
dana jednostka jest nara˙zona na ryzyko wyst (cid:44)apienia okre´slonego zda-
rzenia demograficznego. Suma czas´ow ekspozycji dla wszystkich jed-
nostek zbiorowo´sci b (cid:44)edzie nazywana dalej (cid:32)l (cid:44)acznym czasem ekspozycji.
Przyk(cid:32)ladowo, kobieta wchodz (cid:44)aca w wiek rozrodczy ma szans (cid:44)e uro-
dzenia dziecka. M´owimy w´owczas, ˙ze podlega ,,ryzyku” do´swiadczenia
tego zdarzenia demograficznego, a ekspozycja na ryzyko rozpoczyna
si (cid:44)e w momencie osi (cid:44)agni (cid:44)ecia wieku prokreacyjnego. W przypadku in-
nego zdarzenia, jakim jest np. zgon, na ryzyko nara˙zone s (cid:44)a wszystkie
jednostki zbiorowo´sci, a czas ekspozycji mierzony jest od momentu
urodzenia si (cid:44)e poszczeg´olnych os´ob.
Czas ekspozycji zast (cid:44)epowany jest w niekt´orych przypadkach poj (cid:44)e-
ciem osobolat ˙zycia (person-years lived). Poj (cid:44)ecia tego u˙zywa´c b (cid:44)edzie-
my w sytuacji, gdy nie wszystkie jednostki zbiorowo´sci nara˙zone s (cid:44)a na
ryzyko wyst (cid:44)apienia danego zdarzenia [Preston et al. 2001].
1.7. Siatki demograficzne
Cz (cid:44)est (cid:44)a praktyk (cid:44)a prezentacji kohort czy generacji jest umiejscowie-
nie ich w dwuwymiarowym uk(cid:32)ladzie wsp´o(cid:32)lrz (cid:44)ednych, w kt´orym o´s pio-
nowa reprezentuje czas w(cid:32)lasny kohorty (generacji), a o´s pozioma – czas
kalendarzowy. Taki rodzaj prezentacji nazywamy siatk (cid:44)a demogra-
ficzn (cid:44)a. Pocz (cid:44)awszy od lat 60. XX wieku, bardzo popularny sta(cid:32)l si (cid:44)e jej
francuski wariant, b (cid:44)ed (cid:44)acy modyfikacj (cid:44)a tradycyjnej siatki zapropono-
wanej przez W. Lexisa w 1875 roku.
W rozwa˙zaniach i analizach opartych na siatkach demograficznych
b (cid:44)edziemy zak(cid:32)lada´c dalej,
˙ze mamy do czynienia z kohortami (gene-
racjami), w kt´orych przyrost lub ubytek liczebny spowodowany jest
ruchem naturalnym (urodzenia, zgony), natomiast nie wyst (cid:44)epuje ruch
14
Podstawy demometrii
w (cid:44)edr´owkowy (odp(cid:32)lyw lub nap(cid:32)lyw migracyjny). Tego rodzaju zbioro-
wo´sci nazywamy zamkni (cid:44)etymi.
Przyk(cid:32)lad 1. Przedstawimy graficzn (cid:44)a prezentacj (cid:44)e los´ow pewnej kobie-
ty w postaci tzw. linii ˙zycia, wykre´slonej na rysunku 1 za pomoc (cid:44)a
linii prostej, nachylonej pod k (cid:44)atem 450 do osi poziomej.
Za(cid:32)l´o˙zmy, ˙ze dysponujemy danymi na temat moment´ow czasowych
wyst (cid:44)apienia nast (cid:44)epuj (cid:44)acych zdarze´n, b (cid:44)ed (cid:44)acych udzia(cid:32)lem tej kobiety:
u – narodziny, m – zawarcie ma(cid:32)l˙ze´nstwa, bi – urodzenie i-tego dziecka,
r – rozpad ma(cid:32)l˙ze´nstwa (tj. rozw´od lub ´smier´c ma(cid:32)l˙zonka), d – ´smier´c.
wd
wr
wb1
wm
wu
czas w(cid:32)lasny (wiek)
6
•
τu
linia ˙zycia
d•
r•
b1•
-
m•
τm
τb1
czas kalendarzowy
τr
τd
Rysunek 1. Przyk(cid:32)ladowa linia ˙zycia w uk(cid:32)ladzie wsp´o(cid:32)lrz (cid:44)ednych
Obok linii ˙zycia, na rysunku 1 zaznaczono umiejscowienie w czasie
w(cid:32)lasnym i kalendarzowym poszczeg´olnych zdarze´n w dwuwymiarowym
uk(cid:32)ladzie wsp´o(cid:32)lrz (cid:44)ednych.
Wsp´o(cid:32)lrz (cid:44)edne na osi pionowej reprezentuj (cid:44)a wiek kobiety w chwili
wyst (cid:44)apienia poszczeg´olnych zdarze´n, natomiast wsp´o(cid:32)lrz (cid:44)edne na osi po-
ziomej – momenty kalendarzowe tych zdarze´n. Wsp´o(cid:32)lrz (cid:44)edne te ozna-
czone zosta(cid:32)ly symbolami odpowiednio:
Pobierz darmowy fragment (pdf)
