Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00265 004847 20501579 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Podstawy prawa dla ekonomistów - ebook/pdf
Podstawy prawa dla ekonomistów - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 256
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-264-5283-3 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> prawo
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

W podręczniku w sposób zwięzły i kompleksowy zaprezentowano podstawowe wiadomości z zakresu poszczególnych gałęzi lub działów prawa niezbędne każdemu ekonomiście. Książka przedstawia zagadnienia z zakresu teorii prawa oraz elementy prawa konstytucyjnego, administracyjnego, finansowego, karnego, cywilnego, a także prawa pracy, ubezpieczeń społecznych i prawa prywatnego międzynarodowego. Czytelnik nabędzie ogólnej wiedzy o polskim prawie, niezbędnej do zdania egzaminu z podstaw prawa, przydatnej także w życiu codziennym i w wykonywaniu zawodu ekonomisty.

Adresaci:
Opracowanie przeznaczone jest przede wszystkim dla studentów kierunków ekonomicznych. Może być również przydatne studentom innych kierunków z zakresu nauk społecznych.

Publikacja została opracowana przez profesorów oraz adiunktów zatrudnionych w Katedrze Prawa na Wydziale Finansów Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

PODSTAWY PRAWA DLA EKONOMISTÓW redakcja naukowa Bogusława Gnela Warszawa 2012 Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Firma TEKSTY www.poprawiamyteksty.pl Łamanie Wolters Kluwer Polska Autorstwo poszczególnych rozdziałów: Paweł Dąbek – rozdział XII (współautor) Bogusława Gnela – rozdziały: I, III (współautorka), V (współautorka), IX pkt 9.4, 9.5, XII (współautorka), XIII Aneta Kaźmierczyk – rozdział V (współautorka) Piotr Kukuryk – rozdział II Kinga Michałowska – rozdziały X i XI Ryszard Szostak – rozdziały: IV, VI, IX pkt 9.1, 9.2, 9.3 Piotr Wiatrowski – rozdziały: III (współautor), VII, VIII © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: 978-83-264-4130-1 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profi nfo.pl SPIS TREŚCI Wykaz ważniejszych skrótów .............................................................................................. 13 Wprowadzenie ........................................................................................................................ 15 Rozdział I Ogólne wiadomości o prawie ............................................................................................... 17 1.1. Pojęcie prawa i jego funkcje .................................................................................. 17 1.2. Prawo a moralność .................................................................................................. 21 1.3. Norma prawna a przepis prawny. Zdarzenie prawne, stosunek prawny .... 22 1.4. System prawa .......................................................................................................... 25 1.5. Źródła prawa ........................................................................................................... 26 1.6. Zasady stosowania prawa ..................................................................................... 28 1.7. Wykładnia przepisów prawnych ......................................................................... 31 Rozdział II Elementy prawa Unii Europejskiej ..................................................................................... 34 2.1. Zagadnienia ogólne Unii Europejskiej ................................................................ 34 2.1.1. Geneza Unii Europejskiej ......................................................................... 34 2.1.2. Status Unii Europejskiej oraz jej wspólne wartości i cele ................... 36 2.1.3. Podział kompetencji między Unię Europejską a państwa 2.2. członkowskie .............................................................................................. 38 Instytucje Unii Europejskiej .................................................................................. 40 2.2.1. Uwagi wprowadzające .............................................................................. 40 2.2.2. Parlament Europejski ................................................................................ 40 2.2.3. Rada Europejska ........................................................................................ 41 2.2.4. Rada .............................................................................................................. 41 2.2.5. Komisja Europejska ................................................................................... 42 2.2.6. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej ........................................ 43 Inne (ważniejsze) instytucje i organy UE .............................................. 45 2.2.7. 2.3. Źródła prawa Unii Europejskiej ........................................................................... 45 2.4. Obowiązywanie prawa UE w polskim systemie prawnym ............................. 48 Rozdział III Elementy prawa konstytucyjnego ....................................................................................... 51 3.1. Pojęcie prawa konstytucyjnego i jego źródła ..................................................... 51 3.2. Zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej ........................................................... 51 5 Spis treści 3.3. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela ........................................ 54 3.4. Organy władzy ........................................................................................................ 55 3.4.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 55 3.4.2. Organy władzy ustawodawczej .............................................................. 56 3.4.3. Organy władzy wykonawczej ................................................................. 58 3.4.4. Organy władzy sądowniczej (sądy i trybunały) ................................... 61 3.4.4.1. Trybunał Konstytucyjny .......................................................... 61 3.4.4.2. Trybunał Stanu .......................................................................... 62 Sąd Najwyższy ........................................................................... 63 3.4.4.3. 3.4.4.4. Sądy powszechne ...................................................................... 63 Sądy szczególne ......................................................................... 64 3.4.4.5. 3.5. Konstytucyjne organy kontroli państwowej i ochrony prawa ....................... 64 3.5.1. Najwyższa Izba Kontroli ........................................................................... 64 3.5.2. Rzecznik Praw Obywatelskich ................................................................ 65 3.5.3. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji ...................................................... 66 Rozdział IV Elementy prawa administracyjnego ................................................................................... 67 4.1. Zagadnienia ogólne ................................................................................................ 67 4.1.1. Pojęcie administracji publicznej .............................................................. 67 4.1.2. Stosunek administracyjnoprawny .......................................................... 68 4.1.3. Źródła prawa administracyjnego ............................................................ 69 4.2. Formy działania administracji publicznej ........................................................... 69 4.2.1. Czynności administracyjne ...................................................................... 69 4.2.2. Akt administracyjny .................................................................................. 70 4.2.3. Pozostałe czynności administracyjne ..................................................... 71 4.3. Podmioty administracji .......................................................................................... 72 4.3.1. Podmioty administracji rządowej ........................................................... 72 4.3.2. Podmioty administracji samorządowej .................................................. 73 4.4. Kontrola administracji publicznej ........................................................................ 78 4.4.1. Pojęcie kontroli ........................................................................................... 78 4.4.2. Kontrola wewnętrzna ............................................................................... 79 4.4.3. Kontrola instytucjonalna .......................................................................... 79 Rozdział V Elementy postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego .................. 80 5.1. Postępowanie administracyjne ogólne ............................................................... 80 5.1.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 80 5.1.2. Organ prowadzący postępowanie administracyjne ............................ 81 5.1.3. Strona i inne podmioty na prawach strony ........................................... 83 5.1.3.1. Strona w postępowaniu administracyjnym .......................... 83 5.1.3.2. Podmioty na prawach strony .................................................. 84 5.1.4. Czynności typowe postępowania administracyjnego ......................... 85 5.1.4.1. Wezwania ................................................................................... 85 5.1.4.2. Doręczenia .................................................................................. 85 6 Spis treści 5.1.4.3. Protokoły i adnotacje ................................................................ 86 5.1.5. Zasady postępowania administracyjnego ............................................. 87 5.1.5.1. Naczelne zasady postępowania administracyjnego ............ 87 5.1.5.2. Zasady ogólne postępowania administracyjnego ............... 87 5.1.6. Wszczęcie postępowania i terminy załatwiania spraw ....................... 89 5.1.6.1. Wszczęcie postępowania .......................................................... 89 5.1.6.2. Terminy załatwiania spraw ..................................................... 89 5.1.7. Postępowanie wyjaśniające ...................................................................... 90 5.1.8. Decyzja i inne rozstrzygnięcia w postępowaniu administracyjnym 90 5.1.8.1. Decyzja ........................................................................................ 90 5.1.8.2. Ugoda .......................................................................................... 91 5.1.8.3. Postanowienie ............................................................................ 91 5.1.9. Postępowanie odwoławcze ...................................................................... 91 Środki odwoławcze ................................................................... 91 5.1.9.1. 5.1.9.2. Postępowanie przed organem odwoławczym ..................... 92 5.1.10. Weryfikacja decyzji ostatecznych ........................................................... 93 5.1.10.1. Uwagi wstępne .......................................................................... 93 5.1.10.2. Wznowienie postępowania ..................................................... 93 5.1.10.3. Stwierdzenie nieważności decyzji .......................................... 93 5.1.10.4. Uchylenie lub zmiana decyzji niewadliwych ....................... 94 5.2. Postępowanie przed sądem administracyjnym ................................................. 94 5.2.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 94 5.2.2. Podmioty postępowania sądowoadministracyjnego ........................... 95 Sąd administracyjny .................................................................. 95 Strony oraz inne podmioty postępowania sądowoadministracyjnego ....................................................... 96 5.2.3. Postępowanie przed wojewódzkim sądem administracyjnym ......... 96 5.2.4. Postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym ............. 98 5.2.5. Wzruszenie prawomocnych orzeczeń sądów administracyjnych .... 99 5.3. Postępowanie egzekucyjne w administracji ...................................................... 100 5.3.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 100 5.3.2. Podmioty i uczestnicy postępowania egzekucyjnego ......................... 100 5.3.3. Wszczęcie egzekucji .................................................................................. 101 5.3.4. Zasady postępowania egzekucyjnego ................................................... 101 5.3.5. Środki egzekucyjne ................................................................................... 102 5.2.2.1. 5.2.2.2. Rozdział VI Elementy prawa finansowego .............................................................................................. 103 6.1. Finanse publiczne i prawo finansowe ................................................................. 103 6.2. Budżet państwa a budżet jednostki samorządu terytorialnego ..................... 104 6.3. Zarys prawa podatkowego i celnego ................................................................... 106 6.4. Podstawy ustroju pieniężnego ............................................................................. 108 6.5. Nadzór nad rynkiem finansowym ....................................................................... 110 7 Spis treści Rozdział VII Elementy prawa karnego ....................................................................................................... 111 7.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 111 7.2. Pojęcie przestępstwa .............................................................................................. 111 7.3. Wyłączenie odpowiedzialności karnej ................................................................ 115 7.4. Kary i środki karne .................................................................................................. 119 7.5. Wymiar kary i jej wykonanie ................................................................................ 120 7.6. Niektóre rodzaje przestępstw ............................................................................... 121 Rozdział VIII Elementy postępowania karnego ........................................................................................ 123 8.1. Zasady postępowania karnego ............................................................................. 123 8.2. Europeizacja prawa karnego procesowego ........................................................ 125 8.3. Postępowanie karnoskarbowe .............................................................................. 126 Rozdział IX Elementy prawa cywilnego ................................................................................................... 128 9.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 128 9.2. Część ogólna prawa cywilnego ............................................................................ 128 9.2.1. Pojęcie stosunku cywilnoprawnego ....................................................... 128 9.2.2. Podmioty stosunków cywilnoprawnych i ich reprezentacja ............. 130 9.2.2.1. Osoby fizyczne ........................................................................... 130 9.2.2.2. Osoby prawne ............................................................................ 132 9.2.2.3. Reprezentacja podmiotów prawa cywilnego ....................... 136 9.2.3. Przedmioty stosunków cywilnoprawnych ............................................ 137 9.2.4. Czynności prawne ..................................................................................... 138 9.2.4.1. Uwaga wstępna ......................................................................... 138 9.2.4.2. Pojęcie i rodzaje czynności prawnych ................................... 139 9.2.4.3. Treść czynności prawnej .......................................................... 139 9.2.4.4. Forma czynności prawnej ........................................................ 140 9.2.4.5. Wykładnia i wady oświadczeń woli ....................................... 141 9.2.4.6. Zawarcie umowy ....................................................................... 142 9.2.5. Przedawnienie roszczeń i terminy zawite ............................................. 143 9.3. Prawo rzeczowe ...................................................................................................... 144 9.3.1. Ogólne wiadomości o prawie rzeczowym ............................................ 144 9.3.1.1. Pojęcie prawa rzeczowego i praw rzeczowych .................... 144 9.3.1.2. Przedmioty praw rzeczowych ................................................. 144 9.3.2. Prawo własności ......................................................................................... 146 9.3.2.1. Pojęcie i treść prawa własności ............................................... 146 9.3.2.2. Nabycie i utrata prawa własności ........................................... 147 9.3.2.3. Ochrona własności .................................................................... 148 9.3.2.4. Współwłasność i jej rodzaje ..................................................... 148 9.3.3. Użytkowanie wieczyste ............................................................................ 149 9.3.4. Ograniczone prawa rzeczowe ................................................................. 150 9.3.4.1. Użytkowanie .............................................................................. 150 8 Spis treści Służebności ................................................................................. 151 9.3.4.2. 9.3.4.3. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu ....................... 152 9.3.4.4. Zastaw ......................................................................................... 152 9.3.4.5. Hipoteka ...................................................................................... 154 9.3.5. Posiadanie ................................................................................................... 155 9.3.6. Księgi wieczyste ......................................................................................... 156 9.4. Zobowiązania .......................................................................................................... 157 9.4.1. Pojęcie zobowiązania i jego elementy .................................................... 157 9.4.1.1. Pojęcie zobowiązania cywilnoprawnego i jego strony ....... 157 9.4.1.2. Wierzytelność, dług i odpowiedzialność ............................... 158 9.4.1.3. Treść i rodzaje świadczenia ..................................................... 160 9.4.2. Przyczyny powstania zobowiązań .......................................................... 166 9.4.2.1. Umowy zobowiązaniowe ........................................................ 166 9.4.2.2. Czyny niedozwolone ................................................................ 168 9.4.2.3. Bezpodstawne wzbogacenie ................................................... 172 9.4.2.4. Inne zdarzenia ........................................................................... 173 9.4.3. Wykonanie zobowiązań ........................................................................... 173 9.4.4. Skutki niewykonania zobowiązań .......................................................... 175 9.4.4.1. Uwagi wstępne .......................................................................... 175 9.4.4.2. Skutki niewykonania zobowiązań w postaci wyrządzenia szkody ......................................................................................... 175 Skutki niemożliwości następczej świadczenia ..................... 178 Skutki opóźnienia lub zwłoki .................................................. 178 Inne skutki niewykonania zobowiązań – wzmianka .......... 179 9.4.4.3. 9.4.4.4. 9.4.4.5. 9.4.4.6. Zbieg odpowiedzialności a skutki niewykonania zobowiązań ................................................................................. 179 9.4.5. Wygaśnięcie zobowiązań .......................................................................... 180 9.4.6. Zmiana wierzyciela lub dłużnika ............................................................ 181 9.4.7. Najważniejsze umowy zobowiązaniowe .............................................. 181 9.4.7.1. Umowy o przeniesienie praw ................................................. 181 9.4.7.2. Umowy o korzystanie z cudzych rzeczy lub praw .............. 186 9.4.7.3. Umowy o świadczenie usług ................................................... 188 9.4.7.4. Umowy regulujące stosunki kredytowe ................................ 192 9.4.7.5. Umowy o zabezpieczenie wierzytelności .............................. 195 9.4.7.6. Umowy o funkcji alimentacyjnej ............................................ 196 9.4.7.7. Umowy ubezpieczenia gospodarczego ................................. 197 9.4.7.8. Umowa spółki cywilnej ............................................................ 198 9.4.8. Przekaz i papiery wartościowe ................................................................ 198 9.5. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego oraz prawa rodzinnego .......... 199 9.5.1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego ....................................... 199 9.5.2. Ogólna charakterystyka prawa rodzinnego .......................................... 201 Rozdział X Elementy prawa pracy ........................................................................................................... 203 10.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 203 9 Spis treści 10.2. Pojęcie i rodzaje stosunków pracy ....................................................................... 204 10.3. Strony stosunku pracy ........................................................................................... 204 10.4. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku pracy ..................................................... 205 10.5. Treść stosunku pracy .............................................................................................. 210 10.6. Czas pracy i urlopy ................................................................................................. 211 10.7. Wynagrodzenie za pracę i jego ochrona ............................................................. 213 10.8. Odpowiedzialność w stosunkach pracy ............................................................. 213 10.9. Ochrona pracy ......................................................................................................... 214 Rozdział XI Elementy prawa ubezpieczeń społecznych ....................................................................... 217 11.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 217 11.2. Zasady ubezpieczeń społecznych ........................................................................ 217 11.3. Stosunek prawny ubezpieczenia społecznego ................................................... 218 11.4. Zasiłki ........................................................................................................................ 219 11.5. Emerytury i renty .................................................................................................... 222 Rozdział XII Elementy postępowania cywilnego .................................................................................... 224 12.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 224 12.2. Proces cywilny ......................................................................................................... 225 12.2.1. Funkcja postępowania cywilnego i jego rodzaje .................................. 225 12.2.2. Tryby postępowania rozpoznawczego .................................................. 225 12.2.3. Postępowanie zwykłe a postępowanie odrębne .................................. 226 12.2.4. Przesłanki i podmioty procesu cywilnego ............................................. 226 12.2.5. Powództwo i inne czynności procesowe ............................................... 228 12.2.6. Koszty postępowania ................................................................................ 229 12.2.7. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji ................................... 229 12.2.8. Zaskarżanie orzeczeń sądowych ............................................................. 232 12.2.8.1. Pojęcie i rodzaje środków zaskarżenia .................................. 232 12.2.8.2. Apelacja ....................................................................................... 233 12.2.8.3. Zażalenie ..................................................................................... 234 12.2.9. Obalanie prawomocnych orzeczeń ........................................................ 234 12.2.9.1. Skarga kasacyjna ........................................................................ 235 12.2.9.2. Wznowienie postępowania ..................................................... 235 12.2.9.3. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia ...................................................... 236 12.3. Postępowanie nakazowe, upominawcze, uproszczone oraz europejskie postępowanie w sprawach transgranicznych .................................................... 237 12.3.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 237 12.3.2. Postępowanie nakazowe .......................................................................... 237 12.3.3. Postępowanie upominawcze ................................................................... 238 12.3.4. Postępowanie uproszczone ...................................................................... 238 12.3.5. Europejskie postępowanie nakazowe .................................................... 239 12.3.6. Europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń .............. 239 10 Spis treści 12.4. Sądowe postępowanie egzekucyjne .................................................................... 239 12.4.1. Przesłanki egzekucji .................................................................................. 239 12.4.2. Rodzaje egzekucji ...................................................................................... 240 12.4.3. Sposoby i ograniczenia egzekucji ............................................................ 240 12.4.4. Obrona dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym .............................. 240 12.5. Postępowanie przed sądem polubownym – wzmianka .................................. 241 Rozdział XIII Elementy prawa prywatnego międzynarodowego .......................................................... 242 13.1. Pojęcie i źródła prawa prywatnego międzynarodowego ................................ 242 13.2. Prawo właściwe dla sytuacji „z elementem obcym” ......................................... 244 Wykaz aktów prawnych ........................................................................................................ 251 11 bhp CoRePer Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE EBC EBI EKPC EOG ESBC ETPC Euratom EWG EWWiS JAE k.c. k.k. k.p.a. k.p.c. k.p.k. k.r.o. KE KES KNF KR KRRiT KRS NBP NIK NSA OC OFE o.p. PE PKB WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – bezpieczeństwo i higiena pracy Komitet Stałych Przedstawicieli Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich Europejski Bank Centralny Europejski Bank Inwestycyjny europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Europejski Obszar Gospodarczy Europejski System Banków Centralnych Europejski Trybunał Praw Człowieka Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EWEA) Europejska Wspólnota Gospodarcza Europejska Wspólnota Węgla i Stali jednolity akt europejski kodeks cywilny kodeks karny kodeks postępowania administracyjnego kodeks postępowania cywilnego kodeks postępowania karnego kodeks rodzinny i opiekuńczy Komisja Europejska Komitet Ekonomiczno-Społeczny Komisja Nadzoru Finansowego Komitet Regionów Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Krajowy Rejestr Sądowy Narodowy Bank Polski Najwyższa Izba Kontroli Naczelny Sąd Administracyjny odpowiedzialność cywilna otwarty fundusz emerytalny ordynacja podatkowa Parlament Europejski produkt krajowy brutto 13 Wykaz ważniejszych skrótów p.p.m. Rada RE RM RPO TFUE TK TO TSUE TUE UE WE WPSSK WPZiB ZUS – – – – – – – – – – – – – – – prawo prywatne międzynarodowe Rada Unii Europejskiej Rada Europejska Rada Ministrów Rzecznik Praw Obywatelskich Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Trybunał Konstytucyjny Trybunał Obrachunkowy Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (Europejski Trybunał Spra- wiedliwości, ETS) Traktat o Unii Europejskiej Unia Europejska Wspólnota Europejska Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Zakład Ubezpieczeń Społecznych 14 WPROWADZENIE Podręcznik Podstawy prawa dla ekonomistów przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów wszystkich kierunków studiów ekonomicznych. Jego treść wypełniają pod- stawowe wiadomości z zakresu poszczególnych gałęzi lub działów prawa, niezbędne każdemu ekonomiście. Ponieważ nauki ekonomiczne należą do obszaru nauk społecz- nych, a studia w tym obszarze muszą realizować ogólne efekty nauczania także z zakresu prawa, podręcznik w tym zakresie nadaje się do realizacji ogólnych efektów dla wszyst- kich kierunków studiów w obszarze nauk społecznych. Programy studiów kierunków ekonomicznych z reguły przewidują – oprócz przed- miotu „prawo” lub „podstawy prawa” – także inne przedmioty przydatne dla przyszłych ekonomistów, jak np. prawo cywilne, prawo handlowe (gospodarcze) lub prawa włas- ności intelektualnej. Niniejszy podręcznik uwzględnia tę okoliczność i stanowi podstawę do studiowania tych innych przedmiotów prawniczych. Związki prawa z ekonomią (w tym z finansami i zarządzaniem) zachodzą nie tylko w działalności gospodarczej, ale również w organizowaniu i zarządzaniu różnymi pro- cesami oraz instytucjami (np. w administracji publicznej). Studenci kierunków ekono- micznych przygotowują się do wykonywania zawodu w wymienionych przykładowo sferach, powinni zatem w czasie studiów nabyć elementarną wiedzę z zakresu wszystkich gałęzi prawa – ze szczególnym uwzględnieniem prawa cywilnego i prawa administra- cyjnego, dlatego tym gałęziom prawa poświęcono w podręczniku najwięcej uwagi. Podręcznik składa się z 13 rozdziałów. W rozdziale I „Ogólne wiadomości o prawie” wyjaśnione zostały podstawowe pojęcia (instytucje) z zakresu teorii prawa, których zro- zumienie jest niezbędne dla przyswojenia zagadnień przedstawionych w następnych rozdziałach. Rozdział II „Elementy prawa Unii Europejskiej” wyjaśnia podstawowe in- stytucje prawa unijnego i zasady stosowania tego prawa w Polsce będącej państwem członkowskim Unii Europejskiej. Rozdział III „Elementy prawa konstytucyjnego” po- święcony jest podstawowym zagadnieniom prawnym ustroju Rzeczypospolitej Polskiej, wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela, konstytucyjnym organom władzy, kontroli państwowej i ochrony prawa. Rozdział IV „Elementy prawa admini- stracyjnego” zawiera wiadomości na temat administracji publicznej i jej podmiotów, sto- sunku administracyjnoprawnego, form działania administracji publicznej i jej kontroli. Ponieważ ekonomista w pracy zawodowej może pełnić funkcję organu administracji lub strony postępowania prowadzonego przez ten organ albo przez sąd administracyjny, w rozdziale V „Elementy postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego” przedstawiono zasady postępowania przed organami administracji (postępowanie ad- ministracyjne ogólne), przed sądami administracyjnymi oraz postępowanie egzekucyjne 15 Wprowadzenie w administracji. Elementarne zagadnienia z zakresu prawa finansowego zostały zawarte w rozdziale VI „Elementy prawa finansowego”. Wiadomości na temat podstawowych pojęć z zakresu prawa karnego ujęte są w rozdziale VII „Elementy prawa karnego”, na- tomiast w rozdziale VIII „Elementy postępowania karnego” przedstawiono elementarne kwestie z zakresu prawa postępowania karnego. Jak już wspomniano, w podręczniku wiele miejsca poświęcono zagadnieniom prawa cywilnego (rozdział IX „Elementy prawa cywilnego”), które ma fundamentalne znaczenie w działalności gospodarczej, a jego rola systematycznie rośnie także w sferze administracji publicznej (prywatyzacja zadań pub- licznych – podmioty prawa cywilnego coraz częściej realizują zadania publiczne zamiast organów władzy publicznej). Z tych przyczyn w rozdziale IX „Elementy prawa cywilne- go” omówione zostały zagadnienia tzw. części ogólnej prawa cywilnego, prawo rzeczo- we, prawo zobowiązań, a także w niezbędnym zakresie dokonano ogólnej charakterys- tyki prawa spadkowego oraz prawa rodzinnego. W rozdziale X „Elementy prawa pracy” przedstawiono elementarne zagadnienia z zakresu prawa pracy, a w rozdziale XI „Ele- menty prawa ubezpieczeń społecznych” – tego rodzaju kwestie z zakresu prawa ubez- pieczeń społecznych. Rozdział XII „Elementy postępowania cywilnego” poświęcony jest zagadnieniom związanym z postępowaniem cywilnym, ponieważ postępowanie w spra- wach cywilnych dotyczy nie tylko spraw wynikających z prawa cywilnego materialnego, ale także spraw z zakresu prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych. W rozdziale tym omówiono również ogólnie postępowanie przed sądami polubownymi. W rozdziale XIII „Elementy prawa prywatnego międzynarodowego” wyjaśniono podstawowe prob- lemy prawa prywatnego międzynarodowego. Dynamiczny rozwój międzynarodowego ruchu osobowego oraz handlu międzynarodowego uzasadnia omówienie tych kwestii, gdyż sprawy prywatne z elementem „obcym” są faktem nie tylko w działalności przed- siębiorców, ale także wymagają uwzględnienia w pracy organów administracji publicznej (realizujących zadania np. w zakresie gospodarki nieruchomościami, nadzoru finanso- wego lub prawa aktów stanu cywilnego). Podstawowa wiedza prawnicza nabyta przez studiowanie niniejszego podręcznika będzie studentom kierunków ekonomicznych pomocna nie tylko w nauce wymienionych wyżej przykładowo przedmiotów prawniczych, ale także w nauce innych przedmiotów ekonomicznych (np. finansów publicznych, rachunkowości lub zarządzania). Jeszcze raz warto podkreślić, że podręcznik ten, jako kompendium wiedzy prawniczej, może okazać się przydatny również dla studentów innych kierunków nauczania należących do ob- szaru nauk społecznych. Redaktor naukowy Bogusława Gnela 16 Rozdział I OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE 1.1. Pojęcie prawa i jego funkcje Pojęcie „prawo” jest wieloznaczne, może bowiem oznaczać np. prawo naukowe opi- sujące zjawiska, które zachodzą w przyrodzie lub w ekonomii (np. prawo popytu i po- daży), albo obejmować reguły, jakie wraz z sankcjami grożącymi za ich niezachowanie ustanowiły kompetentne organy władzy publicznej. W tym ostatnim przypadku pojęcie „prawo” oznacza tzw. prawo przedmiotowe stanowione. Jest wiele definicji prawa przed- miotowego, ale najbardziej trafna wydaje się definicja pozytywistyczna, w myśl której prawo to zbiór norm ogólnych pochodzących od kompetentnych organów władzy pub- licznej, na których straży stoi przymus państwowy. Biorąc pod uwagę sposób tworzenia prawa (o którym dalej), można przyjąć, że prawo przedmiotowe to całość norm, czyli reguł postępowania, ustanowionych przez kompetentne organy publiczne lub wynika- jących z prawa zwyczajowego, uznanych i chronionych przez państwo. Definicja ta do- tyczy prawa przedmiotowego, zwanego prawem powszechnie obowiązującym. W spo- łeczeństwie funkcjonuje wiele norm (reguł) postępowania, ale nie wszystkie mają cha- rakter norm prawnych. Tytułem przykładu można podać reguły dobrego wychowania, które nie są normami prawnymi, gdyż nie zostały ustanowione przez organy władzy publicznej, a państwo nie chroni ich przy pomocy środków przymusu, którymi dyspo- nuje. Kogoś, kto łamie reguły dobrego wychowania, może spotkać dezaprobata ze strony innych osób, ale nie sankcja w postaci np. kary pieniężnej lub pozbawienia wolności. Prawo przedmiotowe jest ustanawiane celem przymuszenia jego adresatów do zacho- wania się zgodnego z treścią tego prawa. Ustawodawca stanowi prawo w interesie pań- stwa i dla dobra społeczeństwa, a za naruszenie tego prawa przewiduje określone sankcje. Ze względu na sposób tworzenia wyróżnia się prawo zwyczajowe i prawo stanowione (pisane). Prawo zwyczajowe kształtuje się w określonej społeczności przez długie lata i jest przez tę społeczność przestrzegane jako obowiązujące, a zatem również państwo uznaje je za obowiązujące, jeżeli nie jest ono sprzeczne z prawem stanowionym. Prawo zwyczajowe regulowało stosunki społeczne do czasu wykształcenia się państwa i jego organów ustawodawczych. W miarę rozwoju państwowości traciło na znaczeniu i obec- nie jego rola, w porównaniu z prawem stanowionym, nie jest duża. Są jednak takie dzie- dziny, w których prawo zwyczajowe ma nadal znaczenie, np. w handlu międzynarodo- wym lub w stosunkach dyplomatycznych. 17 Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie Od prawa zwyczajowego należy odróżnić zwyczaj, przez który rozumie się praktykę określonego postępowania powszechnie stosowaną w danym czasie, środowisku lub w stosunkach społecznych. Zwyczaje nie mają charakteru normatywnego, doniosłość prawną uzyskują wówczas, gdy odsyłają do nich przepisy prawa stanowionego. Przy- kładem mogą być przepisy prawa cywilnego, które odsyłają do ustalonych zwyczajów (np. przy tłumaczeniu oświadczeń woli) lub do przyjętych zwyczajów (np. przy inter- pretacji faktu przyjęcia oferty). Prawo zwyczajowe ma charakter normatywny i dlatego sądy stosują jego normy bezpośrednio, natomiast zwyczaj stosowany jest przez sądy dopiero z mocy i w zakresie ustawowego odesłania. Prawo stanowione (pisane) tworzą kompetentne organy państwowe (np. parlament, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Rada Ministrów) przez uchwalanie lub wydawanie aktów normatywnych (np. ustaw, rozporządzeń wykonawczych). Wobec tendencji do decentralizacji władzy publicznej władzę tę sprawują także jednostki samorządu tery- torialnego: gminy, powiaty i województwa samorządowe, które mają kompetencję do stanowienia prawa miejscowego. Prawo miejscowe obowiązuje jednak powszechnie tyl- ko na terytorium władztwa tego organu władzy, który je ustanowił (np. uchwała rady gminy obowiązuje na terytorium tej gminy). Prawo miejscowe może stanowić także wojewoda – jako terenowy organ administracji rządowej. Wobec powyższego prawo przedmiotowe to ogół przepisów zawartych w aktach normatywnych oraz uznanych norm prawa zwyczajowego, jakie obowiązują w danym państwie. Od prawa przedmiotowego należy odróżnić prawo podmiotowe. Prawo podmiotowe to możność określonego zachowania się lub też możność domagania się określonego zachowania od osób do tego obowiązanych. Tytułem przykładu: właściciel ma prawo korzystania z rzeczy (np. jej używania) i rozporządzania nią (np. może ją sprzedać lub obciążyć zastawem), a także może ją posiadać i domagać się od wszystkich innych osób, aby wbrew jego woli nie pozbawiały go lub nie ograniczały w możliwości korzystania z wymienionych uprawnień (np. nie korzystały z rzeczy będącej jego własnością). O tym, jaką treść ma prawo własności, decyduje ustawodawca, ale o tym, czy przysługuje ono konkretnemu podmiotowi prawa, decydują zdarzenia powodujące powstanie tego pra- wa (pierwotne i pochodne sposoby nabycia własności). Są jednak takie prawa podmio- towe, o których treści decyduje wola stron – np. wierzytelność (prawo podmiotowe wie- rzyciela) wynikająca z umowy nienazwanej. Są wreszcie prawa podmiotowe o charak- terze praw naturalnych, tj. godność i wolność człowieka, których nikt nie może go po- zbawić, a rola ustawodawcy sprowadza się wyłącznie do ochrony godności człowieka i zakreślania granic jego wolności. Prawa podmiotowe można systematyzować według rozmaitych kryteriów. Najbar- dziej przydatny jest podział praw podmiotowych na: względne i bezwzględne, mająt- kowe i niemajątkowe oraz zbywalne i niezbywalne. Prawa podmiotowe względne są skuteczne tylko wobec określonej osoby lub osób – np. sprzedawca ma prawo żądać zapłaty ceny tylko od kupującego, a poszkodowany ma prawo żądania odszkodowania tylko od osoby odpowiedzialnej za wyrządzoną mu szkodę. Prawa podmiotowe bezwzględne są natomiast skuteczne względem wszyst- 18 1.1. Pojęcie prawa i jego funkcje kich – np. właściciel ma roszczenie wobec każdej osoby (nieuprawnionej do korzystania z rzeczy), aby nie naruszała jego prawa własności. Prawa podmiotowe majątkowe mają wartość w sensie ekonomicznym, a zalicza się do nich między innymi prawo własności (np. samochodu), użytkowanie wieczyste, pa- tent lub prawo ochronne na znak towarowy. Prawa podmiotowe niemajątkowe wyrażają inne wartości niż ekonomiczne – np. prawo do czci, godności, nazwiska albo prawo do wizerunku. Prawa podmiotowe zbywalne mogą być przeniesione na inną osobę (np. własność, użytkowanie wieczyste, wierzytelność). Prawa podmiotowe niezbywalne mogą należeć tylko do konkretnej osoby i nie można ich przenieść na inny podmiot prawa (np. człon- kostwo w spółdzielni, prawo do czci albo prawo odkupu). Warto zapamiętać, że przykładowe wypowiedzi: „mam prawo do miesięcznego ur- lopu wypoczynkowego” albo „mam prawo sprzedać swój samochód” dotyczą prawa podmiotowego, a stwierdzenia: „prawo do urlopu wypoczynkowego reguluje kodeks pracy” albo „umowę sprzedaży reguluje kodeks cywilny” odnoszą się do prawa przed- miotowego. Najważniejszymi funkcjami prawa przedmiotowego są: kontrola zachowań, rozdział dóbr i ciężarów (obciążeń) oraz regulacja konfliktów. Na zachowania ludzkie można wpływać, wykorzystując sposoby normatywne (za pomocą przepisów prawnych) i nienormatywne (np. przez odpowiednie wychowywanie dzieci). Sposoby normatywne skuteczne są wtedy, gdy adresaci przepisów (norm) praw- nych znają ich treść. Obowiązywanie normy prawnej zawierającej nakaz lub zakaz ja- kiegoś postępowania nie oznacza, że owe nakazy lub zakazy będą respektowane przez osobę, która o nich nie wie. Zdarza się również, że nawet znając treść norm prawnych, dany podmiot nie chce się do nich zastosować. Aby skłonić adresatów norm do zachowań pożądanych przez ustawodawcę, przewiduje on sankcje za ich nieprzestrzeganie. Mogą to być przykładowo sankcje karne (np. kara pozbawienia wolności), odsetki ustawowe (za niespełnienie świadczenia pieniężnego w terminie), nieważność czynności prawnej albo przedawnienie roszczeń majątkowych. Niekiedy ustawodawca zachęca do zacho- wań zgodnych z normą prawną, przewidując różnego rodzaju gratyfikacje (np. prawo do znaleźnego w razie oddania znalezionej rzeczy). Poprzez system sankcji, a niekiedy nagród, ustawodawca wpływa zatem na pożądane przez niego zachowania podmiotów prawa. Pojęcie rozdziału dóbr i ciężarów jest rozumiane szeroko i obejmuje także rozdzie- lanie uprawnień i obowiązków między podmioty prawa. Prawo powinno dokonać roz- działu tych dóbr i ciężarów w sposób sprawiedliwy. Jest wiele koncepcji sprawiedliwości, ale w każdej występuje zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary). Ozna- cza ona, że osoby, sytuacje, stany rzeczy, które pod istotnymi względami są podobne, powinny być podobnie traktowane (w podobnych sytuacjach podobne prawa). Nato- miast o tym, jakie osoby, stany rzeczy lub sytuacje należą do tej samej kategorii wyma- gającej jednakowego traktowania, decydują reguły sprawiedliwości materialnej. Jest ich wiele, zgrupowane są w reguły sprawiedliwości rozdzielczej i sprawiedliwości wymien- nej. Do reguł sprawiedliwości rozdzielczej należy między innymi zasada „każdemu sto- sownie do potrzeb” albo „każdemu stosownie do zasług”. W ocenie konkretnej sytuacji 19 Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie najczęściej zachodzi potrzeba odwołania się do wielu zasad tej sprawiedliwości, np. przy ustalaniu ustawowych zasad wynagradzania pracowników sfery budżetowej lub w ure- gulowaniu podatków, zaś w prawie karnym obowiązuje np. reguła, że kary powinny być wymierzane stosownie do winy sprawcy i ciężaru gatunkowego przestępstwa. Według reguł sprawiedliwości wymiennej sprawiedliwy jest natomiast podział, który wynika z dobrowolnie zawartej umowy (chcącemu nie dzieje się krzywda) – np. kupujący płaci określoną cenę za rzecz, ponieważ jest ona dla niego tyle właśnie warta. Od reguł sprawiedliwości materialnej należy odróżnić reguły sprawiedliwości pro- ceduralnej, służące do zapewnienia uczciwej procedury (postępowania) w danej kate- gorii spraw. Do standardów sprawiedliwości proceduralnej, np. w postępowaniu sądo- wym, należy zaliczyć w szczególności zasadę bezstronności i niezawisłości sądu, zasadę równości stron procesu oraz prawo do obrony. Funkcja prawa w postaci regulacji konfliktów realizuje się w sytuacji, w której za- sadność twierdzeń jednej strony kwestionuje druga strona. Konflikty mogą być zbiorowe (np. między pracodawcami i pracownikami) albo indywidualne (np. między dłużnikiem i wierzycielem). Istnienie konfliktów w społeczeństwie jest czymś naturalnym, a rola prawa sprowadza się do zapewnienia ich właściwego rozwiązania. Bez ingerencji prawa konflikty społeczne byłyby prawdopodobnie rozstrzygane w drodze przemocy (wygry- wałby silniejszy). Prawo reguluje wiele metod rozstrzygania konfliktów, a najważniejsze z nich to: tryb umowny, mediacyjny, arbitrażowy i adjudykacyjny. W trybie umownym strony same rozwiązują konflikt przez zawarcie porozumienia (posiadają w tym zakresie pełną auto- nomię – np. ugoda pozasądowa). W trybie mediacyjnym oprócz stron występuje me- diator, który pomaga stronom dojść do porozumienia przez wyszukiwanie takich roz- wiązań konfliktu, które są przez nie akceptowane. W tym trybie autonomia stron jest również zachowana w zakresie wyboru mediatora, procedur i zasad rozwiązania kon- fliktu. W trybie arbitrażowym strony konfliktu mają także wpływ na wybór arbitra, pro- cedury i zasad rozstrzygania sporu, ale decyzja arbitra o rozstrzygnięciu tego sporu ma charakter władczy, wiąże strony i podlega przymusowej egzekucji. Modelem tego trybu jest sądownictwo polubowne (arbitrażowe). W trybie adjudykacyjnym postępowanie zmierzające do rozstrzygnięcia sporu toczy się wedle zasad ustalonych przez ustawo- dawcę, strony nie mają wpływu na wybór adjudykatora, a wydane przez niego orzeczenie jest wiążące dla stron i podlega egzekucji. Modelem tego trybu jest postępowanie sądowe. Postępowanie to jest jednak przewlekłe, drogie i sformalizowane, a w orzeczeniach są- dowych bierze się pod uwagę bardziej ich zgodność z prawem niż z wolą oraz interesem stron. Wobec tego sam ustawodawca w coraz szerszym zakresie popiera mediacyjne, pojednawcze lub polubowne metody rozstrzygania sporów. Proces sądowy gwarantuje respektowanie zasad proceduralnej uczciwości i powinien być zastrzeżony dla rozstrzygania najpoważniejszych konfliktów, natomiast bez względu na tryb rozstrzygania sporów, w każdej sprawie powinno być zagwarantowane konsty- tucyjne prawo do sądu. 20 1.2. Prawo a moralność 1.2. Prawo a moralność Normy prawne i normy moralne wyznaczają pewne reguły postępowania, lecz norma prawna jednej stronie przyznaje uprawnienia, a na drugą nakłada obowiązki odpowia- dające temu uprawnieniu, natomiast norma moralna przewiduje tylko moralny obowią- zek postępowania w określony sposób – nikomu jednak nie przyznaje uprawnienia w ro- zumieniu prawa, czyli takiego, którego realizacji można domagać się przed kompetent- nym organem. Między prawem a moralnością jest wiele różnic. Prawo jest tworzone przy zachowaniu odpowiednich procedur, a z jego funkcjonowaniem wiąże się wiele instytucji (np. policja, sądy, zakłady karne, komornicy). Normę prawną można nie tylko stworzyć, ale także w odpowiedniej procedurze zmienić lub uchylić. Norm moralnych nie tworzy żaden organ, nie ma też instytucji związanych z funkcjonowaniem tych norm, nie można ich zmienić ani uchylić przy zastosowaniu jakieś procedury. Źródłem obo- wiązywania norm prawnych są z reguły akty normatywne, a norm moralnych – spon- tanicznie rozwijające się i mające oparcie w społeczeństwie oceny dobra i zła oraz słusz- nego i niesłusznego zachowania. Za naruszenie normy prawnej grożą sankcje obwaro- wane przymusem państwowym, natomiast konsekwencją naruszenia normy moralnej mogą być np. wyrzuty sumienia lub dezaprobata danej społeczności. Prawo interesuje się przede wszystkim zewnętrznymi przejawami zachowań (myśli nie podlegają karze), przedmiotem normy moralnej mogą być także myśli (np. to, że życzy się komuś źle). Podmiotami prawa mogą być osoby fizyczne (ludzie), osoby prawne oraz inne jednostki organizacyjne (różnie nazywane w poszczególnych gałęziach prawa), podmiotami mo- ralności (adresatami norm moralnych) są wyłącznie ludzie. Prawo jest powiązane z ist- nieniem państwa i z jego instytucjami tworzącymi, stosującymi i egzekwującymi prawo. Moralność nie jest powiązana strukturalnie z organizacją państwa, a w społeczeństwie z reguły funkcjonuje wiele różnych systemów moralnych. Między prawem a moralnością zachodzą jednak takie związki, których ustawodawca nie powinien lekceważyć. Obszary prawa i moralności krzyżują się, bowiem wiele kwestii jest przedmiotem regulacji norm prawnych i moralnych (np. moralny nakaz „nie kradnij” w prawie karnym oznacza zakaz kradzieży wyrażony w postaci zdefiniowania odpowiedniego przestępstwa). Są także zachowania moralnie obojętne, regulowane przez prawo (np. normy proceduralne) oraz zjawiska z reguły potępiane moralnie, a nieobjęte regulacją prawną (np. nielojalność wo- bec przyjaciół). W zakresie wspólnych obszarów regulacji ustawodawca powinien tak stanowić prawo, aby było ono zgodne z powszechnie uznawanymi zasadami moralnymi, bowiem wówczas może on liczyć na powszechne przestrzeganie prawa. Są jednak sy- tuacje, w których ustawodawca musi wybierać między różnymi systemami wartości mo- ralnych funkcjonujących w społeczeństwie (np. w kwestii aborcji lub eutanazji) – wów- czas ustanowione przez niego normy prawne nie mogą liczyć na powszechną akceptację. Wobec powyższego można stwierdzić, że rozsądny ustawodawca stanowi przepisy prawne zgodne z powszechnie akceptowanymi normami moralnymi albo tworzy prze- pisy odsyłające do różnego typu reguł moralnych, takich jak np. zasady słuszności lub dobre obyczaje (przepisy te nazywa się klauzulami generalnymi), bądź też w niektórych przepisach używa pojęć nasyconych treścią moralną (np. rażąca niewdzięczność). Przy interpretacji klauzul generalnych oraz innych pojęć nasyconych treścią moralną należy 21 Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie sięgać do norm moralnych powszechnie akceptowanych. Prawo otwarte na powszechnie akceptowane reguły moralne może liczyć na większą akceptację społeczną. Ustawodawcy poszczególnych państw wpływają również na kształtowanie się norm moralnych w społeczeństwie poprzez wprowadzanie nowych instytucji prawnych, np. rozwodu, związków partnerskich, albo zakazów dyskryminacji ze względu na po- chodzenie, wyznanie, płeć lub rasę. W miarę upływu czasu normy prawne przyczyniają się zatem do zmiany norm moralnych. Warto nadmienić, że normy moralne i etyczne odgrywają dużą rolę także w prowa- dzeniu działalności gospodarczej, w tym w wykonywaniu tzw. wolnych zawodów. W działalności np. spółek publicznych (notowanych na giełdzie), banków czy ubezpie- czycieli stosowane są tzw. dobre praktyki, natomiast przedstawiciele wolnych zawodów (np. adwokaci, doradcy podatkowi, lekarze) związani są tzw. kodeksami etycznymi. Te kodeksy nie są aktami normatywnymi, a zatem nie zawierają norm prawnych, lecz normy etyczne. Ponieważ naruszenie tych norm rodzi jednak odpowiedzialność dyscyplinarną, twierdzi się, że mają one charakter tzw. quasi-normatywny. 1.3. Norma prawna a przepis prawny. Zdarzenie prawne, stosunek prawny Norma prawna jest chronioną przez państwo regułą postępowania, która jednej stro- nie przyznaje uprawnienia (prawo podmiotowe), a na drugą nakłada obowiązki odpo- wiadające temu uprawnieniu. Ponieważ polskie prawo jest w zasadzie prawem stano- wionym, o obowiązujących normach prawnych decydują przepisy prawne zawarte w aktach normatywnych. Przepis prawny jest bowiem elementarną jednostką systema- tyzacyjną aktu normatywnego i może nim być artykuł, paragraf, punkt, podpunkt, a na- wet zdanie zawarte w artykule. I tak np. w myśl art. 661 § 2 kodeksu cywilnego (k.c.): „Przedsiębiorca składający ofertę w postaci elektronicznej jest obowiązany przed zawar- ciem umowy poinformować drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o: 1) czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy, 2) skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty, 3) zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębior- cę drugiej stronie treści zawieranej umowy, 4) metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które jest obowiązany udostępnić drugiej stronie, 5) językach, w których umowa może być zawarta, 6) kodeksach etycznych, które stosuje, oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej”. Przytoczony artykuł zawiera kilka przepisów, co z punktu widzenia przejrzystości tekstu kodeksu cywilnego jest celowe i poprawne legislacyjnie. W przepisach prawnych zakodowane są normy prawne. W jednym przepisie może być zawarta tylko jedna norma prawna albo więcej norm prawnych lub też jedną normę prawną można utworzyć dopiero z treści wielu przepisów prawnych. Norma prawna składa się z hipotezy, dyspozycji i sankcji. W hipotezie określony jest adresat normy oraz sytuacja prawna będąca zdarzeniem prawnym. Dyspozycja wskazuje 22 1.3. Norma prawna a przepis prawny. Zdarzenie prawne, stosunek prawny wzór powinnego (nakazanego, zakazanego) zachowania się w sytuacji opisanej w hipo- tezie (np. zapłatę ceny, wydanie rzeczy). Sankcja określa konsekwencje niezachowania się w sposób wskazany w hipotezie (np. dłużnik powinien w umówionym terminie speł- nić świadczenie pieniężne, a jeżeli tego nie zrobił, obowiązany jest do zapłaty odsetek za opóźnienie w spełnieniu tego świadczenia). Są różne koncepcje budowy normy prawnej. W myśl koncepcji dwuczłonowej norma może posiadać hipotezę [H] i dyspozycję [D] – np. „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę [H], obowiązany jest do jej naprawienia [D]”, albo hipotezę i sankcję – np. „Kto zabija człowieka [H], podlega karze (...) [S]”. W koncepcji trójczłonowej występuje hi- poteza, dyspozycja i sankcja, a w koncepcji dwuczłonowej norm sprzężonych norma prawna składa się z reguły sankcjonowanej i z reguły sankcjonującej, którą można wy- jaśnić następująco: w sytuacji opisanej w hipotezie normy sankcjonowanej adresat po- winien zachować się w sposób wskazany w dyspozycji, natomiast niezachowanie się zgodnie z dyspozycją normy sankcjonowanej stanowi hipotezę normy sankcjonującej, która przewiduje sankcję. Przykład: „Jeżeli ktoś jest zobowiązany do prowadzenia przed- siębiorstwa innej osoby [H-1], to nie powinien wyrządzać jej szkody [D], a jeżeli ktoś zobowiązany do prowadzenia przedsiębiorstwa innej osoby wyrządził jej szkodę [H-2], to obowiązany jest do naprawienia tej szkody [S]”. Zdarzają się sytuacje, w których z przepisów jednego aktu normatywnego (np. ko- deksu cywilnego) da się zbudować tylko hipotezę i dyspozycję normy prawnej, a jej sankcji należy poszukać w przepisach innego aktu normatywnego – np. w przepisach kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) o egzekucji sądowej. Normy prawne można systematyzować według różnych kryteriów, ale najważniejsze wydaje się kryterium zachowania się wskazanego w dyspozycji oraz kryterium sposobu obowiązywania normy. Według kryterium zachowania normy prawne dzielą się na: a) zakazujące, np. w myśl art. 342 k.c.: „Nie wolno naruszać samowolnie posiadania, b) nakazujące, np. art. 200 k.c.: „Każdy ze współwłaścicieli jest obowiązany do współ- chociażby posiadacz był w złej wierze”, działania w zarządzie rzeczą wspólną”, c) upoważniające, np. art. 493 § 1 k.c.: „Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobo- wiązana, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić” (uprawniony może zatem, ale nie musi zachować się w określony sposób), d) mieszane, w których upoważnienie podmiotu do określonych działań jest dla niego zarazem obowiązkiem (np. organ upoważniony do egzekwowania podatków ma także obowiązek ich egzekwowania) albo uprawnieniu jednej strony odpowiada obo- wiązek drugiej strony (np. wynajmujący ma prawo żądać od najemcy czynszu, a na- jemca ma obowiązek ten czynsz uiścić). Ze względu na sposób obowiązywania normy prawne mogą być: a) dwukierunkowo bezwzględnie obowiązujące (imperatywne), które nie pozwalają stronom ani na coś więcej, ani na mniej, niż to wynika z normy, a zatem strony muszą 23 Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie zachować się zgodnie z tą normą (np. art. 119 k.c.: „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”), b) jednokierunkowo bezwzględnie obowiązujące (semiimperatywne), które pozwalają na swobodne zachowanie się tylko w jednym kierunku. I tak np. normy prawa pracy chroniące pracownika mogą być umownie zmieniane tylko na jego korzyść, podobnie jak przepisy prawa cywilnego o ochronie konsumenta, które mogą być umownie zmieniane tylko na korzyść tegoż konsumenta. W prawie podatkowym ustawodawca określa górną granicę stawek podatku od nieruchomości, gmina może więc uchwalić tylko niższe stawki, nie wolno jej zaś uchwalać stawek tego podatku wyższych od przewidzianych w przepisach prawnych, c) względnie obowiązujące (dyspozytywne), które wiążą adresatów, jeżeli nie postano- wili inaczej. Tego rodzaju normy wynikają z przepisów zawierających między innymi takie zwroty: „W braku odmiennego zastrzeżenia umownego (...)” albo „Jeżeli strony inaczej nie postanowiły (...)” bądź „Jeżeli z umowy nie wynika nic innego (...)”. Normy imperatywne charakterystyczne są dla prawa publicznego (np. administra- cyjnego, finansowego i karnego), a normy dyspozytywne – dla prawa prywatnego (np. prawa cywilnego). Podatnicy z reguły woleliby nie płacić podatków, lecz do ich zapłacenia zmuszają ich normy prawne zawarte w przepisach prawa podatkowego, które jest prawem publicznym. Z kolei żaden przepis nie zmusza podmiotu prawa cywilnego na przykład do zawarcia z bankiem umowy kredytu, i to o treści, która mu nie odpowiada. Umowa cywilnoprawna jest bowiem zawarta, jeżeli chcą tego obydwie jej strony. Elementem normy prawnej jest zdarzenie prawne, które powoduje powstanie, usta- nie lub zmianę treści stosunku prawnego. Zdarzenie to jest ujęte w hipotezie normy prawnej (np. urodzenie się dziecka, zawarcie umowy, wyrządzenie szkody). Z podanej przyczyny wszystkie zdarzenia, które nie są opisane w hipotezach norm prawnych (np. pada deszcz, przyjaźń między studentami), nie są zdarzeniami prawnymi. Zdarzenie prawne jest także elementem stosunku prawnego, którym jest stosunek społeczny uregulowany przez przepisy prawa. Elementami stosunku prawnego, oprócz zdarzenia prawnego, są podmioty, przedmiot i treść stosunku prawnego. Podmioty sto- sunku prawnego mogą być różnie określone, w zależności od przynależności norm prawnych regulujących ten stosunek do określonych gałęzi prawa (np. osoba fizyczna, osoba prawna, pracownik, pracodawca, organ administracji publicznej), różny może też być ich status prawny względem siebie. W prawie administracyjnym status ten nie jest równorzędny, a podstawą prawa cywilnego jest równorzędny względem siebie status podmiotów stosunku cywilnoprawnego (zob. dalej). Przedmiotem stosunku prawnego są określone zachowania, które mogą dotyczyć rzeczy lub dóbr o charakterze niematerialnym, np. świadczenie usług, wydanie rzeczy lub stworzenie utworu w rozumieniu prawa autorskiego. Treścią stosunku prawnego są wzajemne prawa i obowiązki stron, np. wzajemne prawa oraz obowiązki sprzedawcy i kupującego albo wzajemne prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika. 24 1.4. System prawa 1.4. System prawa Każde państwo ma swój własny system prawny. Z tradycji kultury zachodnioeuro- pejskiej wywodzi się podział całego systemu prawnego na prawo publiczne i prawo prywatne. W prawie publicznym przejawia się władztwo publiczne, strony nie mają równorzędnego względem siebie statusu prawnego, w prawie prywatnym strony w za- sadzie swobodnie kształtują wzajemne relacje prawne i mają równorzędny względem siebie status prawny. Biorąc pod uwagę inne kryteria, w systemie prawnym można wy- odrębnić prawo międzynarodowe publiczne, prawo unijne (prawo UE) oraz prawo wew- nątrzpaństwowe (wewnątrzkrajowe). Prawo międzynarodowe publiczne reguluje przede wszystkim stosunki między państwami oraz relacje między państwami a organi- zacjami międzynarodowymi. Warto jednak podkreślić, że coraz częściej podmiotem pra- wa międzynarodowego publicznego jest człowiek, którego prawa reguluje wiele aktów międzynarodowych. Źródłem prawa międzynarodowego publicznego są przede wszyst- kim konwencje międzynarodowe, a niektóre z nich stają się źródłami prawa polskiego i mają pierwszeństwo przed ustawami (zob. pkt 1.5). Prawo unijne (zwane dawniej wspólnotowym) różni się od prawa międzynarodowego publicznego i od prawa wew- nątrzpaństwowego. Polska jest państwem członkowskim Unii Europejskiej, jest więc zo- bowiązana do przestrzegania jej prawa. Prawo unijne jest autonomiczne, wyodrębnia się w nim prawo pierwotne (np. traktaty: Traktat o ustanowieniu Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) oraz prawo pochodne (tworzone przez organy UE – np. rozporządzenia i dyrektywy). W ustaleniu relacji między prawem unijnym a prawem wewnątrzpaństwowym (wewnątrzkrajowym) obowiązują pewne zasady. Wynika z nich, że w sprawach objętych kompetencją UE prawo unijne ma pierwszeństwo w stosowaniu przed prawem wewnątrzpaństwowym, staje się częścią krajowych porządków prawnych państw UE, a jego normy mogą być samodzielnym źródłem praw i obowiązków pod- miotów prawa wewnątrzpaństwowego (zob. rozdz. II podręcznika). Prawo wewnątrzpaństwowe jest tworzone przez organy danego państwa i obowią- zuje na jego terytorium, a podmiotami tego prawa są, w zależności od gałęzi prawa: osoby fizyczne, osoby prawne, organy albo inne jednostki organizacyjne. Prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ pań- stwa lub organ samorządu terytorialnego albo innej organizacji realizującej z mocy prawa interesy publiczne. Organy te mają kompetencję do władczego kształtowania sytuacji prawnej innych podmiotów prawa, mogą realizować wobec nich bezpośredni przymus z powodu nieprzestrzegania prawa. Strony stosunków publicznoprawnych nie mają równorzędnego względem siebie statusu prawnego. Organ publiczny, np. naczelnik urzędu skarbowego może zmusić podatników do określonych zachowań nawet wbrew ich woli. W prawie prywatnym status stron stosunków prawnych jest równorzędny względem siebie, żadna z nich nie działa wobec drugiej z pozycji władczej, ponieważ są nimi autonomiczne podmioty prawa prywatnego, którym przysługują własne, chronione prawem sfery interesów. Z tych przyczyn podmioty prawa prywatnego na zasadzie do- browolności mogą same kształtować wzajemne relacje prawne. W razie powstania mię- dzy nimi sporu sprawę rozstrzyga sąd państwowy lub inny organ powołany przez strony (np. sąd polubowny). O wniesieniu sprawy i o zakresie jej rozstrzygnięcia przez sąd
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Podstawy prawa dla ekonomistów
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: