Darmowy fragment publikacji:
Magdalena Ochwat
-
POEZJA PARADOKSOW -
PARADOKSV W POEZJI
Dr Magdalena Ochwat -
adiunkt w Katedrze Dydaktyki
J~zyka i Literatury Polskiej,
Wydzia~ FiLoLogiczny
Uniwersytetu SLqskiego w Katowicach.
Swoje zainteresowania naukowe
sku pia na poezji reLigijnej,
zw~aszcza na tworczosci
poLskich kap~anow wspo~czesnych
oraz na kategorii paradoksu.
Interesuje si~ rowniei zwiqzkami
pomi~dzy Literaturq a teoLogiq,
ich miejscami wspoLnymi,
a takie reaLizacjq motywow reLigijnych
w poLskiej Liryce wspo~czesnej.
~~4,ft,lI~ ...................... JANA TWARDOWSKI EGO,
JANUSZA STANISlAWA PASIERBA, WACtAWA OSZAJCY
WYDAWNICTWO
UNIWERSYTETU SLJ\SKIEGO
KATOWICE 2014
Poezja paradoksów —
paradoksy w poezji
Poetycka teologia Jana Twardowskiego,
Janusza Stanisława Pasierba, Wacława Oszajcy
NR 3235
Magdalena Ochwat
Poezja paradoksów —
paradoksy w poezji
Poetycka teologia Jana Twardowskiego,
Janusza Stanisława Pasierba, Wacława Oszajcy
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego — Katowice 2014
Redaktor serii: Dydaktyka Języka i Literatury Polskiej
Ewa Jaskółowa
Recenzent
Krzysztof Biedrzycki
Redaktor: Małgorzata Pogłódek
Projektant okładki i stron działowych: Marcin Goldyszewicz
Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel
Korektor: Marzena Marczyk
Łamanie: Marek Zagniński
Copyright © 2014 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-8012-333-5
(wersja drukowana)
ISBN 978-83-8012-334-2
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 12.75. Ark wyd. 14,0.
Papier offset. III kl., 90 g. Cena 28 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.
ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław
Wstęp
Spis treści
Część pierwsza
Rozdział pierwszy
Paradoks — sprzeczność — aporia. Wokół dylematów termino‑
logicznych
Wprowadzenie
W stronę definicji paradoksu
Aporetyczność sprzeczności — kryterium analiz paradoksu
Część druga
Rozdział pierwszy
Paradoksy słowa — Bóg i wiara w wierszach Jana Twardowskiego
Wprowadzenie
Paradoksy Boga
Paradoksy wiary
Rozdział drugi
Paradoksy poetyckiego obrazowania — Ziemia Święta w liryce
Janusza Stanisława Pasierba
Wprowadzenie
Paradoksy czasu i przestrzeni Ziemi Świętej
Paradoksy świętych miast
Paradoksy egzystencji i człowieka Ziemi Świętej
9
29
29
38
51
59
59
62
79
95
95
98
110
115
6
Spis treści
Rozdział trzeci
Paradoksy poetyckich porządków świata — Judasz w liryce
Wacława Oszajcy
Wprowadzenie
Sprawiedliwy i miłosierny
Paradoksy Judasza: „pomiędzy” lękiem a nadzieją
Postscriptum
Bibliografia
Indeks osobowy
Summary
Zusammenfassung
131
131
135
141
169
175
191
199
202
Wielkość i nędze człowieka są tak widoczne, iż
prawdziwa religia musi nieodzownie uczyć, i że jest
jakiś znaczny pierwiastek wielkości w człowieku, i że
jest znaczny pierwiastek nędzy. Trzeba zatem, aby nam
zdała sprawę z tych zdumiewających sprzeczności.
Blaise Pascal: Myśli
Wstęp
„Paradoksy — pisał Carl Gustav Jung w książce Psychologia a reli-
gia — w przedziwny sposób należą do największych dóbr ducho‑
wych […], a wszystkie wypowiedzi religijne zawierają logiczne
sprzeczności i zasadniczo niemożliwe stwierdzenia”1. Obserwację tę,
niewątpliwie słuszną, potwierdza już pobieżna analiza języka, jakim
posługuje się Biblia. Zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamen‑
cie, w tym w samej nauce Jezusa Chrystusa, odnajdujemy wiele
konstrukcji opartych na sprzecznościach. Stwierdzenia takie, jak:
„ziarno, jeśli nie obumrze, nie wyda owocu” (J 12,24), „tak ostatni
będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi” (Mt 20,16) czy „kto chce zna‑
leźć swe życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu,
znajdzie je” (Mt 10,38—39), przeszło dwa tysiące lat tworzyły pej‑
zaż chrześcijańskiej kultury i do dziś stanowią o rozpoznawalności
charakteru dyskursu religijnego. Dlatego również nauka Kościoła,
dogmaty — niepodważalne twierdzenia religijne — w nieunikniony
sposób opierają się na paradoksie. Wystarczy wszak przywołać naj‑
ważniejsze prawdy wiary: trzy osoby są jednym Bogiem, Maryja
jest jednocześnie dziewicą i matką, Bóg jest miłosierny i sprawied‑
liwy zarazem, zmarli powstaną z martwych, a Chrystus objawił
się w postaci Boga Człowieka, narodził się w określonym czasie
oraz miejscu — wieczność spotkała się ze śmiertelnością. Chrześ‑
cijaństwo cechuje się więc znaczącym nasyceniem sprzecznościami
i nie zawsze dającymi się pojąć paradoksami. Z takimi konstruk‑
cjami w sposób szczególny stykają się kapłani, rozważając trudne,
czasem ukryte, sensy języka Ewangelii. Świadomość sprzeczności
w istotny sposób wyznacza ich paradygmat myślowy, determinuje
1 C.G. Jung: Wprowadzenie do psychologiczno ‑religijnej problematyki alchemii.
W: Idem: Psychologia a religia. Tłum. J. Prokopiuk. Warszawa 1970, s. 227—228.
10
Wstęp
ich refleksję o języku i słowie, która przekłada się na poetykę wypo‑
wiedzi, a czasem stanowi jej temat.
Nie dziwi więc, że omawiani w niniejszej pracy księża poeci
często podkreślali ważność paradoksu i zachwycali się nim. Jan
Twardowski, który według Bożeny Chrząstowskiej, najważniejszej
badaczki polskiej poezji kapłańskiej, reprezentuje pierwsze poko‑
lenie nestorów i patronów kapłanów piszących wiersze2, twierdził:
Lubię piętrzyć paradoksy; miłości, wiary, śmierci — dotyczące
wymiarów naszej egzystencji […]. Tylko język paradoksów może
wypowiadać to, co przerasta nasz rozum, mówić o Bogu […]. Lubię
humor jako jeden z paradoksów, sposób zaskoczenia, a jednocześ‑
nie wyraz pokory. Broni przed patosem3.
Poezja religijna bliska jest też tradycji myślenia paradoksalnego.
Posługuje się ona poznaniem intuicyjnym, pozornie nielogicznym,
a jednak niezwykle trafnym, docierającym szybko do sedna rzeczy.
Taka poezja rodzi się z głębi człowieka […]. Dobre wiersze muszą
być poszukiwaniem tajemnicy, posługiwać się językiem niedomó‑
wień, unikać patosu, z nutą humoru4.
Fascynacja paradoksem wydaje się w przypadku Twardow‑
skiego zrozumiała. Księdzu poecie paradoks pozwala wypowiadać
rzeczy wykraczające swym formatem poza możliwości ludzkiego
rozumu i granice poznania — bez zbędnego dystansu czy patosu,
które uniemożliwiają bezpośrednie komunikowanie się. Deklarując,
iż lubi „piętrzyć” paradoksy, poeta uchyla także rąbka tajemnicy
swojego filozoficznego i poetyckiego warsztatu. Ponieważ, jak sam
twierdził, „to chyba po prostu myślenie paradoksalne, tzn. nieocze‑
kiwane, nieprawdopodobne, zbliża bardziej do tajemnicy niż inne”5.
Poezja posługująca się językiem niedomówień pozwala mu podjąć
próbę wyrażenia niewyrażalnego — mówienia trafnie i o egzysten‑
cji, i o transcendencji, i o Bogu.
Twardowski nie jest w swojej fascynacji paradoksem odosob‑
niony. Podobnie jak on, również Janusz Stanisław Pasierb, urodzony
2 Korzystam z podziału poezji kapłańskiej według B. Chrząstowskiej. Por.
B. Chrząstowska: „Wierzę wierszem”. O poezji kapłańskiej. W: Religijne aspekty litera-
tury polskiej XX wieku. Red. M. Jasińska -Wojtkowska, J. Święch. Lublin 1997.
3 Poeta i paradoksy. Z J. Twardowskim rozmawiał M. Zieliński. „Nowe Książki”
4 J. Twardowski: Łaską zdumiony. Moje szczęśliwe wspomnienia. Warszawa 2002,
1981, nr 1, s. 57.
s. 87—88.
5 Z. Dolecki: Zawsze fascynował mnie cud życia. Rozmowa z księdzem Janem Twar-
dowskim. „Kierunki” 1981, nr 25, s. 1.
Wstęp
11
w dwudziestoleciu międzywojennym, a zaliczany przez Chrząstow‑
ską do grupy seniorów, podkreślał wagę i moc kontrastu, który
jest budulcem paradoksu. W eseistycznej książce Czas otwarty pisał
o ważnych w chrześcijaństwie kontrastach — siły i słabości, ciem‑
ności i blasku.
Biblia lubi kontrasty. Siła Boga nie ukazuje się, dopóki nie objawi
się cała słabość człowieka. Dopiero najgłębsza ciemność rozjaśnia
blask Boży6.
Analizując poezję kapłańską, trudno oprzeć się wrażeniu, że
paradoksalność języka poetyckiego staje się cechą międzypokole‑
niową. Po paradoks bowiem chętnie sięgał, należący do średniego
pokolenia kapłanów piszących wiersze, Wacław Oszajca. Wyznał on
w rozmowie z Sergiuszem Sterną -Wachowiakiem, że u podstaw jego
pisarstwa leży myślenie oparte na paradoksie, wewnętrznej sprzecz‑
ności, które przekłada się na logikę języka poezji:
moje myślenie jest łase na paradoks, na niemożliwość, na
wewnętrzną sprzeczność, a tym wszystkim logika poezji żywi się
bardziej niż jakakolwiek inna logika7.
Kapłani sygnalizują skupienie poetyckiej refleksji na paradok‑
sie nie tylko w autotematycznych wypowiedziach, widać to przede
wszystkim w ich poezji. Już sam ogląd tytułów tomików poetyckich
pokazuje charakterystyczną predylekcję poetów do myślenia opar‑
tego na sprzecznościach i opozycjach. Wystarczy przywołać zbiór
Wacława Oszajcy Reszta większa od całości, tomik z 1985 roku Ty za bli-
sko, my za daleko oraz zbiór rozmów z nim Przy świecy i ogarku, także
jego autorstwa omówienie poezji Jana Twardowskiego zatytułowane
O nadmiarze rzeczy których mało. Sam Jan Twardowski — nazwany
w ostatnio wydanej biografii „Księdzem Paradoksem”8 — podobnie
tytułuje swoje teksty — Wielka mała czy Mniej więcej. Bywa i tak, że
już w samym tytule występuje słowo paradoks, jak w wierszu para-
doksy Janusza Pasierba, literalnie eksponując tę figurę9. Można więc
przyjąć, że paradoks w poezji kapłanów jest rozpoznawalny jako
6 J. Pasierb: Czas otwarty. Pelplin 1992, s. 62—63.
7 W. Oszajca: Mistyka ciała. W: Idem: Przy świecy i ogarku (rozmowy, eseje, szkice).
Poznań 1995, s. 185.
8 M. Grzebałkowska: Ksiądz Paradoks. Biografia Jana Twardowskiego. Kraków 2011.
9 Por. M. Korolko: Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny retoryki. War‑
szawa 1998, s. 116—125. Do najważniejszych figur myśli Korolko zaliczył paradokson
(napięcie) i aporię (powątpiewanie).
12
Wstęp
wyrazista cecha języka poetyckiego, zapowiadana w tytułach wier‑
szy i regularnie podkreślana w wypowiedziach twórców. Jest więc
oczywiste, że zwracają na nią uwagę zarówno literaturoznawcy, jak
i krytycy literaccy10. O ile jednak zauważono, że myślenie oparte
na paradoksach pojawia się w liryce tych trzech twórców, o tyle
wciąż otwartą kwestią pozostaje spójna koncepcja funkcji paradoksu
jako figury wielowymiarowej, mechanizmów jej stosowania, a także
sposobów jej użycia jako poetyckiego narzędzia służącego odkry‑
waniu prawdy. Próba rozwiązania tej właśnie kwestii stanowi cel
nadrzędny niniejszej książki.
Aby tę lukę stanu badań lepiej unaocznić, warto nadmienić, że
we współczesnej poezji, nie tylko kapłańskiej, figura paradoksu staje
się coraz bardziej ekspansywna. Jej rosnącą popularność odnoto‑
wali badacze twórczości najważniejszych współczesnych poetów
polskich — Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Wisławy Szym‑
borskiej, Stanisława Barańczaka czy Tadeusza Różewicza, a także
teoretycy literatury. Krytyk Bogusław Żurakowski w książce Para-
doks poezji stwierdził wprost, że „za jedną z najistotniejszych cech
nowszej poezji polskiej wypada uznać paradoks”11. We współczes‑
nej poezji polskiej, rozumianej szeroko, dotarł on do pewnej jako‑
ści, którą najkrócej nazwać można estetyką kontrastu. Wyraża się
ona w podejmowaniu próby przekroczenia granic czasu teraźniej‑
szego w przestrzeni poetyckiej i zamiany w jego przeciwieństwo
— w mit. Żurakowski przyjmuje przy tym, iż poetyckość polega
na dialektycznej jedności teraźniejszości z mityczną przeszłością.
Nie jest to oczywiście odosobniony paradoks, w swej pracy badacz
przypomina również inne poetyckie oscylacje, polegające na łącze‑
niu prawdy z nieprawdą czy piękna z brzydotą. Paradoks staje się
w jego ujęciu pojęciem aksjologicznym, takim jak realizm.
Zbliżone stanowisko przejawiało się jednak w myśleniu teore‑
tyków już od czasów wczesnopowojennych. Niemal czterdzieści lat
przed Żurakowskim Cleanth Brooks, aktywny przedstawiciel nurtu
Nowej Krytyki, zaproponował w 1947 roku radykalną tezę: „The lan‑
guage of poetry is the language of paradox”12 — „język poezji jest
językiem paradoksów”, uznając tym samym rolę paradoksu jako
wyznacznika poetyckości sensu stricto. W nowym millenium podob‑
10 Piszę o tym na początku każdego rozdziału niniejszej książki, przywołując
stan badań nad tą kategorią w twórczości opisywanych autorów.
11 B. Żurakowski: Paradoks poezji. Kraków 1982, s. 6.
12 C. Brooks: The Well Wrought Urn. Studies in the Structure of Poetry. New York
1947, s. 3. Wszystkie tłumaczenia, jeśli nazwisko tłumacza nie zostało podane,
pochodzą od autorki książki.
Wstęp
13
nie konstatował Edward Balcerzan, autor szkicu „Sprzecznościowa”
koncepcja literackości13, określając paradoks jako „sedno poezji, war‑
tość pisarską oraz niebanalną cechę tekstu” — co wynosi tę katego‑
rię, niegdyś utożsamianą z błędem lub zaburzeniem komunikacji,
do nobilitującej pozycji czynnika współdecydującego o potencjale
literatury. Zdaniem uczonego, istotą
literackości jest relacja sprzecznościowa […]. W komunikacji
praktycznej nie jest dopuszczalne, by jednocześnie było A i nie-
-A; w komunikacji literackiej — odwrotnie — jest to nie tylko
nagminne, ale i nieodzowne14.
Paradoks tkwi w istocie literackości jako relacja sprzecznościowa,
z której rodzi się zarówno tragizm, jak i komizm. Uobecnia się ona
w niektórych stylach pisarskich, przybiera formę mowy zaprze‑
czonej, staje się grą antytez czy oksymoronów. Nie zaskakuje więc
wcale, że podnoszą się głosy rozszerzające „stwórczą” moc para‑
doksu na całą sztukę. Hugon Friedrich w klasycznej już Strukturze
nowoczesnej liryki uznaje dysonansowe napięcia za „cel całej sztuki
nowoczesnej”15. Przemawia ona językiem pełnym zagadek, niepo‑
koju, który jest jednak niezwykle produktywny. Wystarczy przy‑
wołać za badaczem twórczość przedstawicieli liryki europejskiej
XX wieku — od niemieckich wierszy Rainera Marii Rilkego po
anglosaskie Thomasa Stearnesa Eliota.
Nie tracąc zatem z oczu innych poetów świeckich, również teo‑
retyków literatury, warto przyjrzeć się twórczości księży, w której
figura paradoksu odgrywa szczególną rolę. Służy przede wszystkim
(re)interpretacji współczesnego świata, cywilizacji i kultury w per‑
spektywie aksjologii sacrum, odwołującej się do chrześcijańskich
fundamentów śródziemnomorskiej kultury. Paradoks w twórczo‑
ści księży to więc nie tylko figura świadcząca o rzemiośle poetyc-
kim, „operacja” na słowie/języku, to coś więcej, to konstrukcja odda‑
jąca ducha samej teologii. Do tego ekspresyjne paradoksy pozwa‑
lają księżom poetom oddziaływać na czytelnika, wstrząsać nim,
budzić uśpione sumienia, zmuszać go do refleksji i zadumy nad
światem oraz kondycją człowieka, a zarazem budować podstawy
13 E. Balcerzan: „Sprzecznościowa” koncepcja literackości. W: Sporne i bezsporne
problemy współczesnej wiedzy o literaturze. Red. W. Bolecki, R. Nycz. Warszawa 2002,
s. 11—24.
14 Ibidem, s. 22.
15 H. Friedrich: Struktura nowoczesnej liryki. Tłum. E. Feliksiak. Warszawa 1978,
s. 31.
14
Wstęp
języka poszukującego i żywego, tak ważnego we współczesnej teo‑
logii. Ukazując sprzeczne zjawiska, księża wartościują niepokojące
tendencje we współczesnej kulturze i cywilizacji — czynią to jed‑
nak subtelnie, delikatnie, bez zbędnych przegadań i teoretyzowania.
Dzięki paradoksowi unikają okazywania postawy wyższości, choć
figura ta staje się pod ich piórem narzędziem służącym krytycznej
ocenie świata. Paradoks może zatem pełnić w ich poezji funkcję
„naprawczą”, co pokazuję w dalszej części książki na przykładach
wierszy — zwłaszcza wierszy Janusza Stanisława Pasierba.
Po tym krótkim przybliżeniu mojego stanowiska wobec para‑
doksu jako figury złożonej i wielowymiarowej wprowadzam drugi
kluczowy termin, mianowicie poezja kapłańska. Samo już użycie ter‑
minu poezja kapłańska świadczy o tym, że przychylam się do założeń
Bożeny Chrząstowskiej, która w szkicu „Wierzę wierszem”. O poezji
kapłańskiej uzasadniła wyodrębnienie z poezji religijnej, jako pew‑
nej całości, tekstów autorstwa księży16. Nie sposób zaprzeczyć, że
poezja kapłańska jest faktem społecznym i kulturowym, choć jej
terminologiczne wyodrębnienie do dziś budzi wiele kontrowersji
16 Zob. B. Chrząstowska: „Wierzę wierszem”… S. Drajewski ujął w słowniku
bio -bibliograficznym czterdziestu kapłanów poetów (por. S. Drajewski: Księża
poeci. Próba słownika bio ‑bibliograficznego. „Życie i Myśl” 1989, nr 11—12, s. 85—89),
a ich twórczość została zebrana w trzech antologiach: Słowa na pustyni. Antologia
współczesnej poezji kapłańskiej. Red. B. Miązek. Wstęp K. Wojtyła (Londyn 1971); Bre-
wiarz i lutnia. Antologia poezji kapłańskiej. Wybór, oprac. i posłowie J. Sachoń. Wstęp
M. Skwarnicki (Londyn 1985) oraz Szaropolskie srebro. Wiersze księży. Zebrał J. Pesz‑
kowski. Wstęp S. Sawicki (Warszawa 1992). Ze względu na podzielone głosy środo‑
wiska naukowego co do kwestii wyodrębnienia kategorii poezji kapłańskiej z poezji
religijnej warto również przywołać głosy krytyczne dotyczące tej koncepcji. Anna
Kamieńska protestowała przeciwko wydzieleniu grupy księży poetów, twierdząc:
„Nie ma poezji kobiecej czy męskiej, poezji księży czy laików, profesorów czy nie‑
uków” (A. Kamieńska: Wiersze religijne. „Tygodnik Powszechny” 1984, nr 26, s. 6).
Maciej Zdziarski z kolei zauważa, że „przeżycia księży piszących nie zamykają się
tylko na ich powołaniu. Ksiądz poeta — jak każdy człowiek — ma prawo do innych
inspiracji, które przetwarza poetycko” (M. Zdziarski: Poezja kapłańska?. „W Dro‑
dze” 1994, nr 2, s. 6). Na ten temat wypowiadali się również inni krytycy: Piotr
Kuncewicz, Jacek Trznadel, Zbigniew Chojnowski, Zofia Zarębianka, a także sami
księża poeci: Janusz S. Pasierb, Jan Twardowski, Jan Sochoń. Nie sposób jednak
w pracy tej przedstawić wszystkich głosów dotyczących zjawiska poezji kapłańskiej.
Niektóre z nich można odnaleźć we wspomnianym artykule Bożeny Chrząstow‑
skiej (B. Chrząstowska: „Wierzę wierszem”…, s. 220). Pisała o tym również Jadwiga
Puzynina: Język wiary w poezji współczesnej. W: Kultura i religia u progu III tysiąclecia.
Red. W. Świątkiewicz, A. Pethe. Katowice 2001, s. 94—108.
Wstęp
15
wśród literaturoznawców. Należy jednak zauważyć, że już w latach
siedemdziesiątych ubiegłego wieku Krzysztof Dybciak dostrzegł,
iż „plejada księży poetów” w Polsce to „jedyny fenomen na świe‑
cie”, który z racji swej unikatowości powinien być zbadany i opi‑
sany17. Tym bardziej, że obecność kapłanów poetów w przestrzeni
literackiej zaznaczyła się jeszcze mocniej w związku z wyborem
Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową. Według Chrząstowskiej, meto‑
dologiczne wydzielenie tego typu poezji ma uzasadnienie nie tylko
w kryterium socjologicznym, jako konsekwencja przynależności
twórcy do odrębnej grupy społecznej, ale także w wyróżnikach
poetyki immanentnej18 pisanych przez kapłanów wierszy: tematycz‑
nym, językowym i poetyckim. Wśród podejmowanych przez księży
poetów kwestii znajdują się między innymi: powołanie kapłańskie,
duszpasterstwo, kaznodziejstwo, Kościół i hierarchia, Eucharystia.
Swoistą cechą staje się również język poetycki, w którym dominuje
język środowiskowy, nasycony słownictwem biblijnym, liturgicznym,
modlitewnym oraz tropy kapłańskie, które tworzą kapłańskie obrazowa-
nie, a wywodzą się z głębokiego duszpasterskiego doświadczenia,
powołania, z codziennej egzystencji księży.
Pomimo że w rozprawie szczególną rangę nadaję kategorii poe-
zja kapłańska, w toku niniejszych rozważań stanowi ona jedynie
punkt wyjścia. W analizie i interpretacji tekstów księży nie poświę‑
cam uwagi aspektowi duszpasterskiemu, osobistemu doświadcze‑
niu kapłańskiemu czy realiom życia księży. Pokazuję raczej sposób
werbalizowania doświadczania świata i Boga, a w konsekwencji —
pisania, wyznaczonego przez kategorię paradoksu. Dlaczego? Jak
się zdaje, z trzech powodów. Po pierwsze dlatego, że poezję kapłań‑
ską należycie zoperacjonalizowała już Bożena Chrząstowska, rozpa‑
trując dość dokładnie poezję zarówno Twardowskiego, Pasierba, jak
i Oszajcy, więc trudno tu o nowe, rewolucyjne odczytanie; po drugie
dlatego, że cel mojej pracy jest inny — pokazanie chwytu literac-
kiego w twórczości trzech twórców kapłanów; po trzecie wreszcie
dlatego, że wiersze ich są nie tylko religijne, ale i kapłańskie. Księża
17 K. Dybciak: Literatura wobec religii — izolacja czy przenikanie?. „Znak” 1977,
nr 1—2, s. 1370.
18 Por. Słownik terminów literackich. Red. J. Sławiński. Wrocław 2002, s. 401.
Poetyka immanentna — zespół reguł i norm organizujących wypowiedź literac-
ką bądź komplet właściwości pod jakimś względem jednorodnych, dających się
wyprowadzić z budowy samych dzieł, ale w przeciwieństwie do poetyki sformu-
łowanej bezpośrednio niewerbalizowanych. Kategorię poetyki immanentnej i poetyki
sformułowanej wprowadził B. Markwardt w dziele Geschichte der deutschen Poetik.
Berlin 1956.
16
Wstęp
piszący wiersze nie zatajają bowiem swojego stanu duchownego
przed czytelnikiem, wręcz przeciwnie — często wprowadzają go
w samo centrum swych wierszy. W poezji kapłańskiej wizja świata
i wyobraźnia są tak mocno związane z rolą kapłana, że nie sposób
ich wyeliminować. Sprawa nie jest jednak taka oczywista — o ile
w przypadku poezji Jana Twardowskiego kwestia wydaje się prze‑
sądzona, poezja jego charakteryzuje się regularnym nasyceniem rea‑
liami życia duchownego, o tyle w przypadku dwu pozostałych jest
trochę inaczej — ich wiersze bywają kapłańskie. Są to więc bardziej
ślady, refleksy, przebłyski niż pełne światło kapłańskości — nie bez‑
pośrednie wyznania kapłańskie, lecz często poetycko przetworzone
wypowiedzi, wyrażane w trzeciej osobie czy stanowiące porte ‑parole
autora19. Z tego punktu widzenia — referuje Chrząstowska — Janusz
Pasierb mógłby być sytuowany poza rozpatrywaną poezją kapłań‑
ską, mógłby zostać uznany za poetę religijnego, takiego jak Anna
Kamieńska, ba, nawet kulturowego, gdyby nie głębokie powiązanie
jego poezji z przeżyciem pasji i Eucharystii20, na co uwagę zwrócił
Ryszard Przybylski.
Po co zatem podejmować próbę wyodrębnienia poezji kapłań‑
skiej? Bożena Chrząstowska oraz badacze liryki księży, argumen‑
tując słuszność pojęcia poezja kapłańska, zgodnie podkreślają, że
— wbrew panującym w kulturze literackiej tendencjom antygene‑
tycznym i antybiograficznym — nie można w toku lektury zapo‑
mnieć, kim jest autor21. Wiersze księży czyta się jako teksty o biogra‑
ficznym zakorzenieniu, i to nawet wtedy, kiedy nie są naznaczone
realiami z życia kapłańskiego: „Czytelnik ma poczucie, że obcuje
poprzez nie z ich autorami, że przekracza siebie i wchodzi w prze‑
strzeń sakramentalnej tajemnicy kapłaństwa”22. Świadomość tej
tajemnicy — komentuje Bożena Chrząstowska — organizuje „ja”
liryczne wypowiadające się w poezji. Ponadto dodaje, że ksiądz
poeta jest użytkownikiem słowa w sensie zwielokrotnionym. Poezja
często bywa dla tych autorów przedłużeniem misji duszpasterskiej,
19 Por. na przykład wiersze: *** Własnego kapłaństwa się boję, kaznodzieja, o kaza-
niach, gorętsza od spojrzenia (Jan Twardowski), zwornik, taniec Zorby (Wacław Oszajca),
na strychu, Caravaggio na Malcie, stare kobiety w Kościele, dom, wielkie religie, sny, powo-
łanie, droga (Janusz Stanisław Pasierb).
20 Por. R. Przybylski: Poezja wiary tragicznej [posłowie do:] J.S. Pasierb: Wiersze
wybrane. Warszawa 1988, s. 381. (Por. wiersze J. Pasierba: przed komunią, Dachau,
wierzę, czekaj, gdyby).
21 Por. K. Dybciak: Poetycka fenomenologia człowieka religijnego. (O literackiej
twórczości Karola Wojtyły). W: Sacrum w literaturze. Red. J. Gotfryd, M. Jasińska-
-Wojtkowska, S. Sawicki. Lublin 1993.
22 S. Sawicki: Słowo wstępne. W: Szaropolskie srebro…, s. 8.
Wstęp
17
jej uzupełnieniem, bo poezją można czasem mówić o wiele lepiej,
piękniej, dobitniej niż hermetycznym językiem kazań. Dlatego,
być może, kapłani odczuwają potrzebę pisania wierszy. Oszajca
stwierdza:
Zacząłem pisać późno, dopiero wtedy, gdy zabrakło mi języka,
w którym mógłbym opowiadać to, co mi zostawało z katechezy
i kazań. Zostawała mi bowiem reszta większa od całości […].
Sądziłem wtedy, po części słusznie, że językiem katechetyczno-
-homiletycznym nie można wyrazić tego, co się we mnie i ze mną
dzieje23.
Również kardynał Karol Wojtyła, we wstępie do antologii współ‑
czesnej poezji kapłańskiej Słowa na pustyni, zastanawiał się nad
współistnieniem dwóch powołań w jednym człowieku — kapłań‑
skiego i poetyckiego:
Kapłaństwo jest sakramentem i powołaniem. Twórczość poetycka
jest funkcją talentu — ale talenty również stanowią o powołaniu,
przynajmniej w sensie podmiotowym24.
Wątki autobiograficzne nie wyczerpują tematu związanego z poe‑
zją kapłańską. Pojawiają się również, o czym pisałam wcześniej,
tropy kapłańskie — środki stylistyczne, które związane są z językiem
sakralnym, ale wywodzą się z głębi kapłańskiego doświadczenia.
Do konstrukcji językowych, w których można rozpoznać kapłań‑
ski rodowód, Bożena Chrząstowska zalicza między innymi: humor
i dystans, wykorzystanie frazeologii potocznej, języki środowiskowe, iro-
nię i parodię, nadając dwu ostatnim najwyższą wyrazistość w poezji
księży. Szczególną uwagę należy zwrócić na wyeksponowaną przez
poznańską badaczkę kategorię ironii — figurę pokrewną paradok-
sowi. Obecna jest ona w twórczości wszystkich trzech poetów, łączy
ich, podobnie zresztą jak paradoks, z najważniejszymi doświadcze‑
niami polskiej poezji dwudziestowiecznej. Bożena Chrząstowska
pisze o niej tak:
Ironia jest charakterystyczna dla poetyki Pasierba, który właśnie
tym środkiem poetyckim wypowiada często swój wewnętrzny dra‑
mat […]. Ironiczny dystans pojawia się w niej wszędzie tam, gdzie
23 W. Oszajca: Reszta większa od całości. Wiersze 1974—2003. Warszawa 2003,
s. 201.
24 K. Wojtyła: Słowo wstępne. W: Słowa na pustyni…, s. 5.
18
Wstęp
następuje konfrontacja świata idealnego z materialnym […]. Iro‑
nią operuje także Twardowski, splatając ją z różnymi rodzajami
komizmu i dowcipu słownego, zawsze jednak pozostaje w tonacji
umiarkowanie humorystycznej i żartobliwej25.
Mimo że poezja księży inspirowana jest paradoksem religijnym
i de facto na paradoksach często się opiera, Chrząstowska nie poświę‑
ciła tej figurze uwagi, choć wydaje się, że to właśnie paradoks sta‑
nowi elementarny wyznacznik owej twórczości. Bo jakże inaczej
mówić o Bogu w Jezusie Chrystusie, który stał się człowiekiem?
Jak mówić o tajemnicy świętego Kościoła grzeszników, o życiu przez
śmierć, męce, która zamienia smutek w radość, majestacie w nędzy
czy o mistycznej światłości przez ciemność? Ukazując paradoks
jako elementarny trop kapłański, niniejsza książka uzupełnia pionier‑
skie opracowanie poezji księży autorstwa poznańskiej badaczki —
Bożeny Chrząstowskiej.
W kontekście wcześniej postawionych pytań wydaje się jasne, że
o wyborze Twardowskiego, Pasierba i Oszajcy spośród około czter‑
dziestu współcześnie uznanych poetów w koloratkach zadecydo‑
wało przede wszystkim kryterium reprezentatywności. Poeci, któ‑
rych twórczość poddaję analizie, są reprezentantami trzech pokoleń
twórców — nestorów, seniorów oraz pokolenia średniego. Każdy
z nich zdobył wysoką, dziś już utrwaloną, pozycję wśród czytającej
publiczności. Trudno byłoby wyobrazić sobie bez nich pejzaż litera‑
tury współczesnej. Jednocześnie — paradoks jest często stosowanym
w ich twórczości i charakterystycznym dla niej środkiem wyrazu,
który — choć różnie manifestuje się w przestrzeni każdej z trzech
poetyk — poddaje się opisowi jako trop kapłański.
By wskazać podobieństwa i różnice poetyki paradoksu w wier‑
szach kapłanów, proponuję trójpoziomowe spojrzenie na ich wier‑
sze. Poziom pierwszy — to ustalenie metodologii, którą uzasadniam
postrzeganie współczesnej poezji kapłańskiej jako formy wypowie‑
dzi teologicznej i filozoficznej. Wypracowanie kryteriów, leżących
u podstaw analizy tekstów poetyckich, to poziom drugi — stanowi
on treść rozdziału Sprzeczność — paradoks — aporia. Wokół dylema-
tów terminologicznych, czyli założeń dotyczących teorii poetyckiego
paradoksu w świetle przyjętej metodologii. Teoretyczne rozważania
pozwalają stworzyć siatkę pojęć i odniesień budowanych na sprzecz‑
ności, wewnątrz której poruszam się w części trzeciej, analityczno-
‑interpretacyjnej.
25 B. Chrząstowska: „Wierzę wierszem”…, s. 286—289.
Wstęp
19
Podejmując problem paradoksu w twórczości księży, pozostaję
przede wszystkim w przestrzeni poetyki immanentnej. Rekonstruuję
bowiem pewne reguły i zasady tworzenia paradoksów, korzysta‑
jąc z tekstów poetyckich, a nie z przedstawionej a priori wykładni.
Ukazanie paradoksu jako centralnej figury immanentnej poetyki
kapłańskiej nie może się ograniczać do jednego utworu, przywo‑
łuję więc teksty z wielu tomików — paradoks przenika bowiem
na różne sposoby twórczość Twardowskiego, Pasierba i Oszajcy,
jest ich charakterystyczną cechą. Poetyka immanentna wydaje się
również szczególnie przydatna w realizacji głównego celu książki:
odkrywania różnorodności form i sposobów operowania paradok‑
sem w wierszach księży poetów w kontekście religii, a szczegółowo
rzecz ujmując — teologii katolickiej, która stanowi istotne odniesie‑
nie dla tej poezji.
Dlatego też ważne jest metodologiczne założenie, że nie ma
sztywnych podziałów pomiędzy tekstami teologicznymi a teks‑
tami literatury, oraz obranie wyrazistego kierunku refleksji herme‑
neutycznej26. Badanie związków między religią i kulturą to zresztą
istotny obszar we współczesnej humanistyce. W ostatnim czasie
tematykę tę podejmowało wielu badaczy, reprezentujących zarówno
kręgi świeckie, jak i duchowne. Moje stanowisko bliskie jest temu,
jakie zajmuje ks. Jerzy Szymik27, który prezentuje rozumienie lite‑
ratury pięknej w optyce teologicznej. Taką perspektywę propo‑
nuje między innymi w książkach W poszukiwaniu teologicznej głębi
literatury. Literatura piękna jako locus theologicus z 1994 roku, także
w wydanej dwa lata później pracy Problem teologicznego wymiaru
dzieła literackiego Czesława Miłosza. Książki podobnie zorientowane
powstawały również w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia,
a pisali je autorzy z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, w tym
Stefan Sawicki28 oraz Marian Maciejewski29. Nie tylko jednak bada‑
cze akademiccy poszukiwali — i wciąż poszukują — pól synergii
26 Por.: H. -G. Gadamer: Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej. Tłum.
B. Baran. Kraków 1993; P. Ricoeur: Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawa o metodzie.
Wybór i oprac. S. Cichowicz. Warszawa 1975; Idem: Język, tekst, interpretacja. Tłum.
K. Rosner. Warszawa 1989.
27 Por.: J. Szymik: W poszukiwaniu teologicznej głębi literatury. Literatura piękna jako
locus theologicus. Katowice 2007; Idem: Problem teologicznego wymiaru dzieła literackiego
Czesława Miłosza. Katowice 1996; Idem: Teologia w krainie pepsi ‑coli. Od teologii ‑nauki
do teologii ‑mądrości. Warszawa 1999.
28 Por.: Biblia w literaturze. Red. S. Sawicki, J. Gotfryd. Lublin 1986; Polska liryka
religijna. Red. S. Sawicki, P. Nowaczyński. Lublin 1983.
29 Zaproponował on nową interpretację literatury religijnej, określając ją jako
interpretację kerygmatyczną. Piszę o niej w dalszej części Wstępu.
20
Wstęp
między teologią i literaturoznawstwem, przecież w historii Kościoła
literatami bywali nierzadko wielcy teologowie, którzy związki mię‑
dzy religią i sztuką uznawali za oczywiste. Choć przykłady można
mnożyć, to na potrzeby tej pracy wystarczające będzie przywołanie
fragmentu z książki Raport o stanie wiary, w której kardynał Joseph
Ratzinger konstatował:
teolog niekochający sztuki, poezji, muzyki, natury może być nie‑
bezpieczny. Ta bowiem ślepota i głuchota na piękno nie jest sprawą
drugorzędną, lecz może wycisnąć piętno na jego teologii30.
Stwierdzenie to jest bardzo ważne, gdyż teologicznie, a nie lite‑
raturoznawczo, uzasadnia obrany przeze mnie kierunek wywodu.
Zwraca ono również uwagę na to, że teolog i poeta powinni się
dzielić swymi poglądami, uczyć się od siebie, by jeszcze lepiej pró‑
bować mierzyć się z opisem Tajemnicy. Wskazuje również na pokre‑
wieństwo między Słowem i słowem31, wyrastające ze wspólnych
korzeni: „En arche en ho Logos” — „Na początku było Słowo” (J 1,1).
To zaś pozwala wnioskować, że literatura i teologia powinny osiągać
syntezę w języku, ponieważ, jak stwierdził Hans -Georg Gadamer,
„jedynie w języku ludzkie wnętrze znajduje swój pełen, wyczerpu‑
jący i możliwie zrozumiały wyraz”32. Paradoks staje się wspólnym
językowym środkiem wyrazu literatury i teologii, a jednocześnie —
jako wyznacznik poetyckości i dominujący trop kapłański — służy
uchwyceniu prawd religijnych. Wydaje się zatem szczególnie ade‑
kwatnym sposobem wyrażania treści teologicznych.
W takim kontekście osadzony jest mój metodologiczny wywód
hermeneutyczny, który ma za sobą wielowiekową tradycję egze‑
gezy tekstów biblijnych, ale także spuścizny hermeneutyki filozo‑
ficznej. Gadamer pisał, że rozumienie tekstu zasadza się na wstęp‑
nym odbiorczym projekcie; dostrzegłszy w nim jakiś pierwszy sens,
rewidujemy go w procesie rozumienia, by następnie antycypować
sens całości:
30 Raport o stanie wiary. Z ks. kardynałem J. Ratzingerem rozmawia V. Messori.
Tłum. Z. Oryszyn, J. Chrapek, J. Klecel. Warszawa 1986, s. 111—112.
31 Por. M. Ochwat: Rzecz o relacji między Słowem a słowem, czyli teologia w lite‑
rackiej optyce i refleksji. „Initium. Czasopismo Teologicznych Poszukiwań” 2010,
nr 40, s. 92—99.
32 J. Szymik: W poszukiwaniu teologicznej głębi literatury…, s. 37. Za: A. Wierciński:
Funkcja języka w hermeneutyce H. ‑G. Gadamera. „Roczniki Teologiczno -Kanoniczne”
[Lublin] 1986, nr 33, z. 2, s. 22 i 31.
Wstęp
21
całość trzeba rozumieć na podstawie części, a część na podsta‑
wie całości. Reguła ta pochodzi ze starożytnej retoryki i została
przez nowożytną hermeneutykę przeniesiona ze sztuki mowy
na sztukę rozumienia. Tu i tam zachodzi relacja o charakterze koli‑
stym […]. Zadanie polega na tym, by na zasadzie koncentrycz‑
nych kręgów rozszerzać spójność zrozumianego sensu. Zgodność
wszystkich szczegółów z całością to kryterium poprawności rozu‑
mienia33.
Próbuję więc szukać znaków potwierdzających mój projekt, moje
przedrozumienie tekstu, pamiętając o postawie otwartej, nasłuchiwa-
niu poglądu tekstu. Rozszerzam relację kolistą, która wyznacza cząst‑
kowe i całościowe informacje dotyczące rozumienia paradoksów
w wierszach księży poetów w perspektywie teologicznej. Odwo‑
łuję się w wyjaśnianiu tekstów kapłanów do żywej tradycji Koś‑
cioła, Pisma Świętego oraz analogii wiary (analogia fidei), czyli takiej
wykładni, która łączy paradoksalno -paraboliczny charakter wypo‑
wiedzi wiary z powszechną wiarą Kościoła34. Rozumiem świat przez
pryzmat interpretacji — z pełną świadomością, że różne konteksty
zmieniają czasem owo rozumienie.
Muszę interpretować — mówił Paul Ricoeur — ale przecież w mojej
sytuacji człowieka żyjącego w kulturze XX wieku nie ma jednej,
jedynej interpretacji. Rodzę się w obrębie mowy […] jako człowiek,
który musi interpretować, by rozumieć i żyć35.
Dlatego, rozważając paradoksy, nie mogę poprzestać na stworze‑
niu katalogu przeciwieństw, sprzeczności czy kontrastów: ważniej‑
sza jest bowiem odpowiedź na pytania o to, w jakie relacje wcho‑
dzą elementy składające się na konstrukcję paradoksu oraz jakie
sensy z nich wynikają lub mogą wynikać. Innymi słowy, nie samo
istnienie sprzeczności jest ważne, lecz wzajemny stosunek słów czy
obrazów postrzeganych jako sprzeczne oraz ich wzajemne oddzia‑
ływanie na siebie — prawdziwa bowiem moc paradoksu ujawnia
się w interpretacji. Interpretacja natomiast może być budowana na
fundamencie nowego, indywidualnego, zaskakującego i nieoczeki‑
wanego odkrycia tego, czego doświadczymy, eksplorując przestrzeń
„pomiędzy” biegunami opisywanej sprzeczności.
33 H. -G. Gadamer: Prawda i metoda…, s. 278.
34 Zob. Praktyczny słownik biblijny. Red. A. Grabner -Haider. Warszawa 1995,
s. 418.
35 P. Ricoeur: Egzystencja i hermeneutyka…, s. 79
22
Wstęp
Zakładam również, zgodnie z przywołaną refleksją Ricoeura,
że rozumienie paradoksów, choć globalnie może być warunko‑
wane społecznie — normami języka i pojmowania świata, opiera
się w znacznej mierze na świadomości indywidualnej, wyrastającej
z jednostkowego punktu widzenia. Dlatego w obrębie niektórych
tekstów poetyckich możemy doświadczać subiektywnego odkrywa‑
nia paradoksu, którego uchwycenie zależeć będzie od egzystencjal‑
nej sytuacji interpretującego, od jego bycia ‑w ‑świecie — jak uważał
Hans -Georg Gadamer. Interpretacja paradoksów, które z istoty swej
są złożone, wieloznaczne, a także wielogłosowe i dialogiczne, jest
zatem procesem wydobywania wielu możliwych sensów, czasem
alternatywnych odczytań, mobilizacji różnorakich kontekstów. Para‑
doks cechuje się bowiem językiem dynamicznym, grą różnorodnych
głosów (dobry — zły, jasny — ciemny) na jakiś temat oraz ciągłym
odsyłaniem odbiorcy do tego, co ustanowione poza paradoksem,
jako myśli niezgodnej z powszechnym mniemaniem. Tę wielointer‑
pretacyjność paradoksów widać szczególnie wtedy, kiedy interpre‑
tator hermeneuta napotyka tematy kulturowo obce, konwencjonalne
w jakiejś społeczności, takie jak na przykład dyskurs innej religii36.
Dlatego oglądu paradoksów, zgłębiania i (re)konstruowania ich sen‑
sów dokonuję w niniejszej książce w ciągłym dialogu z różnymi
tekstami kultury: historią literatury, filozofią, antropologią kultu‑
rową. Prymarną, najważniejszą płaszczyzną oświetlającą sensy poe‑
zji kapłańskiej staje się religia. Teologiczna refleksja nad światem jest
wpisana w poetykę immanentną twórczości księży.
Owo „wpisanie” można interpretować w kategoriach tak zwa‑
nego paktu autobiograficznego37. Wyraża się ono w tekstach refleksami
kapłańskiej biografii38, znakami potwierdzającymi celibat, opisami
parafii, pielgrzymek czy też, jak w wierszu Jana Twardowskiego,
przez kontekst powołania: *** Własnego kapłaństwa się boję:
36 Proces ten ciekawie przedstawiają wiersze J.S. Pasierba z tomu Doświadcza-
nie ziemi, a kwintesencją takiego spojrzenia jest wiersz paradoksy oraz postać Juda‑
sza, widziana inaczej w świetle teologii katolickiej oraz islamu, którą rekonstruuje
w poezji Wacław Oszajca.
37 „Pakt autobiograficzny polega na uznaniu wewnątrz tekstu tej tożsamości
odsyłającej w końcu do nazwiska autora na okładce. Formy paktu autobiograficz‑
nego mogą być różne, lecz wszystkie wyrażają zamiar respektowania własnego
podpisu. Czytelnik może spierać się o podobieństwa, ale nigdy o tożsamość. Wia‑
domo, jak ważne dla ludzi jest nazwisko”. P. Lejeune: Pakt autobiograficzny. W: Idem:
Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii. Tłum. W. Grajewski, S. Jaworski,
A. Labuda, R. Lubas -Bartoszyńska. Kraków 2001, s. 35.
38 Zob. więcej: M. Ochwat: Poetyckie autoportrety kapłanów. „Studia Pastoralne”
2010, nr 6, s. 241—256.
Wstęp
23
własnego kapłaństwa się boję,
własnego kapłaństwa się lękam
i przed kapłaństwem w proch padam,
i przed kapłaństwem klękam
W lipcowy poranek mych święceń
dla innych szarych zapewne —
jakaś moc przeogromna
z nagła poczęła się we mnie39.
Istotę biograficznego zakorzenienia zdradzają nie tylko wier‑
sze księży, świadectw dostarczają także przeprowadzone z nimi
wywiady czy posłowia do ich tomików. Niewątpliwie — świa‑
domość kapłaństwa, wyrażona expressis verbis, najmocniej obecna
jest w poezji Jana Twardowskiego, o czym pisałam już wcześniej,
omawiając kategorię poezja kapłańska. Podkreślał on często, że nie
zagubił swej kapłańskiej tożsamości: „Nie lubię mówić, że jestem
poetą. Zawsze powtarzam, że jestem księdzem, który pisze wier‑
sze”. Mówiąc o łączeniu kapłaństwa i poezji, nie zapominał, skąd
przybył i dokąd idzie. Wyraźnie też ustalił priorytety: „Ważne, jak
się traktuje pisanie; jeżeli ktoś pisze wiersze i uważa to za ważniejsze
od kapłaństwa, to niedobrze”40. Janusz Stanisław Pasierb stwierdził
z kolei, że nie napisałby wielu swych wierszy, gdyby nie doświad‑
czenie kapłańskie, wzbogacone wymiarem liturgicznym czy sakra‑
mentem pojednania. Mówienie o ważności paktu autobiograficznego
w poezji kapłańskiej jest uprawnione z jeszcze innego powodu —
mianowicie poezja, szczególnie autorstwa osób konsekrowanych,
oprócz funkcji estetycznej pełni jeszcze inne funkcje — kerygma‑
tyczną41 i etyczną, a to zbiega się przecież z rolą duchownego42. Rola
39 J. Twardowski: *** Własnego kapłaństwa się boję. W: Idem: Wiersze. Białystok
1998, s. 13.
40 J. Twardowski: Łaską zdumiony…, s. 86; Idem: O kapłaństwie i poezji. Notował
P. Szewc. „Nowe Książki” 1996, nr 12, s. 8.
41 Kerygmat — (gr. kerygma — przepowiadanie, treść przepowiadania) oznacza
słowo, które w imię Boga i na mocy prawowitej misji zleconej przez Boga i Koś‑
ciół jest głoszone zarówno wspólnocie wierzących (kazania), jak i jednostce (celem
„napomnienia” albo „zbudowania”) jako słowo samego Boga. Zob. K. Rahner,
H. Vorgrimler: Mały słownik teologiczny. Tłum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek. War‑
szawa 1996, s. 207.
42 Por. B. Chrząstowska: Nie mów językiem Kanaanu. O świadomości literackiej
księży poetów. „Przegląd Powszechny” 1997, nr 4, s. 58; J. Sochoń: Czy interpretacja
poezji ks. Janusza St. Pasierba domaga się wiedzy o jego kapłaństwie?. W: Ksiądz Janusz
Stanisław Pasierb. Kapłan — poeta — humanista. Materiały z sesji w dziesiątą rocznicę
śmierci. [B. red.]. Pelplin 2004, s. 35.
24
Wstęp
księży poetów wzrasta w perspektywie kultury religijnej. Dlatego
ważne jest wskazanie związków poezji z aksjologią, o której pisał
Stefan Sawicki43, i znaczenia interpretacji kerygmatycznej jako reflek‑
sji opartej na fundamentach chrześcijańskich — zwłaszcza wtedy,
kiedy za cel stawiam sobie poetycką interpretację elementów teo‑
logii czy, określając cel pracy jeszcze inaczej, pisanie teologii języ‑
kiem poezji. Stąd bliskość mojego stanowiska i poglądów Mariana
Maciejewskiego, który zaproponował nową interpretację literatury
religijnej — w świetle kerygmatu:
Interpretacja kerygmatyczna to nie tylko efektywna metoda usi‑
łująca rozszyfrować tajniki poezji i szerzej: literatury — litera‑
tury zorientowanej na perspektywy Transcendencji, ale pewien
model hermeneutyczny, który oprócz określonego odczytania
tekstu — powiedzmy odczytania „budującego” — zakłada jako
centrum aksjologiczne antropologię chrześcijańską wywodzącą się
z kerygmatu. Stąd wystąpi zawsze ukryte lub wyrażone expres-
sis verbis wartościowanie; wartościowanie nie tylko estetyczne czy
historycznoliterackie, lecz to, które stawia pytania o sens ludzkiej
egzystencji, o najbardziej godziwe życie i cele finalne44.
Kerygmatyczna interpretacja literatury zakłada szczególne dys‑
pozycje hermeneutyczne, które wypływają z egzystencjalnego spot‑
kania z Bogiem. Opiera się ona na osobistym doświadczeniu wiary,
weryfikowanym jednak wiarą Kościoła. Ze wzglądu na specyfikę
poezji kapłańskiej nie może w niniejszej pracy zabraknąć właśnie
takiej perspektywy. Pozwala ona bowiem na połączenie myśli teo‑
logicznej i literackiej, a projektowana książka daje wyraz przekona‑
niu o ich komplementarności i jeszcze wyraźniej oświetla tak istotne
w poezji kapłańskiej paradoksy.
* * *
Książka Poezja paradoksów — paradoksy w poezji. Poetycka teolo-
gia Jana Twardowskiego, Janusza Stanisława Pasierba, Wacława Oszajcy
składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej Sprzeczność
43 Zob. S. Sawicki: O sytuacji w metodologii badań literackich. „Ruch Literacki” 1993,
z. 6, s. 698—705, i inne jego artykuły.
44 M. Maciejewski: Kerygmatyczna interpretacja przesłania Pana Cogito. „Poloni‑
styka” 1992, nr 7/8, s. 402. Por. Idem: „…ażeby ciało powróciło w słowo”. Próba keryg-
matycznej interpretacji literatury. Lublin 1991. W kerygmatycznej interpretacji mieści
się także przywrócenie koncepcji literatury jako sfery wartości oraz zadania autora,
który będąc pisarzem, wartości te przekazuje.
Wstęp
25
— paradoks — aporia. Wokół dylematów terminologicznych przywołuję
uwagi teoretyczne na temat poetyki paradoksu: określam najpierw
źródłosłów tego pojęcia, a następnie funkcjonujące definicje oraz
typologie. Taka synteza stanu badań nad paradoksem wydaje się
konieczna przede wszystkim jako podstawa dalszych analiz, będą‑
cych punktem wyjścia interpretacji tekstów kapłańskich w części
drugiej. Okazuje się również ważna ze względu na brak mono‑
graficznego opracowania paradoksu w polskich badaniach litera‑
turoznawczych, które by zbierało i porządkowało dotychczasowe
ustalenia. Ów brak uwidacznia się szczególnie w kontekście badań
z zakresu innych specjalności humanistycznych — głównie filozofii,
logiki i językoznawstwa. Przegląd różnych stanowisk metodologicz‑
nych pojęcia paradoksu i refleksja nad pokrewnymi mu terminami
pozwalają uświadomić sobie złożoność sieci możliwych odniesień,
dzięki czemu stanowią naturalne przedpole pracy analityczno-
-interpretacyjnej. Usystematyzowana teoretyczna wiedza o para‑
doksie ułatwia interpretatorowi skuteczniejsze pochylenie się nad
„paradoksem w działaniu”, czyli paradoksem realizującym się jako
trop stylistyczny, wyznacznikowy dla poetyki immanentnej w poe‑
zji kapłańskiej. Pozwala również uniknąć niebezpieczeństwa wpad‑
nięcia w pułapkę ogólników i konstatacji zamykających raczej niż
poszerzających hermeneutyczny potencjał paradoksu w kontekście
interpretacji wierszy. Paradoks potraktowany ogólnikowo staje się
przyczyną trudności poznawczych, często niemożliwych do prze‑
zwyciężenia i skutkujących rozmyciem się sprzeczności w pustym,
oderwanym od doświadczenia, dyskursie. Dlatego dopiero w dru‑
giej części książki omawiam funkcjonowanie paradoksu na przykła‑
dach wierszy Twardowskiego, Pasierba i Oszajcy, które łączy oma‑
wiana kategoria, choć różni poetyka opisu świata.
Część analityczną otwiera rozdział Paradoksy słowa — Bóg i wiara
w wierszach Jana Twardowskiego. Poddaję w nim analizie rozrzucone
po wielu tomikach poety wiersze na temat obrazu Stwórcy i relacji
człowieka z Nim. Interesuje mnie użycie paradoksu jako siły napę‑
dowej mechanizmu wyrażania niewyrażalnego i próba uchwycenia
w języku sfery sacrum. Pisząc o Twardowskiego poezji paradoksów,
akcentuję również rzadko zauważane przez badaczy jego poezji
głębokie relacje z teologią apofatyczną. Analizy liryki poety kon‑
centrują się wokół paradoksu sytuującego się na poziomie lek‑
syki i frazeologii, czyli na poziomie elementarnych środków języ-
kowych.
W kolejnym rozdziale zatytułowanym Paradoksy poetyckiego obra-
zowania — Ziemia Święta w wierszach Janusza Stanisława Pasierba ana‑
26
Wstęp
lizuję funkcjonowanie paradoksów na poziomie o stopień wyższym,
czyli na poziomie sprzecznych obrazów poetyckich. Analizy i inter‑
pretacje koncentrują się na opisie jednego tylko tomiku, praktycznie
niezauważonego przez krytykę literacką, a inspirującego refleksję
wywołaną ukazaniem motywu Ziemi Świętej jako doświadczenia
w świetle skonfliktowanych religii: islamu, judaizmu i chrześcijań‑
stwa. Taki sposób mówienia o świecie wzmacnia konfrontatywne
zestawianie tego, co dawne i sakralne w Ziemi Świętej, z tym, co
w niej współczesne i profaniczne.
Uzupełnieniem paradoksu na poziomie elementarnych środków
językowych oraz na poziomie alternatywnych obrazów na styku
kultur jest analiza tekstów o najwyższej złożoności, w których para‑
doks służy zestawieniu sprzecznych porządków świata — metanar‑
racjom. Ten analityczno -interpretacyjny rozdział książki poświęcam
Paradoksom poetyckich porządków świata — Judaszowi w wierszach Wac-
ława Oszajcy. Prezentowany rodzaj paradoksu występować będzie
często w funkcji polemicznej względem tradycji Kościoła katolic-
kiego, Pisma Świętego, potocznego myślenia czy schematów tkwią‑
cych u podstaw powszechnych wyobrażeń.
Nie interesuje mnie więc modelowa interpretacja paradoksu,
jeżeli w ogóle taka istnieje. Omawiając te trzy różne fenomeny twór‑
cze, próbuję raczej przedstawić różnorakie oblicza paradoksu w całej
jego rozpiętości. Z jednej strony ukazuję paradoks jako trop styli‑
styczny, który może się objawić na wszystkich poziomach dyskursu:
na poziomie elementarnym — kilku leksemów czy zdania, które
stanowią z kolei budulec narracji opartej na tropach o wyższym
stopniu organizacji i obrazowania poetyckiego. Z drugiej strony
kładę nacisk na stopniowalność paradoksu, przechodząc od para‑
doksów jawnych (widocznych), możliwych do uchwycenia przez
każdego członka danej wspólnoty wartości, do takich sformułowań,
które mogą, lecz nie muszą, być paradoksami, czyli do paradok‑
sów względnych, subiektywnych, odkrywanych w trakcie interpre‑
tacji. Możliwość postrzeżenia jakiejś relacji jako paradoksu zależy
od charakterystyki danej wspólnoty, a więc od biograficznego, kul‑
turowego oraz historycznego otoczenia, w którym są umieszczeni
zarówno tekst, jak i czytelnik, ale także od subiektywnego herme‑
neutycznego bagażu doświadczeń, autobiograficznego paktu, który
w przypadku twórczości kapłańskiej okazuje się czynnikiem decy‑
dującym o charakterze tytułowej poezji paradoksów.
Indeks osobowy
Abraham 103, 108, 113, 119—121
Abramowicz Maciej 37, 71
Abramowiczówna Zofia 40
Adam 136
Adamowicz Leszek 63
Adamowski Jan 102
Aduszkiewicz Adam 32
Afrodyta 54
Aion 138
Allah 116, 142, 143
Antoni, św. 84
Anusiewicz Janusz 116
Apresjan Jurij D. 31
Arystoteles 31, 41
Augustyn, św. 136, 156, 172
Bachelard Gaston 83, 91
Bagłajewski Arkadiusz 100
Baka Józef 68
Bakuła Kordian 34, 87, 163
Balcerzan Edward 12, 13
Balthazar Hans Urs von 66, 158
Bandrowska-Wróblewska
Jadwiga
9
Bańka Józef 142
Baran Bogdan 19
Baran Józef 59
Barańczak Stanisława 12, 37
Barth Karl 49, 65, 79
Bartmiński Jerzy 41, 133
Bartoszyński Kazimierz 99
Bauman Zygmunt 102, 142
Bącała Marta 95, 96
Beckett Samuel 33
Beckson Karl 46
Bednarz Michał 100
Bejze Bohdan 89
Belczyk Arkadiusz 113
Benson Robert Hugo 37, 66
Benton Maude 38, 39
Bertrand Denis 37, 71
Bianchi Enzo 37
Bieda 54, 55
Biedka Eugeniusz 59
Biela Jan 132
Bielawski Józef 142
Bieńkowski Zbigniew 89
Bierdiajew Nikołaj 49
Biser Eugen 170
Błaut Sławomir 37
Błoński Jan 35, 56
Bogdański Aleksander 103
Bogołębska Barbara 96
Bolecki Włodzimierz 13, 64
Bonawentura, św. 172
Bonowicz Wojciech 70, 156
Borges Jorge Luis 33
Borkowska Małgorzata 95, 96
Bóg 9—11, 18, 23, 31, 34, 50, 51,
53, 56, 59, 61—67, 69, 70, 73, 99,
102, 103, 105—107, 109, 115, 117,
119, 120, 124, 127, 133—137, 139—
192
Indeks osobowy
142, 146, 147, 149—151, 156—160,
162—165
Brogowski Leszek 83
Brooks Cleanth 12
Brückner Aleksander 70
Bruner Jerome S. 38, 39
Bucci Cristina 103
Budzik Stanisław 66
Bujak Adam 99
Bułgakow Sergiusz 158, 159
Burzyńska Anna 173
Cała Alina 146
Campenhausen Hans Freiherr von
48
Caramore Gabriella 37
Chapska Joanna 37
Chardin Pierre Teilhard de 91, 132
Chlebda Wojciech 37
Chmielowski Piotr 45
Chojnowski Zbigniew 14
Chomsky Noam 125, 126
Chrapek Jan 20
Chrząstowska Bożena 10, 11, 14—
18, 23, 126, 132, 164, 172
Chrystus Jezus 9, 18, 62, 65, 83, 88,
103—108, 110, 113, 114, 116—118, 122,
128, 132, 135—137, 142—147, 150—
154
Cieślak Robert 59, 60, 115, 132
Coates Paul 37
Crashaw Richard 33, 95
Cupitt Don 163
Czapliński Przemysław 134
Damrot Konstanty 60, 96
Dawid 117
Dąbrówka Andrzej 41
Derrida Jacques 53, 173
Descouvemont Pierre 37, 66
Dinkler Erich 48
Długosz Cezary 150
Doda Agnieszka 32, 163
Dolecki Zbigniew 10, 60
Donne John 33, 95
Doroszewski Witold 43
Dostatek 54, 55
Dostojewski Fiodor 33
Drajewski Stefan 14
Duch Święty 139
Duffy Charles 46
Dybciak Krzysztof 15, 16
Dziekan Marek M. 110
Eid Camille 120
Efron 121
Eliade Mircea 99, 105, 167
Eliot Thomas Stearnes 13
Elżbieta, św. 111, 112
Eros 54, 55
Etchegaray Roger 154, 155
Evdokimov Paul 139
Feiler Bruce 119
Feliksiak Elżbieta 13
Festugiere André Marie Jean 64
Fiałkowski Tomasz 174
Fiut Aleksander 59, 60, 86, 173
Franaszek Andrzej 174
Franciszek, św. 59
Frankiewicz Małgorzata 76
Frankiewicz Stefan 97
Freud Sigmund 100
Friedrich Hugo 13
Gadacz Tadeusz 107, 122
Gadamer Hans-Georg 19—22
Ganz Arthur 46
Geller Ewa 41
Genette Gérard 70, 100
Geyer Paul 30, 33, 86, 126
Giebułtowicz Jacek 76
Giffen 29
Girard René 122, 156
Gloge Gerhard 48
Głowiński Michał 32
Goethe Johann Wolfgang von 124,
156
Gomulicki Juliusz Wiktor 35
Gorzkowski Albert 47
Indeks osobowy
193
Hagar 119, 120
Hagenbüchle Roland 30, 33, 39, 52,
126, 132
Goszczyńska Mirosława 122, 156
Gotfryd Jan 16, 19
Grabias Stanisław 126
Grabner-Haider Anton 21
Grabowski Stanisław 60
Granat Wincenty 63, 64
Grodecka Ewa 132
Grodziński Eugeniusz 37
Gryglewicz Feliks 63, 64, 137, 143
Grynberg Henryk 146
Grzebałkowska Magdalena 11, 59,
60
Grzegorczyk Jan 90
Grzegorz z Nazjanzu 137
Grzegorz z Nyssy 137, 148, 158
86, 87, 126
Harding Dennis W. 38, 39
Hartmann Nikolai 165
Heck Dorota 34, 87, 163
Hegel Georg Wilhelm Friedrich 38,
40, 80, 87
Heidegger Martin 91, 122
Heller Michał 72
Hennel Jacek 59
Heraklit z Efezu 39, 87
Herbert George 33, 95
Herbert Zbigniew 12, 115
Hilsbecher Walter 37
Hiob 107
Hocke Gustav René 56
Hoffmann-Piotrowska Ewa 68
Hołówka Teresa 116
Honderich Ted 31
Hryniewicz Wacław 63, 66, 128,
136, 137, 139, 146, 149, 151, 158, 159,
165, 172, 174
Hymes Dell 126
Isa (Jezus) 142
Iszkowski Krzysztof 106
Iwanowska Aleksandra 60, 65, 88
Izaak 108, 119, 120, 121
Izajasz 83
Izdebska Agnieszka 34, 35, 40, 41,
51, 118, 125
Izmael, Ismael 119, 120, 121
Jakubowski Jan Zygmunt 35
Jan, św. 9, 105, 136, 144—147
Jan Chrzciciel 111
Jan od Krzyża, św. 39
Jan Paweł II, papież 108, 109
Jankowiak-Konik Beata 37, 66
Jankowski Stanisław 103
Jankowski Zbigniew 59, 78
Jaranowski Marcin 163
Jaroszuk Barbara 106
Jasińska-Wojtkowska Maria 10, 16,
Jaskółowa Ewa 132
Jastrzębski Zdzisław 59
Jaworska Magdalena 132
Jerschina Stanisław 45
Joel 118
Jonasz 101, 102, 121, 123, 124
Jonson Benjamin 95
Juda 153—157
Judasz 26, 42, 121, 133, 135, 141—147,
149—158, 163, 164
Judasz Iskariota — zob. Judasz
Jung Carl Gustav 9, 37, 65
Jurkowlaniec Grażyna 103
Kaczmarek Marian 68, 132
Kadłubek Zbigniew 112
Kafka Franz 33
Kain 107
Kalinowski Stanisław 158
Kamecki Franciszek 59
Kamieńska Anna 14, 16, 59, 78
Kania Ireneusz 64
Karajan Herbert von 101
Karłowicz Jan 42, 43
Karwala Marek 60, 67, 68, 87
Kasperski Edward 34, 39, 51, 56
Kazantzakis Nikos 150, 151
Kiepas Andrzej 142
194
Indeks osobowy
Kierkegaard Søren 33, 38, 39, 49,
50, 65, 87, 88
Kindziuk Milena 60
Kisiel Marian 40, 132
Kitowska-Łysiak Małgorzata 100
Klauza Karol 49, 120
Klecel Jolanta 20
Klepaczko Anna 64
Klocker Michael 110
Kmita Jerzy 125
Koc Krzysztof 112
Kofman Sarah 54, 55
Kołakowski Leszek 136, 137, 158
Komorowski Dariusz 34, 87, 163
Kopaliński Władysław 40, 146
Korolko Mirosław 11
Korporowicz Leszek 125
Kossak-Szczucka Zofia 101
Koszowy Marcin 48
Kowalewska-Dąbrowska
76, 80
Jolanta
Kowalska Małgorzata 127
Kozłowska Zofia 31
Krupka Peter 35, 36
Krupska-Perek Anna 64
Kryński Adam 42, 43
Kuczera-Chachulska Bernadetta 97
Kudyba Wojciech 95, 96, 97, 107
Kukulski Leszek 101
Kuncewicz Piotr 14
Kunicki Wojciech 115
Kupis Bogdan 31, 66
Kurska Anna 99
Kuzańczyk Mikołaj 40, 49, 65
Kuźma Erazm 37, 56, 64, 126, 133,
134
Kuźnik Bartłomiej 48
Kwiatkowski Jerzy 35, 36, 46, 47,
56, 59, 60, 82, 85, 90
Labuda Aleksander Wit 22, 70
Lausberg Heinrich 47
Lec Stanisław Jerzy 35, 36
Leibniz Gottfried Wilhelm 107
Lejeune Pilippe 22
Leon Wielki V 172
Leszczyński Grzegorz 78, 83, 97
Leśmian Bolesław 87
Lévinas Emmanuel 75, 127
Linde Samuel Bogumił 42
Linkner Tadeusz 60, 91, 96, 115
Lisowski Krzysztof 132
Løgstrup Knud Ejler 48
Lovejoy Arthur 156
Loyola Ignacy, św. 141
Lubac Henri de 48—50, 65, 66, 81,
174
Lubas-Bartoszyńska Regina 22
Luther Martin 49
Lyotard Jean-François 134, 135
Łagodzki Włodzimierz 31
Łaguna Piotr 32, 126
Łazariew Wiktor N. 103
Łukasz, św. 145, 148
Łukaszuk Małgorzata 97
Łukaszyk Romuald 63, 64, 137,
143
Łukowski Piotr 37
Macgrath Alister 66
McGrath Joanna Collicutt 66
Maciejewski Marian 19, 24
Mahomet 103, 119
Maj Bronisław 59
Majerski Paweł 40, 132
Majewski Józef 66, 137
Makowski Jarosław 132
Mani 132
Mann Thomas 115
Mantegna Andrea 103, 104
Marcinów Zdzisław 40, 132
Marek, św. 145
Maria Magdalena 135
Markiewicz Henryk 100
Markowski Andrzej 31
Markwardt Bruno 15
Martin Richard 37
Maryja 9, 51, 111, 112, 142
Maryniarczyk Andrzej 48, 132
Indeks osobowy
195
Mateusz, św. 9, 83, 122, 144—146,
154
Matuszewski Ryszard 59
Matywiecki Piotr 107
Mazierski Andrzej 131
Mefisto 156
Mejor Marek 110
Melchizedek 113
Merton Thomas 91
Messori Vittorio 20
Miązek Bonifacy 14
Miciński Tadeusz 37
Mickiewicz Adam 68
Mieszkowski Tadeusz 23
Mikołaj z Kuzy 64, 65
Milecki Aleksander 100
Milerski Bogusław 107, 122
Milton John 156
Miłosz Czesław 12, 19, 174
Miodek Jan 68
Mistrz Eckhart 39, 73
Mojżesz 62, 105
Molière Henri 27
Mukařovský Jan 34
Müller Klaus 170
Myszor Wincenty 145, 150
Nastulanka Krystyna 60
Nebajot 119
Newman 172
Nieckula Franciszek 116
Niedźwiedzki Władysław 42, 43
Nobel Alfred 150
Nock Arthur Darby 64
Norwid Cyprian Kamil 35
Nossol Alfons 65, 79, 169
Nowaczyński Piotr 19
Nycz Ryszard 13
Ochwat Magdalena 20, 22, 102
Opacka-Walasek Danuta 40, 132,
133, 137, 138, 148, 149
Ordon Hubert 143
Orygenes 137, 148, 149, 158, 158,
172
Oryszyn Zyta 20
Oszajca Wacław 11, 15, 17—19, 22,
24, 25, 36, 40, 42, 56, 129, 131, 132,
134, 138, 140, 141, 150, 153, 161, 169,
170—172
Otto Rudolf 31, 34, 66, 69, 79, 91,
172
Pachciarek Paweł 23, 110
Paolucci Giorgio 120
Pascal Blaise 7, 40, 49, 69, 84, 87,
88, 91, 122
Pasierb Janusz Stanisław 10, 11,
14—19, 22—25, 36, 42, 56, 60, 93,
94, 96, 98, 101, 110—113, 115, 118,
128, 131, 132, 134, 169—172
Paweł, św. 62, 127, 135, 136, 172
Paweł IV, papież 108
Pawłowski Krzysztof 112
Penia 55, 123, 16, 174
Peszkowski Zdzisław J. 14
Pethe Aleksandra 14, 95, 111, 164
Pettit Henry 46
Piecuch Joachim 32, 53
Pieńkosz Konstanty 115, 171, 172
Pieszczachowicz Jan 59, 60
Pietras Henryk 158
Piętkowa Romualda 37, 59, 60, 61,
70, 84
Piłat Poncjusz 114, 121
Piotr, św. 121, 122, 154, 155
Platon 55
Płuciennik Jarosław 34, 35, 40, 41,
Pobierz darmowy fragment (pdf)