Darmowy fragment publikacji:
U N I A E U R O P E J S K A
Polityka spójnoÊci Unii Europejskiej
a proces zmniejszania dysproporcji
w rozwoju gospodarczym Polski
Dorota Murzyn
OKLADKA POLITYKA MURZYN DRUK 9/22/10 11:49 AM Page 1
Jakie sà przyczyny istniejàcych dysproporcji regionalnych?
Jakà rol´ w osiàganiu spójnoÊci odgrywajà fundusze strukturalne Unii Europejskiej?
Jakie sà g∏ówne kierunki oddzia∏ywania funduszy strukturalnych na gospodark´ kraju?
Czy mo˝na pogodziç szybki rozwój gospodarczy oraz realizacj´ celów polityki spójnoÊci?
W okresie programowania 2007-2013 Polska jest najwi´kszym beneficjentem polityki spój-
noÊci UE. O˝ywione dyskusje na temat stopnia wykorzystania otrzymanych Êrodków przy-
s∏aniajà niejednokrotnie to, co najwa˝niejsze – sposób ich spo˝ytkowania oraz uzyskane
efekty. WielkoÊç Êrodków finansowych przeznaczanych na polityk´ spójnoÊci wymaga szcze-
gó∏owej i badawczej oceny rezultatów tych dzia∏aƒ. Publikacja obejmuje usystematyzowany
wyk∏ad problemów integracji polskiej gospodarki z gospodarkami krajów UE. Przedstawio-
no w niej zwiàzki polityki ekonomicznej z procesami rozwoju gospodarczego oraz politycz-
ne i ekonomiczne uwarunkowania cz∏onkostwa w strukturach unijnych. Autorka wyczerpu-
jàco opisuje tak˝e polityk´ spójnoÊci UE realizowanà w Polsce od momentu akcesji. TreÊç
zilustrowano licznymi przyk∏adami, danymi statystycznym i analizami.
Adresatami publikacji sà osoby zainteresowane zagadnieniami rozwoju gospodarczego
i wp∏ywu publicznych Êrodków finansowych, w tym pochodzàcych z Unii Europejskiej,
na ten rozwój. Ksià˝ka jest doskona∏à pomocà dla dzia∏aczy samorzàdowych i praktyków
zajmujàcych si´ tworzeniem strategii rozwoju regionalnego lub realizujàcych projekty
finansowane z funduszy UE. B´dzie tak˝e przydatna dla studentów ekonomii, politologii
i stosunków mi´dzynarodowych.
w
r
o
z
w
o
j
u
g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
y
m
P
o
l
s
k
i
P
o
l
i
t
y
k
a
s
p
ó
j
n
o
Ê
c
i
U
n
i
i
E
u
r
o
p
e
j
s
k
i
e
j
a
p
r
o
c
e
s
z
m
n
i
e
j
s
z
a
n
i
a
d
y
s
p
r
o
p
o
r
c
j
i
Dr Dorota Murzyn – adiunkt w Instytucie Politologii Uniwersytetu Pedagogicznego
w Krakowie w Katedrze Ekonomii i Polityki Gospodarczej.
Uj´cie tematu nale˝y uznaç za aktualne i nowoczesne w tym sensie, ˝e zwraca uwag´ na nowoczesne tech-
niki (modele ekonometryczne) oceniajàce wp∏yw Êrodków publicznych na rozwój gospodarek. Metody te,
choç sà u˝ywane przez naukowców i ekspertów, nie sà jednak powszechnie stosowane przez s∏u˝by publicz-
ne zajmujàce si´ procesem programowania w krajach Unii Europejskiej. Warto jednak podkreÊliç, ˝e post´p
w zakresie ich stosowania jest w Unii bardzo dynamiczny (w tym równie˝ w Polsce). Charakteryzujàc po-
lityk´ spójnoÊci autorka wykorzystuje nowe aktualne opinie, oceniajàce osiàgni´cia polityki spójnoÊci na pod-
stawie nowych dost´pnych informacji statystycznych. Stanowi to równie˝ o nowoczesnoÊci opracowania.
Prof. dr hab. Miros∏awa Klamut – Kierownik Katedry Polityki Ekonomicznej
i Europejskich Studiów Regionalnych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wroc∏awiu
D
o
r
o
t
a
M
u
r
z
y
n
www.sklep.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
http://www.beck.pl
tel.: 22 31 12 222, fax: 22 33 77 601
ISBN 978-83-255-1788-5
9
7 8 8 3 2 5 5 1 7 8 8 5
Cena: 49 z∏
strony beck-MURZYN 9/13/10 9:07 AM Page 1
Polityka spójnoÊci Unii Europejskiej
a proces zmniejszania dysproporcji
w rozwoju gospodarczym Polski
Wstęp
12
0_wstep.indd 12
10-09-20 10:25
strony beck-MURZYN 9/13/10 9:07 AM Page 2
Polityka spójnoÊci Unii Europejskiej
a proces zmniejszania dysproporcji
w rozwoju gospodarczym Polski
Dorota Murzyn
Warszawa 2010
Wydawca: Anna Chojnacka
Redakcja merytoryczna: Ewdokia Cydejko
Projekt okładki i stron tytułowych: Grażyna Faltyn
Ilustracja na okładce: © iStockphoto.com/Patryk Galka
© iStockphoto.com/scibak
Recenzent:
Prof. zw. dr hab. Mirosława Klamut
Seria: Unia Europejska
© Wydawnictwo C. H. Beck 2010
Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o., ul. Bonifraterska 17
00-203 Warszawa, tel. (22) 33 77 600
Skład i łamanie: Dariusz Ziach
Druk i oprawa: Elpil, Siedlce
ISBN 978-83-255-1788-5
00_redakcyjna.indd 4
10-09-20 14:35
Spis treści
Wstęp .........................................................................................................................
Rozdział 1. Rozwój gospodarczy – uwarunkowania ...............................................
1.1. Pojęcie wzrostu i rozwoju gospodarczego ........................................................
1.2. Główne teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego .............................................
1.3. Rozwój gospodarczy a rozwój regionalny ........................................................
1.4. Współczesne koncepcje rozwoju regionalnego ................................................
1.5. Procesy konwergencji i dywergencji w gospodarce ..........................................
Rozdział 2. Polityka spójności Unii Europejskiej wobec rozwoju regionalnego .....
2.1. Zróżnicowanie regionalne w Unii Europejskiej i próby jego zmniejszania ........
2.2. Polityka spójności a polityka regionalna Unii Europejskiej ...............................
2.3. Regiony jako podmiot polityki spójności Unii Europejskiej ...............................
2.4. Ewolucja polityki regionalnej Unii Europejskiej (do 2000 r.)............................
2.5. Polityka regionalna Unii Europejskiej w latach 2000–2006 ..............................
2.5.1. Zasady polityki regionalnej....................................................................
2.5.2. Instrumenty polityki regionalnej ...........................................................
2.5.3. Cele wspólnotowej polityki regionalnej .................................................
2.6. Polityka regionalna Unii Europejskiej w latach 2007–2013 ..............................
Rozdział 3. Polityka spójności Unii Europejskiej w Polsce ......................................
3.1. Droga Polski do Unii Europejskiej – ekonomiczne, społeczne
7
13
13
17
21
27
32
39
39
46
50
55
59
59
62
72
74
81
81
i polityczne uwarunkowania ...........................................................................
3.2. Pomoc przedakcesyjna dla Polski ....................................................................
90
3.3. Polityka spójności w Polsce w latach 2004–2006 ............................................. 101
3.4. Polityka spójności w Polsce w latach 2007–2013 ............................................. 107
Rozdział 4. Oddziaływanie funduszy Unii Europejskiej na spójność
gospodarczo-społeczną – ewaluacja ......................................................................... 113
4.1. Fundusze Unii Europejskiej jako instrument osiągania spójności
i ich ewaluacja za pomocą modeli makroekonomicznych ................................. 113
4.1.1 Model analizy oddziaływania makroekonomicznego HERMIN ............... 118
00_spistresci.indd 5
5
10-09-20 10:25
Spis treści
4.1.2. Model QUEST II .................................................................................... 128
4.1.3. Model E3ME ......................................................................................... 130
4.1.4. Model REMI ......................................................................................... 132
4.1.5. Model równowagi ogólnej MaMoR2 ...................................................... 135
4.1.6. Dynamiczny stochastyczny model równowagi ogólnej EUImpactMod .... 138
4.2. Modele makroekonomiczne w ewaluacji polityki spójności – podsumowanie ..... 139
Rozdział 5. Analiza spójności gospodarczo-społecznej w Unii Europejskiej .......... 145
5.1. Ocena Komisji Europejskiej ............................................................................. 145
5.2. Ocena ekspercka ............................................................................................. 156
5.3. Irlandia – analiza empiryczna osiągania konwergencji z Unią Europejską ........ 164
5.4. Grecja – analiza empiryczna osiągania konwergencji z Unią Europejską .......... 175
Rozdział 6. Oddziaływanie polityki spójności Unii Europejskiej
na zmniejszanie dysproporcji w rozwoju gospodarczym w Polsce ......................... 185
6.1. Proces konwergencji Polski z Unią Europejską ................................................. 185
6.2. Kierunki oddziaływania polityki spójności na rozwój gospodarczy Polski ........ 204
6.2.1. Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej w Polsce .............................. 204
6.2.2. Wpływ polityki spójności na poprawę stanu infrastruktury podstawowej.... 209
6.2.3. Oddziaływanie polityki spójności na rozwój zasobów ludzkich .............. 214
6.2.4. Oddziaływanie polityki spójności na sektor produkcyjny ....................... 217
6.3. Wpływ polityki spójności na konkurencyjność regionalną ............................... 222
6.4. Perspektywy rozwoju polityki spójności w Polsce ............................................ 230
Zakończenie ............................................................................................................... 243
Bibliografia ................................................................................................................ 251
Indeks rzeczowy ........................................................................................................ 273
6
Wstęp
Wzrost i rozwój gospodarczy to sprawy bliskie tak ekonomistom i politykom, jak
i zwykłym obywatelom. Od lat toczy się dyskusja nad mechanizmami i źródłami
tych procesów, szczególnie interesująco na płaszczyźnie współzależności pomiędzy
wzrostem i rozwojem gospodarczym a polityką ekonomiczną państwa. Istotna
jest przy tym odpowiedź na pytanie, jaka jest rola polityki rządu w kreowaniu
wzrostu gospodarczego i stymulowaniu procesów rozwojowych.
Polska, wstępując do Unii Europejskiej w maju 2004 roku, włączyła się
w nurt niezwykle ważnej polityki wspólnotowej – polityki spójności. Stanowi
ona jeden z filarów europejskiej konstrukcji, obok jednolitego rynku i unii walu
towej. Jest tą linią polityki unijnej, która najsilniej zajmuje się problemami nie
równości gospodarczej i społecznej. Jej głównym celem jest zmniejszanie różnic
w rozwoju gospodarczym, społecznym i przestrzennym UE. Wzrost i spójność,
w rozumieniu Wspólnoty1, ściśle się ze sobą łączą. Zmniejszając występujące
różnice, Unia chce zagwarantować, aby wszystkie regiony i grupy społeczne
mogły wnieść swój wkład w ogólny rozwój gospodarczy Wspólnoty.
Wydatki na politykę spójności stanowią ok. jednej trzeciej budżetu Unii
Europejskiej, w latach 2007–2013 przeznaczono na nią ponad 308 mld euro;
jest to drugi co do wielkości wydatek z budżetu Wspólnoty (więcej Unia wydaje
tylko na Wspólną Politykę Rolną). Największym beneficjentem tych środków
1 Po wejściu w życie Traktatu z Maastricht mamy do czynienia z powstaniem niezupełnie klarownego
i jasnego systemu, w którym funkcjonują obok siebie następujące wspólnoty: Europejska Wspólnota
Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Energii Atomowej, Wspólnota Europejska (dawna EWG) oraz, zbu
dowana m.in. na ich podstawie, Unia Europejska. Unia Europejska powstała z chwilą wejścia w życie
Traktatu o Unii Europejskiej (Traktatu z Maastricht, 1 listopada 1993 r.). Mając powyższe na uwadze,
w niniejszej książce używa się zamiennie pojęć „Unia Europejska” i „Wspólnota” w odniesieniu do sytu
acji sprzed Traktatu z Maastricht oraz po nim.
0_wstep.indd 7
7
10-09-20 10:25
Wstęp
w obecnym okresie programowania jest Polska, do której trafia 20 wszystkich
funduszy. Ogrom środków finansowych2 przeznaczanych na politykę spójności
wymaga szczegółowej i badawczej oceny rezultatów tych działań. Ewaluacja
wpływu programów realizowanych w ramach polityki spójności jest dużym wy
zwaniem ze względu na ogromną złożoność użytych instrumentów. Jest ona
jednak niezbędna i niezwykle istotna w procesie rozwoju regionalnego.
Głównym celem pracy jest próba zbadania roli polityki spójności Unii Euro
pejskiej w wyrównywaniu dysproporcji w rozwoju gospodarczym Polski, w szcze
gólności próba znalezienia odpowiedzi na następujące pytania:
jakie są przyczyny istniejących dysproporcji regionalnych?
jaką rolę w osiąganiu spójności odgrywają fundusze strukturalne Unii
Europejskiej?
jakie są główne kierunki oddziaływania funduszy strukturalnych na
gospodarkę kraju?
czy można pogodzić szybki rozwój gospodarczy z celami polityki spój ności?
czy jednoczesne promowanie konwergencji regionów i wspieranie konku
rencyjności UE wpłynie na pogłębianie się międzyregionalnych różnic roz wojowych?
czy podstawowym celem polityki regionalnej państwa powinno być dąże
nie do podniesienia konkurencyjności regionów i całego kraju, czy raczej wy
równywanie szans rozwojowych, a więc pomoc dla regionów słabiej rozwijają
cych się?
czy polityka regionalna państwa to polityka regionalna rządu? jaka jest
rola regionu w kreowaniu polityki regionalnej?
Konstrukcja i układ pracy zostały podporządkowane jej celom. Ponieważ pod
stawowym celem jest tu zbadanie wpływu polityki spójności na rozwój gospo
darczy, niezbędne będzie bliższe przyglądnięcie się temu procesowi. W rozdziale
pierwszym omawiam zatem podstawy teoretyczne wzrostu i rozwoju gospodar
czego. Wychodząc od pojęcia rozwoju gospodarczego, staram się skupić uwagę
czytelników na rozwoju regionalnym, koncepcjach rozwoju regionalnego i me
todach jego oceny. Szczególny nacisk kładę na nowy paradygmat rozwoju
związany z konkurencyjnością. Przedstawione teorie służą zidentyfikowaniu
czynników tego rozwoju i miejsca, jakie wśród nich zajmuje polityka ekonomiczna.
2 W różnych opracowaniach podkreśla się, że w latach 2007–2013 do Polski trafia rekordowa ilość
środków polityki spójności. Należy jednak pamiętać, że Polska jest beneficjentem tej polityki od stosun
kowo niedawna, a biorąc pod uwagę wydatki na mieszkańca czy procentowy udział funduszy struktural
nych w PKB krajów członkowskich, nie osiągnie takich wielkości jak kraje kohezyjne. Według raportów
spójności fundusze strukturalne w latach 2000–2006 i 2007–2013 stanowią ok. 2,5 PKB Polski, pod
czas gdy np. w latach 1994–1999 w Portugalii sięgały one ok. 3,3 , a w Grecji 3 .
8
0_wstep.indd 8
10-09-20 10:25
Wstęp
Polityczne uwarunkowania rozwoju są bowiem bardzo istotne. Pamiętać należy,
że stopień akceptowania ustroju i władzy przez społeczeństwo przenosi się na
funkcjonowanie gospodarki i jej efektywność. Decyduje o tym także zakres kom
petencji i uprawnień władz lokalnych i regionalnych, a przede wszystkim spo
sób sprawowania tej władzy. Czynniki rozwoju można też traktować jako bariery,
jeśli kształtują się niekorzystnie dla danego obszaru. Stąd niezwykle istotne jest
ich właściwe zidentyfikowanie, tak aby możliwe było pokonanie barier i wyko
rzystanie potencjału, jakim obdarzony jest dany region. Polityka gospodarcza
rządu silnie oddziałuje na czynniki rozwoju i konkurencyjności regionu; jej
integralną częścią są polityka regionalna i polityka spójności.
Teoretyczne aspekty polityki spójności Unii Europejskiej przedstawiam
w rozdziale drugim. Wyjaśniam w nim m.in. podstawowe kwestie terminolo
giczne, powiązania między politykami: spójności, strukturalną i regionalną,
pojęcie regionu w UE. Opierając się na Nomenklaturze Jednostek Terytorialnych
do Celów Statystycznych (NUTS), opracowanej przez Eurostat, podkreślam, że
podstawowym regionem w Unii Europejskiej jest państwo członkowskie, i to
ono jest przede wszystkim podmiotem polityki spójności, a dopiero potem jego
regiony. Z tego wynika, podjęta w kolejnych rozdziałach, analiza spójności
w Unii Europejskiej na poziomie krajowym. Omawiam najważniejsze instrumenty
tej polityki: fundusze strukturalne i Fundusz Spójności. Z uwagi na charakter
pracy i jej ukierunkowanie na Polskę, w dalszej części przedstawiam szczegółowo
rozwiązania z zakresu polityki regionalnej od czasu, kiedy Polska jest jej benefi
cjentem, a zatem w dwóch okresach programowania: 2000–2006 i 2007–2013.
Polityką spójności Unii Europejskiej realizowaną w Polsce szczegółowiej zaj
muję się w rozdziale trzecim. Za punkt wyjścia służy panoramiczne ujęcie poli
tycznych, ekonomicznych i społecznych uwarunkowań członkostwa Polski
we Wspólnocie. Następnie omawiam politykę spójności realizowaną w trzech
okresach – przedakcesyjnym, pierwszym okresie członkostwa (lata 2004–2006)
i w obecnym okresie programowania (2007–2013). Zwracam uwagę, że Polska
przeszła od tego czasu zasadniczną drogę: na początku transformacji nie istnia
ła polityka regionalna, która mogłaby przeciwdziałać zróżnicowaniom regio
nalnym lub sprzyjać budowaniu konkurencyjności regionalnej. Wstępując
w struktury unijne, kraj nasz był zbyt słaby gospodarczo, osiągał zaledwie połowę
PKB per capita Wspólnoty, zmagał się z wysokim bezrobociem, niską przedsię
biorczością. Środki polityki spójności stały się szansą wejścia na ścieżkę trwałego
rozwoju gospodarczego.
Wreszcie, w rozdziale czwartym, koncentruję się na funduszach struktural
nych i Funduszu Spójności, będących kluczowym mechanizmem pozwalającym
0_wstep.indd 9
9
10-09-20 10:25
Wstęp
na osiągnięcie spójności ekonomicznej i społecznej w Unii Europejskiej. Skutecz
ność ich interwencji można badać na różne sposoby. Głównym celem działań
jest wciąż (mimo ostatniej reformy i orientacji na konkurencyjność) wyrówny
wanie dysproporcji w rozwoju całej Wspólnoty i osiąganie spójności pomiędzy
poszczególnymi jej regionami. Cele polityki spójności definiuje się na po zio mie
makroekonomicznym, a zatem praktycznie jedynym narzędziem, które może
być użyte w celu zbadania, czy polityka UE osiąga swój cel, są modele makroeko
nomiczne. Umożliwiają one oszacowanie wpływu pomocy na funkcjonowanie
całej gospodarki. Główną zaletą bazujących na nich ewaluacji jest fakt, iż pozwa
lają one ocenić wpływ danej polityki w stosunku do scenariusza bez jej inter
wencji. W stosunku do przedsięwzięć finansowanych przez fundusze Unii Euro
pejskiej na przestrzeni lat najczęściej stosowano takie modele ekonometryczne,
jak: HERMIN, QUEST, E3ME, REMI, ECOMOD. Należy także wspomnieć o modelu
MaMoR2 i modelu EUImpactMod opracowanych w Polsce dla potrzeb badania
wpływu interwencji publicznych na gospodarkę. W celu zrozumienia zasad
działania modeli ekonomicznych i różnic w uzyskiwanych przy ich użyciu wyni
kach przedstawiam założenia kilku z nich oraz podejmuję próbę ich po rów nania.
Modele te wykorzystuję następnie w analizie sytuacji w zakresie spójności
gospodarczej i społecznej w Unii Europejskiej, podjętej w rozdziale piątym.
Uwzględniam tu ocenę samej Komisji Europejskiej oraz niezależne oceny eks
perckie. Ocena rezultatów polityki spójności Unii Europejskiej jest zadaniem
trudnym, głównie ze względu na niemożność oddzielenia jej wpływu od działa
nia innych czynników (np. koniunktury ekonomicznej, innych polityk wspólno
towych, polityki krajów członkowskich). Dostępne modele pozwalają przy tym
określić co najwyżej skuteczność tej polityki w stosunku do państw objętych
w całości lub w dużej części jej działaniem (a zatem głównie państw objętych
Celem 1 polityki regionalnej). Doświadczenia krajów Unii Europejskiej w zakre
sie konwergencji gospodarczej są różne. Jedynie w przypadku Irlandii widzimy
wyraźny proces konwergencji, ale rozpoczął się on dopiero od połowy lat 80.
W przypadku Hiszpanii i Portugalii proces ten był znacznie wolniejszy, a w przy
padku Grecji praktycznie w ogóle niezauważalny. Analizie empirycznej procesu
osiągania konwergencji z UE poddaję dwa kraje, powszechnie uważane za przy
kład „dobrego” i „złego” zarządzania funduszami UE: Irlandię i Grecję.
Rozdział szósty stanowi podsumowanie rozważań i jest próbą zbadania
wpływu polityki spójności UE na zmniejszenie dysproporcji w rozwoju gospo
darczym w Polsce. Opisuję proces konwergencji Polski z UE, oddziaływanie fun
duszy strukturalnych na jej rozwój gospodarczy i wreszcie – krajowe perspektywy
rozwoju polityki spójności.
10
0_wstep.indd 10
10-09-20 10:25
Wstęp
Teoria ekonomii dowodzi, że liberalizacja handlu i otwartość zewnętrzna
kraju są źródłami korzyści, które przekładają się na wzrost ogólnej efektywności
czynników produkcji, to zaś zwiększa dochód narodowy krajów uczestniczących
w wymianie. Zakładając przy tym malejącą krańcową produkcyjność czynników
produkcji, pojawia się tendencja do osiągania wyższego tempa wzrostu przez
kraje mniej rozwinięte, co pociąga za sobą zmniejszenie luki dochodowej mię
dzy krajami. Także endogeniczne teorie wzrostu dowodzą, że integracja gospo
darcza może przyspieszać konwergencję realną. Daje to krajom słabiej rozwiniętym
integrującym się z państwami wyżej rozwiniętymi szansę szybszego rozwoju
i w dłuższej perspektywie niwelowania luki rozwojowej. Pozytywne doświad
czenia krajów kohezyjnych również potwierdzają tę tezę, stąd oczekiwania
nowych krajów członkowskich, w tym Polski, że również ich członkostwo przy
czyni się do przyspieszenia wzrostu gospodarczego.
Polska osiągnęła w 2009 roku ok. 61 średniego poziomu PKB per capita dla
wszystkich 27 krajów Wspólnoty3. Zapóźnienie rozwojowe jest więc ogromne.
Przedstawiam tu przyczyny zróżnicowania ekonomicznego polskich regionów.
Podniesieniu poziomu PKB, wzrostowi zatrudnienia oraz przestawieniu polskiej
gospodarki na ścieżkę trwałego wzrostu, pozwalającą na znaczne zmniejszenie
różnic rozwojowych w stosunku do krajów członkowskich, służyć mają środki
pomocowe Unii Europejskiej. Poprzez odpowiednie ukierunkowanie działań
realizowanych w ramach polityki spójności Polska ma szansę na odrobienie za
ległości rozwojowych oraz przyspieszenie procesów zmierzających do zwięk
szenia konwergencji z innymi krajami Wspólnoty. Niniejsza publikacja stanowi
próbę podsumowania dotychczasowych osiągnięć w tej dziedzinie.
Dorota Murzyn
3 Szacunki Eurostatu.
11
0_wstep.indd 11
10-09-20 10:25
Wstęp
12
0_wstep.indd 12
10-09-20 10:25
Rozdział 1.
Rozwój gospodarczy – uwarunkowania
1.1. Pojęcie wzrostu i rozwoju gospodarczego
Rozwój gospodarczy jest kategorią, na podstawie której wnioskujemy o kierun
kach i natężeniu aktywności gospodarczej ludzi zamieszkujących jakieś teryto
rium. Pojęcia rozwoju gospodarczego często używa się zamiennie z pojęciem
wzrostu gospodarczego, nie są to jednak zjawiska tożsame. Wzrost gospodarczy
jest konieczny do zaistnienia rozwoju, ale nie jest warunkiem wystarczającym.
Wzrost gospodarczy oznacza zwiększenie globalnej produkcji dóbr i usług wy
tworzonych przez dane społeczeństwo w określonym czasie, jest to zatem roz
szerzanie się zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług. Tempo wzrostu
gospodarczego zależy od rozwoju potencjału produkcyjnego, czyli możliwości
wzrostu podaży oraz od kształtowania się popytu krajowego i zagranicznego.
Jest on miarą zmian ilościowych w gospodarce i mimo że towarzyszą mu zmiany
struktury produktu narodowego i całej gospodarki, to jednak ani PNB, ani PKB
(poprzez które zazwyczaj wyrażana jest produkcja) nie odzwierciedlają w pełni
tych zmian. Rozwój gospodarczy natomiast, oprócz zmian ilościowych w gospo
darce, wyrażanych za pomocą wskaźników wzrostu gospodarczego, obejmuje
również zmiany jakościowe w strukturze społecznoekonomicznej kraju [Woźniak,
2004, s. 20]. Zmiany jakościowe obejmują zmianę jakości wytwarzanych dóbr
i usług, zmianę struktury asortymentowej, doskonalenie techniki, pracy, zarzą
dzania, wzrost poziomu wykształcenia siły roboczej i innych czynników wzrostu
ekonomicznego. Pojęcie rozwoju gospodarczego podlegało ewolucji na prze
strzeni lat i nawet obecnie można spotkać różne podejścia do tej tematyki
[Dobrska, 2010, s. 23–35]. Parafrazując szwedzkiego ekonomistę G. Myrdala,
13
1_murzyn.indd 13
10-09-20 10:27
Rozdział 1. Rozwój gospodarczy – uwarunkowania
można jednak uznać, że rozwój gospodarczy to „ruch w górę” całego systemu
gospodarczego.
Z uwagi na fakt, że procesy jakościowe są często niewymierne i niewspół
mierne, niezmiernie trudno jest przedstawić proces rozwoju gospodarczego za
pomocą jednego uniwersalnego miernika. Podstawowym źródłem informacji na
temat potencjału gospodarczego krajów i regionów jest produkt krajowy brutto
(PKB) lub produkt krajowy brutto per capita. Wyraża on zagregowaną wartość
dóbr i usług finalnych wytworzonych na terytorium danego kraju. Innym wskaź
nikiem używanym do zdefiniowania grupy najmniej rozwiniętych państw świa
ta jest indeks wrażliwości ekonomicznej (economic voulnerability index – EVI).
Został on zastosowany w 1999 r. przez Komitet ONZ ds. Polityki Rozwoju w celu
identyfikacji państw najsłabiej rozwiniętych (LDC – least developer countries).
Pozwala on na ewaluację podatności gospodarek światowych na zakłócenia na
podstawie pięciu zmiennych [Guillaumont, 2007]: stopnia koncentracji ekspor
tu, zmienności dochodów z eksportu, zmienności produkcji rolniczej, udziału
przemysłu przetwórczego i nowoczesnych usług w PKB, wielkości populacji. Na
ocenę zmian przy uwzględnieniu czynników społecznych i kulturowych pozwala
z kolei indeks zasobów ludzkich (human assets index – HAI) oraz stosowany
przez UNDP (United Nations Development Programme – Program ONZ ds. Roz
woju) indeks rozwoju społecznego (human development index – HDI). W kon
strukcji HAI wzięto pod uwagę takie elementy, jak wyżywienie, zdrowie oraz
edukację. HDI określa z kolei zarówno ekonomiczny poziom rozwoju wyrażony
wartością realnego dochodu, jak i czynniki pozaekonomiczne – średnią długość
życia i dostęp do edukacji. Powszechnie stosowaną miarą rozkładu dochodów
jest tzw. współczynnik Giniego, wskazujący jak bardzo krzywa Lorenza danej
populacji (łącząca punkty, których współrzędne określają skumulowany pro
cent populacji oraz skumulowany procent dochodu) odbiega od krzywej ideal
nej równości. W badaniach porównawczych warunków rozwoju gospodarczego
przeprowadzanych przez Światowe Forum Ekonomiczne stosowany jest z kolei
wskaźnik konkurencyjności gospodarek (global competitiveness index – GCI1),
uwzględniający kilkadziesiąt zmiennych dotyczących m.in. infrastruktury,
instytucji, zdrowia, edukacji, polityki makroekonomicznej. W analizach ekono
micznych kładzie się jednak nacisk prawie wyłącznie na wzrost gospodarczy,
mierzony wskaźnikami dochodu narodowego. Należy przy tym pamiętać, że
jeżeli rozwój gospodarczy ma służyć zwiększaniu dobrobytu wszystkich obywa
1 Początkowo stosowano indeks konkurencyjności (competitiveness index), opracowany pod kierow
nictwem J. Sachsa. W roku 2000 zastąpiono go indeksem wzrostu konkurencyjności (growth competitive-
ness index), a następnie w 2004 r. globalnym indeksem konkurencyjności (global competitiveness index).
14
1_murzyn.indd 14
10-09-20 10:27
1.1. Pojęcie wzrostu i rozwoju gospodarczego
teli kraju, nie może ograniczać się wyłącznie do wzrostu PKB (który przecież nie
jest wystarczającą miarą jakości życia mieszkańców danego kraju). Redukowanie
przez politykę gospodarczą aspiracji rozwojowych do wzrostu gospodarczego
na pewno nie jest właściwym rozwiązaniem.
Z uwagi na współzależność procesów wzrostu i rozwoju gospodarczego for
mułuje się warunki wstępne ich występowania [Woźniak, 2004, s. 22–23]:
odpowiednia ilość i jakość pracy,
odpowiednia ilość i jakość kapitału w postaci maszyn, wyposażenia i surowców,
odpowiednia ilość i jakość zasobów naturalnych,
wysoki poziom techniki i technologii,
sprzyjające czynniki socjokulturowe kształtujące etos pracy.
Potencjalnymi uwarunkowaniami rozwoju gospodarczego są przy tym [Woźniak,
2004, s. 73–80]:
warunki geograficznoklimatyczne i naturalne (które decydują o rzadkości
występowania zasobów),
warunki demograficzne (tempo przyrostu naturalnego w relacji do stopy
wzrostu gospodarczego, przeciętna długość życia, gęstość zaludnienia),
infrastruktura i warunki socjokulturowe (model życia dominującej części
społeczeństwa, zasady sprawiedliwości społecznej, religia, decydujące o kształ
towaniu celów rozwojowych człowieka i sposobów ich realizacji),
otoczenie międzynarodowe gospodarki krajowej.
Według paradygmatu rozwoju wywodzącego się z koncepcji kosztów kompa
ratywnych D. Ricardo i innych teorii będących jej rozwinięciem (teorie kosztów
relatywnych, kosztów alternatywnych) tylko otwarcie gospodarki pozwala na
realokację aktywności gospodarczej na obszary, w których dany kraj dysponuje
względną przewagą. Tradycyjne czynniki wzrostu – ziemia, zasoby kapitału,
bogactwo naturalne – utraciły współcześnie na znaczeniu. Na rynku międzyna
rodowym istnieje niemal nieograniczona obfitość kapitału, ziemia niejedno
krotnie dostarcza więcej płodów, niż można sprzedać, zasoby pracy wydają się
mieć mniejsze znaczenie niż dobra organizacja pracy czy wykształcenie siły
roboczej.
W tradycyjnej (klasycznej) ekonomii podkreślano zatem znaczenie innych
czynników dla pomnażania bogactwa narodów, niż to się czyni w ekonomii
współczesnej. Współczesna rola zasobów we wzroście gospodarczym jest mniej
sza niż czynników jakościowych, których rezultaty wyrażają się we wzroście
produktywności tych zasobów (technologie, kapitał ludzki, przekształcenia
struktury społecznej, państwo i jego instytucje). Ważną rolę w rozwoju gospo
darczym odgrywają trudno mierzalne czynniki kulturowe i instytucjonalne.
15
1_murzyn.indd 15
10-09-20 10:27
Rozdział 1. Rozwój gospodarczy – uwarunkowania
Jednym z najważniejszych pozaekonomicznych warunków rozwoju jest istnie
nie kompletnego i stabilnego ładu prawnego, rozumianego zarówno jako dobre
prawo, jak i jako jego przestrzeganie. Istotne znaczenie dla rozwoju ma także
podłoże kulturowe – zmiana utrwalonych wartości i zachowań jest procesem
bardzo wolnym, w rezultacie czego podłoże kulturowe może być najsilniejszym
hamulcem wzrostu gospodarczego. Nie można także pominąć polityki gospo
darczej, ale należy przy tym pamiętać, że główne warunki rozwoju tworzy sys-
tem ekonomiczny, czyli układ stosunków między podmiotami gospodarczymi
oraz między nimi a państwem, zachodzących w procesie gospodarowania i ma
jących wpływ na podejmowane decyzje. Główną cechą różnicującą systemy eko
nomiczne są struktura własności i struktura rynku. Badania teoretyczne i em
piryczne nad wpływem instytucji na wzrost, które rozwinęły się na gruncie tzw.
neoklasycznej ekonomii politycznej, potwierdzają hipotezę, że efektywność
administracji państwowej korzystnie oddziałuje na wzrost gospodarczy [Wojtyna,
2001, s. 9–40]. Kategoriami bezpośrednio stymulującymi rozwój gospodarczy
są poza tym: przedsiębiorczość, wykształcenie, mobilizacja społeczna i kultura
ekonomiczna [Hryniewicz, 1996, s. 797–812]. Dobrobyt ekonomiczny zależy
od ilości konsumowanych dóbr, która jest dodatnio skorelowana z poziomem
stopy wzrostu gospodarczego.
Próbą przeciwstawienia się materialistycznej koncepcji dobrobytu, wynika
jącej z nieustannego wzrostu gospodarczego, jest koncepcja trwałego i zrówno
ważonego rozwoju (sustainable development). Pojęcie trwałego rozwoju zostało
wprowadzone w raporcie przygotowanym przez komisję pod przewodnictwem
G.H. Brundtland dla Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju. Trwały rozwój
oznacza, że „potrzeby teraźniejsze nie są zaspokajane kosztem zmniejszania
możliwości przyszłych generacji do zaspokajania swych potrzeb. Trwałość
i samopodtrzymywanie się wzrostu implikuje zatem nie tylko krótkookresową,
ale również międzygeneracyjną sprawiedliwość” [Report of the Word Commis-
sion…, 1987]. Trwały rozwój musi być zatem zrównoważony, czyli musi istnieć
równowaga pomiędzy trzema rodzajami kapitału: ekonomicznym, ludzkim
i przyrodniczym [Piontek, 2002, s. 27], pomiędzy celami ekonomicznymi, spo
łecznymi i jakością środowiska. Trwały i zrównoważony rozwój rozumiany jest
często jako tzw. ekorozwój, jego celem jest zapewnienie trwałej poprawy jakości
życia współczesnych i przyszłych pokoleń. Pojęcie trwałego i zrównoważonego
rozwoju znajduje swoje odzwierciedlenie w wielu dokumentach Unii Europejskiej
(m.in. Strategiczne Wytyczne Wspólnoty dla spójności na lata 2007–20132),
2 Decyzja Rady z dnia 6 października 2006 r. w sprawie Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla
spójności (2006/702/WE) (Dziennik Urzędowy UE nr L 291 z 21 października 2006 r.).
16
1_murzyn.indd 16
10-09-20 10:27
1.2. Główne teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego
a także w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 5), wyznaczając główny cel
polityki publicznej.
1.2. Główne teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego
Ekonomia rozwoju (development economics) powstała pod koniec lat 40.
XX wieku w odpowiedzi na pogłębiający się podział świata na bogatych i bied
nych. Różnice między krajami były tak duże, że nie potrafiono wyjaśnić przy
czyn nierówności za pomocą znanych wówczas metod. Teoria ekonomii oraz re
trospektywna analiza procesów gospodarowania pozwalają wyróżnić trzy fazy
rozwoju gospodarczego [Bywalec, 2005, s. 2]. Faza pierwsza polega na maksy
malizacji tempa wzrostu gospodarczego, wyrażonego wskaźnikami przyrostu
produktu narodowego oraz dynamiką produkcji ważniejszych działów gospo
darki. Faza druga obejmuje wzrost dobrobytu materialnego (ekonomicznego)
społeczeństwa, wyrażającego się przede wszystkim wzrostem zamożności oraz
konsumpcji dóbr materialnych. Wreszcie, faza trzecia podkreśla wzrost tzw. do
brobytu społecznego, czyli poziomu życia społeczeństwa, obejmującego nie tyl
ko materialny, ale także społecznokulturowy wymiar życia. W wysokiej fazie
rozwoju gospodarczego poprawa poziomu życia ludności może odbywać się bez
powiększania wielkości produktu narodowego (czyli właściwie bez wzrostu
gospodarczego). Dla wzrostu poziomu życia społeczeństwa wystarczą bowiem
np. modyfikacje w strukturze podziału wytworzonego produktu społecznego,
subiektywny wzrost jakości życia i zadowolenia.
Obecnie, na początku XXI wieku, w fazie pierwszej i drugiej znajdują się
przede wszystkim kraje słabo i nisko rozwinięte oraz kraje rozwijające się. Głów
nym zadaniem gospodarek tych krajów jest osiąganie wysokiego tempa wzrostu
gospodarczego i niwelowanie w ten sposób dystansu do krajów wyżej rozwinię
tych. W literaturze przedmiotu współczesne teorie rozwoju gospodarczego kra
jów słabiej rozwiniętych dzieli się zazwyczaj na trzy grupy [Piasecki, 2003a,
s. 218]:
neoklasyczne teorie rozwoju gospodarczego,
teorie strukturalnego braku równowagi,
radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczego.
Teorie te różnią się przede wszystkim oceną roli państwa w życiu gospodar
czym. Pierwsze prace z zakresu ekonomii rozwoju cechowało przekonanie
o skuteczności interwencjonizmu państwowego w krajach rozwijających się.
Opowiadano się za kontrolą państwową, mechanizmami antycenowymi i pro
17
1_murzyn.indd 17
10-09-20 10:27
Rozdział 1. Rozwój gospodarczy – uwarunkowania
tekcjonizmem w handlu zagranicznym [Piasecki, 2003b, s. 44]. Zmiana podej
ścia do obowiązujących paradygmatów rozwoju nastąpiła w połowie lat 70.,
kiedy zaczęto się opowiadać za wolnym rynkiem, wolnym handlem oraz ograni
czeniem interwencji państwa w życiu gospodarczym. W latach 80. teorię i prak
tykę gospodarczą w tej dziedzinie przeniesiono na grunt rozwiązań neoliberal
nych, umocniło się także przekonanie co do skuteczności tzw. konsensusu
waszyngtońskiego3. Druga połowa lat 90. pokazała, że strategie otwartości nie
w każdych warunkach prowadzą do sukcesu gospodarczego. Obecnie badacze
zajmujący się rozwojem zgadzają się, że fundamentalne znaczenie dla sukcesu
rozwoju w dłuższym okresie mają inwestycje w kapitał ludzki i społeczny. Decy
dującą rolę odgrywają przy tym instytucje oraz sektor prywatny, a także uwa
runkowania kulturowe. Brak natomiast zgody co do sposobów przyspieszenia
wzrostu gospodarczego i funkcji państwa w inicjowaniu procesów rozwojowych.
Do powiększania lub niwelowania nierówności w poziomie rozwoju gospo
darczego krajów i regionów mogą przyczyniać się różnice w tempie i dynamice
wzrostu gospodarczego. Do analizy tego zjawiska wykorzystuje się modele
wzrostu gospodarczego. Stosuje się różnorodne ich rodzaje w zależności od przy
jętego kryterium: długookresowe i krótkookresowe, klasyczne i keynesowskie,
jednoczynnikowe i wieloczynnikowe, matematyczne i ekonometryczne [szerzej:
Woźniak, 2004, s. 127–198]. Z teorii wzrostu gospodarczego niejako wyrosła
ekonomia rozwoju, dlatego nie sposób tutaj pominąć choćby krótkiego przeglądu
jej dorobku. We współczesnej literaturze ekonomicznej wyróżnia się najczęściej
trzy podstawowe sposoby analizy lub interpretacji długookresowego wzrostu
gospodarczego:
neoklasyczną teorię wzrostu (modele egzogeniczne),
teorię wzrostu endogenicznego,
teorię realnego cyklu koniunkturalnego.
Podstawowym punktem odniesienia dla niemal wszystkich analiz wzrostu jest
neoklasyczny model wzrostu Solowa4 (opracowany przez R. Solowa w 1956 r.).
Model ten zakłada, że funkcja produkcji5 odznacza się stałymi korzyściami skali
oraz malejącymi krańcowymi produkcyjnościami kapitału i pracy, a także ogra
niczoną substytucyjnością tych czynników produkcji. W modelu tym przyjmuje
się postęp techniczny jako dany i bada wpływ podziału produktu gospodarki
3 Konsensus waszyngtoński był zespołem ekonomicznych recept, opracowanych pod auspicjami
Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego (przedstawionych przez J. Williamsona),
które miały doprowadzić kraje rozwijające się do przyspieszonego rozwoju. Zasadnicze znaczenie przy
pisywano deregulacji, liberalizacji i prywatyzacji.
4 Model ten często nazywany jest też modelem SolowaSwana.
5 W modelach neoklasycznych wykorzystuje się funkcję produkcji C.W. Cobba i P.H. Douglasa.
18
1_murzyn.indd 18
10-09-20 10:27
1.2. Główne teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego
między konsumpcję i inwestycje na akumulację kapitału i wzrost. Model Solowa
identyfikuje dwa możliwe źródła zróżnicowania produktu na pracownika: róż
nice kapitału na pracownika i różnice wydajności pracy. Podstawową przyczyną
zróżnicowania dochodu w skali międzynarodowej są zatem różnice w stopach
akumulacji czynników produkcji oraz założenie o malejącej ich produkcyjności.
Do stałego wzrostu produktu na pracownika może prowadzić tylko wzrost wy
dajności pracy. Jeżeli przychody osiągane na rynku przez kapitał mają stanowić
przybliżony wskaźnik jego wkładu w produkt, to rozpiętości między akumulacją
kapitału fizycznego nie tłumaczą w żadnej mierze ani światowego wzrostu
gospodarczego, ani międzynarodowych różnic dochodu [Romer, 2000, s. 42].
Zasadniczy wniosek, który płynie z modelu Solowa, polega na tym, że akumula
cja fizycznego kapitału nie jest w stanie wytłumaczyć ani ogromnego wzrostu
produktu na głowę w czasie, ani ogromnych różnic tego produktu w skali geo
graficznej. Inne potencjalne źródła zróżnicowania realnych dochodów model
ten traktuje albo jako egzogeniczne, a zatem niewyjaśniane w ramach modelu
(np. postęp techniczny), albo jako w ogóle nieistniejące (np. korzyści zewnętrzne
z kapitału), stąd potrzeba sięgnięcia poza model. Model Solowa, a także jego
rozszerzona wersja opracowana przez N.G. Mankiwa, D. Romera i D.N. Weila,
należą do egzogenicznych modeli wzrostu.
Próby poszukiwania wyjaśnień różnic w poziomie dochodów podejmowali
autorzy kolejnych modeli. W wyniku włączenia do rozważań postępu technicz
nego, który w modelu neoklasycznym traktowany był jako zmienna egzogeniczna,
powstały modele endogeniczne. Zgodnie z ich założeniami wzrost gospodar
czy zależy przede wszystkim od akumulacji wiedzy, która znajduje wyraz w dzia
łalności sektora badawczorozwojowego6. W teorię wzrostu endogenicznego
duży wkład wniósł P. Romer, który koncentrował się na wyjaśnieniu postępu
technicznego jako czynnika endogenicznego. W jego modelu kapitał rozumiany
jest szeroko (obejmuje również inwestycje w działalność badawczorozwojo
wą), a źródłem postępu technicznego jest nabywanie wiedzy przez praktykę.
Z kolei R.E. Lucas zwrócił uwagę na znaczenie kapitału ludzkiego jako czynnika
wyjaśniającego poziom i wzrost produktu narodowego. Jego zdaniem głównym
czynnikiem długookresowego wzrostu gospodarczego jest wzrost indywidu
alnych umiejętności pracowników, wyodrębniany jako samodzielny czynnik.
Ogólnie biorąc, można wyodrębnić kilka determinant wzrostu endogenicznego:
endogeniczny postęp techniczny związany z nakładami na badania i rozwój oraz
innowacjami (m.in. P. Romer), akumulacja kapitału fizycznego i ludzkiego
6 Modele te rozwijali przede wszystkim P. Romer, G. Grossman i E. Helpman. Podaję za: Siwiński
[2005, s. 732].
19
1_murzyn.indd 19
10-09-20 10:27
Pobierz darmowy fragment (pdf)