Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00109 006721 20284747 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Polityka z twarzą. Personalizacja parlamentarnych kampanii wyborczych w Polsce w latach 1993–2011 - ebook/pdf
Polityka z twarzą. Personalizacja parlamentarnych kampanii wyborczych w Polsce w latach 1993–2011 - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 224
Wydawca: Uniwersytet Śląski Język publikacji: polski
ISBN: 978-8-3801-2356-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> edukacja >> socjologia
Porównaj ceny (książka, ebook (-20%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
W pracy rozważany jest proces personalizacji polskich kampanii wyborczych, czyli rosnącej roli liderów politycznych w dyskursie wyborczym kosztem koncentracji na partiach i problemach politycznych, w latach 1993–2011. Unikalny charakter, w sensie naukowym, mają zaprezentowane badania empiryczne, dotyczące personalizacji w ujęciu medialnym (analiza zawartości Gazety Wyborczej i Rzeczpospolitej) oraz strategicznym (analiza zawartości telewizyjnych audycji wyborczych). Wyniki studiów potwierdzają tezę personalizacji w rozumieniu wzrostu roli liderów politycznych w warstwie prezentacji polityki. Publikacja skierowana jest nie tylko do przedstawicieli nauk humanistycznych (medioznawców, politologów, socjologów) zajmujących się tematyką komunikowania politycznego, ale także tych spośród studentów i obserwatorów polityki, których interesują przemiany współczesnej demokracji w kontekście kampanii wyborczych.
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Polityka z twarzą Personalizacja parlamentarnych kampanii wyborczych w Polsce w latach 1993—2011 NR 3258 Marek Mazur Polityka z twarzą Personalizacja parlamentarnych kampanii wyborczych w Polsce w latach 1993—2011 Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2014 Redaktor serii: Nauki Polityczne Mariusz Kolczyński Recenzent Marek Jeziński Redakcja i korekta: Katarzyna Wyrwas Projekt okładki: Emilia Dajnowicz Redakcja techniczna: Barbara Arenhövel Łamanie: Bogusław Chruściński Copyright © 2014 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone ISSN 0208 ‑6336 ISBN 978 ‑83 ‑8012 ‑355 ‑7 (wersja drukowana) ISBN 978 ‑83 ‑8012 ‑356 ‑4 (wersja elektroniczna) Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40 ‑007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e ‑mail: wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Ark. druk. 14,0 Ark. wyd. 17,0. Papier offset. kl. III, 90 g. Cena 36 zł (+ VAT) Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp.K. ul. Jacewska 89, 88 ‑100 Inowrocław Spis treści Wstęp 1. Personalizacja polityki — podstawowe pytania konceptualizacyjne 2. Personalizacja kampanii wyborczych — konceptualizacja problemu badaw‑ 3. Plan książki czego Rozdział 1 polityki Personalizacja kampanii wyborczych w perspektywie mediatyzacji 1.1. Relacje mediów i polityki a personalizacja medialna i strategiczna 1.2. Logika medialna a personalizacja kampanii wyborczych 1.2.1. Logika rynkowa 1.2.2. Logika publiczna 1.2.3. Linia polityczna 1.2.4. Technologia mediów 1.3. Personalizacja medialna w badaniach empirycznych Rozdział 2 Wpływ profesjonalizacji kampanii wyborczych na personalizację 2.1. Zmiany społeczne w otoczeniu kampanii wyborczych 2.2. Wpływ profesjonalizacji na centralizację partii (kampanii) 2.3. Wpływ profesjonalizacji na personalizację scentralizowaną apeli wybor‑ czych 2.3.1. Konsultanci polityczni 2.3.2. Marketing polityczny 2.3.3. Zarządzanie mediami 2.4. Personalizacja apelu wyborczego w świetle badań empirycznych profesjona‑ lizacji kampanii wyborczych 7 10 17 19 23 24 38 44 48 51 55 60 71 73 77 83 83 87 90 94 6 Rozdział 3 Spis treści wyborczych. Przypadek Polski Uwarunkowania systemowe i kontekstowe personalizacji kampanii 3.1. Uwarunkowania personalizacji parlamentarnych kampanii wyborczych 3.2. Wpływ profesjonalizacji kampanii wyborczych na personalizację 3.3. Kontekst kampanii wyborczych a personalizacja 3.4. Uwarunkowania personalizacji związane z systemem medialnym związane z systemem politycznym w Polsce Rozdział 4 Personalizacja medialna w polskich kampaniach parlamentarnych w badaniach empirycznych 4.1. Stan badań 4.2. Personalizacja scentralizowana na łamach „Gazety Wyborczej” i „Rzeczpo‑ spolitej” w kampaniach wyborczych 1993—2011 4.2.1. Metoda badania 4.2.2. Wyniki 4.2.3. Interpretacja wyników Rozdział 5 w badaniach empirycznych Personalizacja strategiczna w polskich kampaniach wyborczych 5.1. Stan badań 5.2. Personalizacja scentralizowana w telewizyjnych audycjach wyborczych w latach 1993—2011 5.2.1. Metoda badania 5.2.2. Wyniki 5.2.3. Interpretacja wyników Zakończenie Bibliografia Wykaz rysunków, tabel, wykresów Indeks osobowy Summary Zusammenfassung 101 107 113 122 126 135 135 140 140 144 157 161 161 164 164 166 174 179 187 211 215 223 224 Wstęp Temat personalizacji polityki, w tym komunikowania politycznego, w ostat‑ nich dekadach wzbudza coraz większe zainteresowanie badaczy. Wszystkich łączy przekonanie, że tendencja ta, wpleciona w przeobrażenia społeczne, instytucjonalne i technologiczne (głównie związane z rozwojem mediów), uzewnętrzniająca się w rosnącej roli indywidualnych polityków na płaszczyźnie zachowań wyborczych, w praktyce sprawowania i formalnym wymiarze władzy politycznej na poziomie reżimów albo instytucji politycznych oraz w medialnym obrazie polityki, odzwierciedla zmianę ważną dla współczesnych demokracji parlamentarnych. Różnica zdań dotyczy stopnia, obszaru, a także konsekwencji jej występowania. Zdaniem Iana McAllisterA (2000: 191) to kluczowa cecha współczesnej polityki demokratycznej, której skutki będą najprawdopodobniej wyznaczać kształt demokracji w XXI wieku (zob. także: MAir, Müller, PlAs‑ ser, 2004: 71). Najczęściej podnosi się negatywne dla demokracji konsekwencje personalizacji polityki, takie jak: — nieuzasadniona redukcja złożoności procesu politycznego do motywacji i wyborów indywidualnych polityków w odniesieniu do odczytywania poli‑ tyki przez obywateli, a na płaszczyźnie czynników zachowań wyborczych: promocja politycznie nieistotnych cech i faktów związanych z personaliami polityków; — upośledzenie podstawowych funkcji organizacji politycznych na skutek prze‑ pływu władzy w kierunku jednostek kosztem grup i instytucji, np. funkcji społecznej w przypadku partii politycznych czy też funkcji związanych z wewnętrznym procesem decyzyjnym w instytucjach politycznych, przeja‑ wiające się dewaluacją kryteriów selekcji elity politycznej, osłabieniem zna‑ czenia kolegialnych sposobów decydowania, a także unikaniem debat oraz praktyk ucierania stanowisk politycznych; — obniżenie jakości dyskursu politycznego w sferze publicznej przez margina‑ lizowanie rozważania problemów politycznych na rzecz aspektów personal‑ nych, nierzadko trywialnych. 8 Wstęp Personalizacja polityki stoi w takim rozumieniu w sprzeczności z normami i wartościami liberalnej demokracji, zorientowanymi na pomnażanie i ochronę dóbr publicznych, grozi rozpowszechnieniem praktyk kojarzonych z modelem demokracji elitarnych, które ucieleśniają w niektórych ujęciach z jednej strony postępująca ekskluzja obywateli z procesu polityki, także poprzez zmniejsze‑ nie szans na racjonalny dyskurs polityczny i refleksję w procesie wyborczym, a z drugiej strony nadmierna autonomia decyzyjna jednostek sprawujących władzę, ich rosnąca odrębność i niezależność od grup społecznych i organizacji politycznych, pozbawianych w ten sposób możliwości demokratycznej kontroli. Inni badacze podważają uniwersalny charakter personalizacji w demokra‑ cjach parlamentarnych. Zwracają uwagę, że jej podstawowe założenie, zgodnie z którym następuje „zmiana koncentracji polityki z tematów w kierunku ludzi i z partii w kierunku polityków” (AdAM, MAier, 2010: 213), w praktyce znaj‑ duje niejednorodny wyraz, przede wszystkim ze względu na wieloaspektowy charakter tego procesu i zróżnicowanie na płaszczyźnie jego uwarunkowań, ale także skutków zakładanych zmian. Dlatego dyskusję nad negatywnymi konsekwencjami personalizacji autorzy ci postrzegają albo jako przedwczesną, w wielu przypadkach nieuzasadnioną w świetle empirycznych testów, albo nazbyt jednostronną, unikającą dostrzeżenia zniuansowanego charakteru tego procesu oraz właściwych dla niego zjawisk, który jest również korzystny dla rozwoju demokracji. Niezależnie od konsekwencji personalizacji podstawowym celem nauko‑ wego rozpoznania w warstwie empirycznej jest występowanie tego procesu. Zadanie to okazuje się niełatwe, zdarza się, że w badaniach dotyczących tych samych krajów i odnoszących się do tego samego okresu formułowane są odmienne stanowiska1. Różnice te, a nierzadko nieporozumienia, wynikają głównie z dwóch przyczyn. Pierwsza z nich ma związek z tym, że w niektórych studiach nie uwzględnia się w wystarczającym stopniu wielowymiarowości procesu personalizacji (vAn Aelst, sheAfer, stAnyer, 2012: 203—220) oraz faktu, że przekształcenia, do których odnosi się ta koncepcja, w różnych ob‑ szarach w jednym systemie politycznym mogą przebiegać nierównomiernie, a nawet w odwrotnych kierunkach. Druga przyczyna, pozostając w oczywistej zależności z pierwszą, wynika z nieścisłości oraz różnic konceptualizacyjnych i operacjonalizacyjnych, co powoduje, że wyniki i wnioski z wielu badań nie nadają się do porównań. Lauri KArvonen (2010: 2 i n.) podkreśla także, że istnieje niewystarczająca liczba studiów ilościowych weryfikujących proces personalizacji i upatruje w tym przyczynę bezpodstawnych supozycji oraz anegdotycznych argumentów, które pojawiają się niejednokrotnie w debatach na ten temat (por. MughAn, 2000). 1 Na temat personalizacji medialnej w Holandii w latach 90. XX wieku zob. np.: Kriesi, 2011: 825—844; BouMAns, BooMgAArden, vliegenthArt, 2013: 198—216. Wstęp 9 Ze względu na powyższe niejasności, a jednocześnie niewątpliwą wagę problemu, analiza personalizacji polityki jawi się jako wielce frapujące i in‑ teresujące wyzwanie. Podejmuję je w odniesieniu do kampanii wyborczych w polskich wyborach parlamentarnych z kilku powodów. Po pierwsze stoję na stanowisku, że analiza personalizacji w tym ujęciu dotyka istotnego wymiaru owego procesu (KArvonen, 2010: 99). O ile problem personalizacji nie jest, rzecz jasna, nowy w refleksji dotyczącej polityki i demo‑ kracji2, to właśnie zmiany związane z tym obszarem analizy — mediatyzację polityki i profesjonalizację kampanii wyborczych przebiegające dynamicznie w ostatnich kilku dekadach — traktować można jako mocne przesłanki tezy o występowaniu najbardziej sprzyjających w historii nowożytnych demokracji uwarunkowań wzrostu roli osób polityków kosztem instytucji i innych ele‑ mentów procesu politycznego. W tym sensie personalizacja komunikowania politycznego bywa postrzegana jako jedna z głównych przyczyn wzrostu roli jednostek w polityce, a zdaniem niektórych badaczy jest ona warunkiem ko‑ niecznym zmian personalizacyjnych w wymiarach innych niż komunikowanie polityczne, zwłaszcza w procesie podejmowania decyzji wyborczych (PoguntKe, WeBB, 2005b: 11). Po wtóre moje zainteresowanie personalizacją kampanii wyborczych uzewnętrzniającą się w obrazie medialnym wyrasta z założenia, że obraz ten wywiera wpływ na rzeczywistość polityczną. Twierdzenie to wynika z podejść teoretycznych właściwych dla perspektywy mediatyzacji polityki (MAzzoleni, schulz, 1999: 247—261), zakorzenionych w teoriach konstruktywizmu spo‑ łecznego, w myśl których media współtworzą polityczną rzeczywistość wedle własnych kryteriów selekcji i produkcji przekazów medialnych, wykraczając poza funkcję kanału przekazu. Jak to ujął Dennis dAvies: „Sam fakt, że niektóre wydarzenia są nam komunikowane, podczas gdy inne są ignorowane, określa nam w znacznym stopniu strukturę społecznego świata... Informacje służą konkretyzacji pewnych oznaczeń ludzi, wydarzeń i sytuacji” (za: MAzzoleni, 2003: 10). To stanowisko zbieżne jest także z koncepcjami dominującymi współ‑ cześnie w badaniach z zakresu nauki o komunikowaniu politycznym (seMetKo, 2010: 171; zob. także: KAid, 1996), takimi jak ustanawianie agendy, ramowanie (framing) czy priming3. Zasadność badania komunikowania politycznego w pierwszych dwóch dekadach III RP łączę także z tezą, zgodnie z którą 2 By sięgnąć tylko do rozważań Maxa WeBerA (2002: 181 i n.) dotyczących „panowania charyzmatycznego” czy Richarda sennetA (2009) na temat koncentracji na osobie polityka w sferze publicznej. 3 Jak zauważa jeden z prominentnych badaczy w nurcie agenda setting: „Większość naszej wiedzy na temat atrybutów kandydatów politycznych — począwszy od ich politycznej ideologii, aż do osobowości — pochodzi z informacji medialnych oraz reklamy politycznej obecnej w me‑ diach masowych” (MccoMBs, 2008: 88). Zob. także: iyengAr, McgrAdy, 2007; schulz, 2006: 164—168. 10 Wstęp w państwach przechodzących transformację ustrojową w 2. połowie XX wieku media odgrywały w procesie socjalizacji politycznej rolę szczególną, ważniejszą niż w stabilnych demokracjach (voltMer, schMitt ‑BecK, 2006: 228; gunther, MughAn, 2000; o’neil, ed., 1998). Analiza zaprezentowana w tym studium stanowi nie tylko próbę wypełnienia luki w polskich badaniach empirycznych dotyczących personalizacji komuniko‑ wania politycznego (jak dotąd tego typu studiów nie przeprowadzono w Polsce ani w krajach Europy Środkowo ‑Wschodniej), ale wynika także z przekonania, że w takich demokracjach, jak Polska, proces ten, zwłaszcza w wyborach par‑ lamentarnych, może wywoływać konsekwencje poważniejsze niż w stabilnych demokracjach, co obok sygnalizowanej roli mediów ma związek z procesem transformacji ustrojowej, zarówno na płaszczyźnie instytucjonalnej, jak i spo‑ łecznej. Ponadto dostrzegam potrzebę weryfikacji często formułowanych hipotez, w myśl których w krajach postkomunistycznych warunki procesu personalizacji są korzystniejsze niż w demokracjach zachodnioeuropejskich wobec zakładanej słabości partii politycznych m.in. ze względu na specyfikę kształtowania się poddziałów socjopolitycznych (KArvonen, 2010: 3), a także na niedojrzałość demokracji w ujęciu społecznym, manifestującą się m.in. niskim poziomem zaufania do instytucji publicznych (McAllister: 2000: 190—191) oraz związaną ze wstępną fazą kształtowania się elit politycznych demokratycznego państwa. 1. Personalizacja polityki — podstawowe pytania konceptualizacyjne Przyjmuję, że personalizacja polityki odzwierciedla w ujęciu analitycznym podwójną perspektywę (AdAM, MAier, 2010: 216): po pierwsze oznacza wzrost roli jednostek w polityce przy jednoczesnym ograniczeniu znaczenia partii, in‑ stytucji, kolektywnych tożsamości i problemów politycznych4, po drugie określa wzrost roli atrybutów osoby polityka niezwiązanych bezpośrednio z polityką (związanych natomiast z osobą polityka) przy jednoczesnym ograniczeniu zna‑ czenia atrybutów politycznych (istotnych dla odgrywania roli polityka)5. Hipo‑ 4 Do najczęściej cytowanych w literaturze nurtu pojmującego personalizację jako proces należą konceptualizacje: Lauriego KArvonenA (2010: 4): „indywidualni aktorzy polityczni stali się bardziej prominentni (zyskali na znaczeniu — M.M.) kosztem partii i kolektywnych tożsa‑ mości” oraz Gideona rAhAtA i Tamira sheAferA (2007: 67): „polityczna waga indywidualnego aktora w procesie politycznym wzrasta wraz z upływem czasu, podczas gdy centralność (centra‑ lity) grupy politycznej (tj. partii) zmniejsza się”. 5 Prominentnymi przedstawicielkami tego nurtu badań są Rosa vAn sAnten i Liesbet vAn zoonen. W polskiej literaturze zob. PionteK, 2011: 126. 1. Personalizacja polityki — podstawowe pytania konceptualizacyjne 11 tezy badawcze dotyczące procesu personalizacji polityki wynikające z takiego podejścia wymagają doprecyzowania w odniesieniu do trzech podstawowych pytań (por. vAn holsteyn, AndeWeg, 2010: 628—635): 1. Do kogo odnosi się pojęcie personalizacji? 2. Jakie tendencje odzwierciedla? 3. W jakim obszarze polityki przebiega? Jeśli chodzi o pierwsze pytanie, podmiotem w procesie personalizacji jest polityk. Analiza w takim rozumieniu zmierza do rozpoznania pozycji jednostki w systemie władz, obrazie medialnym czy procesie podejmowania decyzji wyborczych niezależnie, czy przedmiotem studiów będą działania samych poli‑ tyków (w tym stanowione przez nich normy prawne), efekty pracy dziennikarzy czy zachowania wyborców6. Personalizacja w badaniach zwykle odnosi się do szczególnej kategorii polityków (personalizacja scentralizowana) albo do jed‑ nostek polityków w ogóle (personalizacja zdecentralizowana)7 (zob. rysunek 1). 6 Dlatego wyłączam z obszaru moich zainteresowań w tym studium konceptualizacyjne od‑ miany personalizacji, które nie spełniają tego warunku, takie jak personalizacja w ujęciach psy‑ chologicznym, marketingowym i technologicznym. W studiach nad personalizacją w ujęciu psy‑ chologii politycznej istotna jest problematyka osobowości wyborcy i jej wpływ na kształtowanie się postaw politycznych i preferencji wyborczych. Personalizacja definiowana jest jako wzrost roli osobowości, a także poglądów, wartości, aspiracji i oczekiwań wyborcy kosztem innych zmiennych wyjaśniających preferencje wyborcze (np. związanych z charakterystyką socjode‑ mograficzną). Rosnąca rola wizerunku czy też postrzeganej osobowości polityka (np. w świetle modelu Wielkiej Piątki) ma drugoplanowe znaczenie i uznawana jest za efekt stosowania przez wyborców strategii upraszczającej proces poznawczy (zob. cAPrArA, 2007: 151—164; w polskiej literaturze: MArciniAK, 2012; tursKA ‑KAWA, 2011; Błaszczyk, GorBaniuk, 2009: 263—278). Personalizacja w ujęciu marketingowym odnosi się do praktyk, których celem jest zwiększenie efektywności marketingowej poprzez dostosowanie przekazu i/lub produktu do jednostkowych pragnień i potrzeb konsumenta lub odbiorcy komunikatu. (zob. vesAnen, 2007: 409—418). Me‑ chanizm taki stanowi zwykle wyraz orientacji rynkowej. Można go także wyjaśniać przy użyciu pojęć marketingu relacyjnego: wtedy to personalizacja, obok empatii i realizacji zobowiązań, służyć będzie ukształtowaniu relacji opartej na wzajemnym zaufaniu i wzajemnych korzyściach. Personalizacja technologii komunikowania występuje w dwóch postaciach. Pierwsza nawiązuje do działań marketingowych i perswazyjnych. W tym ujęciu koncepcja personalizacji, niejedno‑ krotnie łączona z praktyką zarządzania profilem użytkownika sieci (zob. Petersen, PluKe, KovA‑ ciKovA, BArtoloMeo, 2009), sprowadza się do wykorzystania możliwości, jakie daje sieć w celu opracowania i stosowania zaawansowanych programów zarządzania relacjami z konsumentem, w tym zbierania informacji na temat użytkownika, jego aktywności w sieci oraz indywidualnych potrzeb i projektowania na podstawie tych informacji przekazów dla pojedynczych konsumen‑ tów (zob. KArdArAs, KArAKostAs, MAMAKou, 2013: 2331—2342). W drugim ujęciu, w nurcie determinizmu technologicznego, badacze pochylają się nad pytaniami, na ile nowe technologie komunikacyjne — zwłaszcza telefonia komórkowa i internet — indywidualizują sposób komuni‑ kowania społecznego. Personalizacja określa wtedy stopień nadania jednostkowych, unikalnych cech komunikatowi oraz sposobowi użytkowania medium przez indywidualnych odbiorców. 7 Autorami tego rozróżnienia są Meital BAlMAs, Gideon rAhAt, Tamir sheAfer i Shaul R. shenhAv (2014). W ich ujęciu pojęcie personalizacji zdecentralizowanej odnosi się do indywi‑ dualnych polityków, którzy nie są liderami, ale należą do elity politycznej (np. parlamentarzyści). 12 Wstęp personalizacja polityki scentralizowana/zdecentralizowana instytucjonalna wyborcza komunikowania politycznego kampanii wyborczych Rys. 1. Mapa konceptualizacyjna personalizacji polityki Źródło: opracowanie własne W pierwszym ujęciu uwagę przykuwają zwykle prominentni politycy: liderzy partii, premierzy, wybrani ministrowie. W odniesieniu do tej grupy niektórzy badacze stosują pojęcie prezydencjalizacja. Termin ten zyskał popularność w analizie roli liderów politycznych w procesie wyborów w Wielkiej Brytanii autorstwa Antony’ego MughAnA (2000) oraz w studium rosnącej roli liderów w kilkunastu demokracjach pod redakcją Thomasa PoguntKego i Paula WeBBA (2005a). Pierwszy z badaczy, weryfikując (pozytywnie) hipotezę o systemowej zmianie brytyjskiej demokracji w kierunku właściwości modelu prezydenckiego, przyjął, że prezydencjalizacja oznacza „zmianę w czasie od kolektywnego do spersonalizowanego rządu, zmianę z modelu rządu i wyborczej polityki zdomi‑ nowanej przez partię polityczną w kierunku modelu, w którym lider partyjny staje się bardziej autonomiczną siłą polityczną” (MughAn, 2000: 7). Idąc tym tropem, autorzy The Presidentialization of Politics zaproponowali, by prezy‑ dencjalizację interpretować jako „proces, w którym reżimy stają się bardziej prezydenckie w codziennej praktyce, w większości przypadków bez zmiany formalnej struktury, to jest typu reżimu” (PoguntKe, WeBB, 2005b: 1). W ba‑ daniach kampanii wyborczej Dieter ohr (2011: 22) rozróżnia prezydencjalizację od personalizacji na podobnej zasadzie, jaką w niniejszym studium stosuje się w odniesieniu do personalizacji scentralizowanej i zdecentralizowanej: Te dwa pojęcia prezydencjalizacji i personalizacji są blisko związane, ale nie są całkiem synonimiczne. Relacjonowanie polityki mogłoby w zasadzie stać się bardziej spersonalizowane, ale nie sprezydencjali‑ zowane, jeżeli politycy otrzymaliby ogólnie więcej uwagi w mediach kosztem, powiedzmy, partii politycznych albo problemów politycznych. Odwrotnie: relacjonowanie polityki przez media mogłoby stać się spre‑ zydencjalizowane, ale niekoniecznie spersonalizowane, jeżeli politycy drugo ‑ i trzecioplanowi byliby zastąpieni przez liderów politycznych. 1. Personalizacja polityki — podstawowe pytania konceptualizacyjne 13 Uważam, że pojęcie personalizacji scentralizowanej jest bardziej adekwatne do opisu zakładanych zmian niż prezydencjalizacja, ponieważ ta ostatnia niepo‑ trzebnie wzbudza konotację zmiany systemowej. Co prawda niektórzy autorzy, posługując się tym terminem, zaznaczają, że system prezydencki jest jedynie modelem, do którego tylko w pewnym sensie (niesystemowym) zbliżają się systemy parlamentarne8, ale wydaje się, że mimo tych zastrzeżeń samo pojęcie, które zachęca do poszukiwania analogii w wymiarze instytucjonalnym i be‑ hawioralnym z modelem prezydenckim, może przyczynić się do zaciemnienia obrazu unikalności wzrostu znaczenia lidera w analizowanych demokracjach parlamentarnych. Jak zauważa Keith doWding (2013), biorąc pod uwagę przy‑ padek Wielkiej Brytanii, zachodzące w tym kraju niektóre zmiany polegające na centralizacji egzekutywy, zwiększające władzę premiera, wskazują raczej na pogłębiający się dystans w stosunku do systemu amerykańskiego, aniżeli dowodzą rosnącej zbieżności pozycji premiera Wielkiej Brytanii i prezydenta stojącego na czele rządu. Koncepcja prezydencjalizacji zdaje się nie brać także pod uwagę faktu, że premierzy mogą w niektórych wymiarach dysponować większą władzą niż szef rządu w systemie prezydenckim9. Personalizacja scentralizowana i zdecentralizowana mogą do pewnego stopnia przebiegać równolegle, ale w niektórych obszarach np. partia polityczna czy obraz medialny odzwierciedlają również potencjalnie wykluczające się tendencje. Pytanie o tendencje wynikające z hipotezy personalizacji polityki łączyć należy z ustaleniem podstawowych obszarów, w ramach w których persona‑ lizacja jest analizowana. Przyjmuję, że można wskazać trzy takie wymiary: instytucjonalny, wyborczy i komunikowania politycznego (zob. rysunek 1)10. Dla każdego z nich właściwy jest pewien zbiór relacji, które określają z jednej strony wzrost roli indywidualnego polityka, z drugiej strony w związku z tym wzrostem niższą rangę innych aktorów lub elementów procesu politycznego. W jednym przypadku, zgodnie z drugą zaprezentowaną perspektywą analizy personalizacji, rzecz dotyczy relacji elementów składających się na charakte‑ 8 Takie np. jest stanowisko Thomasa PoguntKego i Paula WeBBA (2005a: 346), którzy pod‑ kreślają, że prezydencjalizacja oznacza zmianę w kierunku: 1) większej władzy liderów w obrę‑ bie egzekutywy; 2) większej wzajemnej autonomii liderów i partii parlamentarnych; 3) większej koncentracji w procesie wyborczym na liderze. Jednocześnie zaznaczają, że model systemu pre‑ zydenckiego jest realizowany najpełniej w USA. Zob. także: PoguntKe, WeBB, 2013: 646—654. 9 Zob. dyskusję dotyczącą koncepcji prezydencjalizacji między Keithem doWdingieM, Paulem WeBBeM i Thomasem PoguntKeM w: doWding, 2013: 617—635; PoguntKe, WeBB, 2013: 646—654. 10 Por. np. typologię PoguntKego i WeBBA (trzy wymiary procesu prezydencjalizacji (fa‑ ces of presidentialization): oblicze władzy wykonawczej, oblicze partyjne (party face) i oblicze wyborcze (PoguntKe, WeBB, 2005b: 8—9) czy systematykę rAhAtA i sheferA (2007), którzy zaproponowali: wymiar instytucjonalny, wymiar medialny (media informacyjne oraz aktywność komunikacyjna partii politycznych) i wymiar behawioralny (wyborcy oraz politycy). 14 Wstęp rystykę osoby polityka (zob. rysunek 2). Występowanie tych relacji w systemie politycznym może mieć charakter selektywny, niemniej obecność niektórych z nich (zwłaszcza związanych z personalizacją instytucjonalną) sprzyja perso‑ nalizacji w innych zarysowanych poniżej konstelacjach. cechy polityczne a cechy niepolityczne lider a inni politycy polityk a partia polityczna polityk a problem polityczny polityk a instytucja polityczna polityk a ideologia Rys. 2. Relacje wpisane w proces personalizacji polityki Źródło: opracowanie własne W ujęciu instytucjonalnym personalizacji centralnym problemem anali‑ tycznym jest przepływ władzy — w kierunku zwiększenia władzy jednostki (pojedynczego polityka) kosztem kolegialnych form jej sprawowania w obrębie zorganizowanych aktorów politycznych (np. rząd, parlament, partia). Jak to ujęli Gideon rAhAt i Tamir sheAfer (2007), obserwować można w tym kontekście „wprowadzenie zasad, mechanizmów i instytucji, które kładą większy nacisk na indywidualnego polityka (individual politician), a mniejszy na grupy polityczne i partie”. Personalizacja tego typu zarówno uzewnętrznia się, jak i skutkuje ros‑ nącą autonomią w procesie decydowania politycznego i odrębnością tożsamości jednostki w stosunku do grup politycznych i instytucji. Zmianę odzwierciedlają zapisy prawne (odmiana formalna) albo praktyki i mechanizmy nieformalne wpisane w kulturę polityczną (odmiana nieformalna). Badania w tym obszarze mieszczą się zwykle w jednym z trzech głównych nurtów: zorientowanych na rozpoznanie wzrostu roli premiera w obrębie egze‑ kutywy (rządzie lub gabinecie), wzrostu roli osób polityków (kosztem partii) w kontekście ordynacji wyborczych, a także wzrostu roli liderów w partiach politycznych. Lauri KArvonen (2010: 40) na podstawie metaanalizy badań porównawczych kilkudziesięciu demokracji dotyczących pozycji premiera 1. Personalizacja polityki — podstawowe pytania konceptualizacyjne 15 w rządzie dowodzi, że nie występuje uniwersalny trend personalizacji, w nie‑ których krajach ewidentny jest spadek znaczenia szefów rządów, w niektórych natomiast zmienność jest tak duża, że nie można mówić o jakimkolwiek linio‑ wym trendzie. Podstawowa teza o personalizacji w wymiarze wyborczym ukazuje wzrost rangi polityka (np. lidera) w stosunku do innych czynników określających za‑ chowanie wyborcze (np. do postaw dotyczących partii, ideologii czy problemów politycznych). Badania koncentrują się najczęściej wokół problemu wpływu osób liderów albo kandydatów na kształt decyzji wyborczej. W pierwszej grupie weryfikowane są hipotezy związane ze znaczeniem niektórych cech liderów albo związanych z pełnieniem urzędu (np. kompetencja, ale także popularność), albo stricte osobistych (np. wiek, płeć). W kontekście istotnego w tym ujęciu pytania o trend wzrostu wpływu roli lidera na zachowania wyborcze kosztem innych elementów na gruncie badań empirycznych najczęściej padają odpowie‑ dzi podważające personalizację11. W personalizacji komunikowania politycznego, które interpretuję za Bria‑ nem McnAireM jako „celowe komunikowanie dotyczące polityki”12, zakłada 11 Taki wniosek przykładowo można wyprowadzić z porównawczych studiów Keesa AArt‑ sA, André BlAisA i Hermanna schMittA (eds., 2011). W tym opracowaniu Sören holMBerg i Henrik oscArsson (2011: 50) na podstawie analizy zachowań wyborców w 9 krajach w ujęciu longitudialnym obejmującym wybory z kilku dekad syntetyzują: „teza, że liderzy wraz z upły‑ wem czasu bardziej wpływają na głosowanie, nie znajduje potwierdzenia”. Autorzy formułują ponadto ważny w świetle metodologii rozpoznania tej problematyki postulat kontroli zmiennej identyfikacji (albo popularności) partyjnej, jako że działa ona jak filtr przy ocenie lidera (i wpły‑ wu tejże) na głosowanie. W podobnym tonie, ale unikając jednoznaczności, wnioski o wpły‑ wie osoby lidera na decyzje wyborcze formułuje Anthony King (2002: 221), co prowadzi go do konstatacji: „Współczesne wybory pozostają w zdecydowanej większości politycznym współza‑ wodnictwem (w odróżnieniu od współzawodnictwa personalnego — M.M.), a partie polityczne zrobiłyby dobrze, wybierając swoich liderów i kandydatów w świetle tego ustalenia”. Zob. także: vAn holsteyn, AndeWeg, 2010. Jednocześnie nie jest trudno wskazać opracowania, których au‑ torzy dostrzegają znaczący wpływ liderów na zachowania wyborcze (niekoniecznie jednak ana‑ lizując trend personalizacji), jak np. Bittner, 2011. Pojawiają się także oceny, zgodnie z którymi rola lidera jest w wyborach nie tyle niewielka, ile niezbadana — czy to ze względu na fakt, że identyfikacja partyjna niejako maskuje rolę lidera (zob. gArziA, 2011: 697—709), czy z powo‑ du nieuwzględnienia w rozpoznaniu czynników zachowań wyborczych zmiennych związanych z charakterystyką (psychologiczną) wyborców (Blondel, thieBAult, czernicKA, inoguchi, PAth‑ MAnAnd, venturino, 2010; gArziA, 2013: 67—89). 12 Za Brianem McnAireM (1998: 25—26) przyjmuję, że komunikowanie polityczne to pro‑ ces obejmujący: 1) wszystkie formy komunikowania przedsiębrane przez polityków i innych aktorów politycznych po to, aby osiągnąć konkretne cele; 2) komunikowanie adresowane do tych aktorów przez niepolityków, np. wyborców czy felietonistów gazet; oraz 3) komunikowanie o nich i ich działalności zawarte w doniesieniach prasowych, artykułach wstępnych i innych for‑ mach medialnej dyskusji o polityce. Por. Bennett, entMAn, 2005: 1 i n. W polskiej literaturze na temat definiowania komunikowania politycznego piszą doBeK ‑ostroWsKA, 2004; MichAlczyK, 2005. 16 Wstęp się wzrost roli osoby polityka przy jednoczesnym spadku znaczenia aktorów politycznych lub elementów ujętych na rysunku 2 na płaszczyźnie treści medial‑ nych. Takie podejście, wynikające także z praktyki studiów empirycznych z tego zakresu, ukazuje koncentrację w ujęciu podmiotowym na dwóch najbardziej aktywnych aktorach procesu komunikowania politycznego (media informacyjne i partie polityczne), a w ujęciu przedmiotowym (marginalizując niemedialne formy komunikowania) w centrum zainteresowania lokuje obraz medialny, poj‑ mowany jako rzeczywistość medialną, czyli „rzeczywistość stworzoną takich wydarzeń, jakimi opisują je media” (za: McnAir, 1998: 33) oraz przekazów medialnych składających się na autoprezentację partii politycznych (reklama polityczna). W tym wymiarze najczęściej, w porównaniu z poprzednimi, for‑ mułowane są także założenia związane z prywatyzacją polityki rozpatrywane głównie w odniesieniu do relacji między cechami politycznymi i niepolitycz‑ nymi w przekazach dotyczących osób polityków. Szczególnym typem persona‑ lizacji komunikowania politycznego jest personalizacja kampanii wyborczych, którą odnoszę, wychodząc poza dominujący model definiowania kampanii wyborczych koncentrujący całą niemalże uwagę na podmiotach ubiegających się o głosy wyborcze, do efektów działań wszystkich aktorów komunikowania politycznego uczestniczących w kampanii wyborczej, podobnie jak w kon‑ tekście komunikowania politycznego, premiując rolę mediów informacyjnych oraz partii politycznych. Innymi słowy kampanie wyborcze interpretuję jako komunikowanie polityczne, niezależnie od różnych celów podmiotów w nim uczestniczących, odbywające się w określonym czasie (w tym sensie kampanie można wyodrębnić w ujęciu formalnym na podstawie reguł prawnych albo na podstawie zmiennych behawioralnych określających intensywność i skalę działań komunikacyjnych) i skoncentrowane na określonej tematyce (związanej bezpośrednio z wyborami). Podsumowując zarys trzech wymiarów personalizacji, należy podkreślić, że zaprezentowana systematyka nie ma charakteru całkowicie rozłącznego, co wy‑ nika z wzajemnych zależności między poszczególnymi typami personalizacji. Zależności te wymagają w ujęciu analitycznym podejścia holistycznego w tym sensie, że studia jednego z wymiarów powinny do pewnego stopnia uwzględ‑ niać pozostałe, a przynajmniej niektóre z kluczowych w kontekście przedmiotu studiów interakcji, jakie między nimi zachodzą. W tym studium postulat ten będzie zrealizowany poprzez uwzględnienie w analizie personalizacji instytu‑ cjonalnej (w partiach politycznych). 2. Personalizacja kampanii wyborczych — konceptualizacja problemu badawczego 17 2. Personalizacja kampanii wyborczych — konceptualizacja problemu badawczego Zasadniczym celem moich studiów jest weryfikacja koncepcji ‑hipotezy personalizacji scentralizowanej w polskich parlamentarnych kampaniach wy‑ borczych. Właśnie ze względu na cel oraz zastosowaną metodologię taki projekt badawczy cechuje unikalność na tle badań zaprezentowanych dotychczas w li‑ teraturze naukowej. Praca ma charakter opisowy, mieści się w nurcie opracowań z zakresu ko‑ munikowania politycznego, łącząc podejście komunikologiczne i politologiczne w tym sensie, że stanowi próbę uwzględnienia czynników właściwych dla perspektywy mediocentrycznej i politologicznej w analizie przesłanek procesu personalizacji kampanii wyborczych, a także ze względu na fakt rozpoznania treści medialnych komunikowania partii politycznych. Badanie komunikowania wyborczego obejmie 6 polskich kampanii parlamentarnych z lat 1993—2011. Oprócz analizy zawartości komunikatów publikowanych w mediach informa‑ cyjnych oraz komunikatów przygotowanych przez rywalizujące w wyborach podmioty polityczne wśród podstawowych metod wykorzystywanych w tym studium wskazać należy analizę historyczno ‑porównawczą oraz analizę istnie‑ jących danych statystycznych. Wśród celów szczegółowych pracy można wymienić: — omówienie przesłanek tezy o personalizacji (polityki) komunikowania po‑ litycznego na płaszczyźnie teorii mediatyzacji polityki i profesjonalizacji kampanii wyborczych, — analizę występowania i charakterystyki trendu personalizacji kampanii wy‑ borczych na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych w zachod‑ nioeuropejskich demokracjach parlamentarnych, — rozpoznanie uwarunkowań personalizacji kampanii wyborczych w wyborach parlamentarnych w Polsce, — analizę występowania trendu i charakterystyki personalizacji medialnej w polskich kampaniach wyborczych na podstawie badań prasy opiniotwór‑ czej, — analizę występowania trendu i charakterystyki personalizacji strategicznej w polskich kampaniach wyborczych na podstawie badań telewizyjnej rekla‑ my politycznej. Interesuje mnie proces personalizacji scentralizowanej (odnoszącej się do liderów partii politycznych) w ujęciu indywidualizacji oraz prywatyzacji w wy‑ miarze medialnym i strategicznym (zob. rysunek 3). Indywidualizację odnoszę do wzrostu roli lidera w przekazach medialnych przy jednoczesnym ograniczeniu roli partii politycznej, ideologii, problemów politycznych oraz innych polityków (zob. vAn Aelst, sheAfer, stAnyer, 2012: 18 Wstęp personalizacja scentralizowana kampanii wyborczych indywidualizacja prywatyzacja medialna strategiczna Rys. 3. Mapa konceptualizacyjna personalizacji kampanii wyborczych Źródło: opracowanie własne 203—220). W wymiarze prywatyzacji istotne pytanie dotyczy wzrostu rangi cech bezpośrednio związanych z zawodem polityka w stosunku do cech, które tego warunku nie spełniają, oraz faktów z prywatnego życia polityka13. Nie trzeba dodawać, jak trudna, chociaż w ujęciu analitycznym do pewnego stopnia możliwa, jest tego typu delimitacja. Centralne pytanie analizy dotyczy występowania trendu personalizacji w komunikowaniu politycznym dwóch najsilniejszych aktorów systemu komunikowania politycznego. Z jednej strony w ten sposób podejmuję próbę wniknięcia, w zakresie przedmiotu studiów, w sposób pojmowania polityki przez podmioty polityczne, zdobycia wiedzy na temat ich założeń dotyczących procesu wyborczego, z drugiej strony, badając zawartość mediów, staram się pozyskać dane na temast ich roli w procesie wyborczym. Głównym kryterium, na podstawie którego wyróżniono medialny i strate‑ giczny wymiar personalizacji kampanii wyborczych, jest typ nadawcy i jego 13 Por. z systematyką personalizacji komunikowania politycznego Rosy vAn sAnten i Lies‑ bet vAn zoonen (2010: 46—47) oraz Any Inés lAnger. Holenderskie badaczki, koncentrując się na wymiarze dotyczącym cech polityków, wyznaczyły trzy sposoby ujęcia personalizacji (trzy definicje operacyjne). W badaniach ujęły jej następujące rodzaje: indywidualizację — omówie‑ nie indywidualnych kompetencji politycznych, emocjonalizację — osobiste narracje w formie emocjonalnych opisów lub refleksji na temat wydarzeń z udziałem polityków i ich doświadczeń pokazywane przez media, a także prywatyzację (prywatna persona) — historie o prywatnym ży‑ ciu polityków w mediach. Brytyjska medioznawczyni Ana Inés lAnger (2011: 6—11) dla rozpo‑ znania medialnej charakterystyki polityków zaproponowała koncepcję polityki osobowości (per‑ sonality politics), którą pojmuje jako rosnący nacisk mediów na cechy jednostki i prywatne życie polityków kosztem zainteresowania kwestiami ideologicznymi i propozycjami programowymi. Autorka rozróżniła w tym zakresie między: 1) skupieniem mediów na cechach przywódczych i umiejętnościach profesjonalnych (lider jak mąż stanu) oraz 2) polityzacją prywatnej persony — naciskiem mediów na życie i cechy osobiste (lider jako istota ludzka). Zob. także: JeBril, AlBæK, de vreese, 2013: 105—121. 3. Plan książki 19 cele. W pierwszym z tych typów mowa o dziennikarzach, których uczestnictwo w kampanii wyborczej sprowadza się w istocie do jej relacjonowania (infor‑ mowania o niej i jej interpretowania). Personalizacja strategiczna natomiast jest efektem celowych działań komunikacyjnych podmiotów ubiegających się o głosy wyborcze, przedmiotem analizy są ich apele wyborcze, zwykle w postaci reklam politycznych. Dziennikarze i politycy oczywiście wzajemnie wpływają na treść swej komunikacji wyborczej, co w partiach politycznych znajduje wyraz zwłaszcza w działaniach zorientowanych na zarządzanie me‑ diami. 3. Plan książki Wychodząc z niekwestionowanego w literaturze przedmiotu założenia, że personalizacja kampanii wyborczych wyrasta z wzajemnych zależności i wpływów takich procesów, jak mediatyzacja polityki oraz profesjonalizacja kampanii wyborczych, problematykę tę omawiam w dwóch pierwszych rozdzia‑ łach książki. Rozważania swoje odnoszę zasadniczo do ustaleń teoretycznych i badań empirycznych przeprowadzanych na gruncie europejskim w demokra‑ cjach parlamentarnych. W pierwszym rozdziale koncentruję się na rozpoznaniu źródeł i charak‑ terystyki personalizacji scentralizowanej (zwłaszcza w wymiarze medialnym) w świetle ewolucji relacji mediów i polityki na poziomie systemowym oraz oddziaływań logiki medialnej (uwzględniając tym samym poziom organiza‑ cyjny i indywidualny). Zakładając, że logika medialna jest konceptem wielo‑ wymiarowym, rozważam te jej cechy spośród wyróżnionych wymiarów (logika rynkowa, logika publiczna, linia polityczna, technologia), które szczególnie sprzyjają personalizacji. Przedmiotem studiów w drugim rozdziale czynię wpływ profesjonalizacji kampanii wyborczych na personalizację, interpretując ją w kategoriach We‑ berowskiej racjonalności celowej z centralną rolą partii politycznych w tym procesie. Po zarysowaniu źródeł zmian profesjonalizacyjnych, rozpatrywanych na płaszczyźnie otoczenia społecznego kampanii oraz transformacji ugrupowań politycznych, zmierzam do rozpoznania dwóch zakładanych skutków profesjo‑ nalizacji: wzrostu roli lidera kosztem innych gremiów decyzyjnych w partii (centralizacja partii i kampanii) oraz personalizacji apeli wyborczych formacji politycznych, podkreślając trzy dość często podnoszone w debacie naukowej przesłanki tezy o personalizacji strategicznej odnoszące się do wzrostu roli konsultantów politycznych w partiach oraz popularyzowanych przez nich metod i koncepcji marketingu politycznego, a także do zarządzania mediami. 20 Wstęp Na zakończenie rozdziału pierwszego i drugiego przedstawiam wnioski wynikające z przeglądu najnowszych badań personalizacji odpowiednio: per‑ sonalizacji medialnej (rozdział 1) oraz strategicznej (rozdział 2), dzięki czemu dokonuję przeglądu stosowanych metod badawczych komunikowania politycz‑ nego oraz najbardziej aktualnych pytań związanych z personalizacją w tym wymiarze. Zarysowany obraz uwarunkowań personalizacji uzupełniam w rozdziale trzecim o kontekst polskich kampanii, rozpatrując możliwy wpływ zmiennych instytucjonalnych wynikających z systemu politycznego i medialnego oraz czynników kontekstowych na stopień występowania personalizacji. Wyniki dotychczas przeprowadzonych studiów podnoszących problem wzrostu roli lidera w polskich kampaniach w ujęciu medialnym i strategicznym oraz efekty własnych analiz zawartości komunikowania wyborczego omawiam w rozdziałach 4 i 514. Na podstawie longituidalnych analiz zawartości artykułów na temat wyborów publikowanych w „Gazecie Wyborczej” i „Rzeczpospolitej” w ostatnich dwóch tygodniach kampanii wyborczych z lat 1993—2011 (w sumie próba objęła 1 759 artykułów, z których 975 kodowano z użyciem klucza katego‑ ryzacyjnego) dokonuję weryfikacji czterech hipotez wynikających z podstawo‑ wej koncepcji ‑hipotezy personalizacji kampanii wyborczych: H1. Wraz ze wzrostem koncentracji gazet na liderach zmniejsza się ich koncentracja na głównych partiach politycznych oraz kandyda- H2. Wraz ze wzrostem koncentracji gazet na liderach zmniejsza się ich H3. Wraz ze wzrostem roli cech niepolitycznych zmniejsza się rola cech H4. Wzrostowi roli liderów dwóch największych partii w gazetach to- koncentracja na problemach lub programach politycznych. warzyszy zmniejszenie roli liderów innych głównych partii. tach. politycznych w opisie liderów. Badania prasy uznaję za konserwatywny test personalizacji w tym sensie, że uchwycony w nich trend wzrostu roli liderów politycznych traktować można jako przesłankę twierdzeń o występowaniu personalizacji w innych mediach. W ostatnim rozdziale przedstawiam dane zebrane w studium zawartości telewizyjnych audycji wyborczych partii politycznych — próba objęła audycje wyborcze 6, a w 1997 roku 8 komitetów wyborczych partii, które w danym roku wyborczym odnotowały najwyższe wyniki w wyborach do Sejmu, emitowane w tych samych kampaniach wyborczych, które ujęto w badaniach prasy. Zako‑ dowano 1 406 fragmentów audycji, średni czas jednego fragmentu wyniósł 46,3 14 Do zapisu i obliczenia wyników w obu pomiarach wykorzystano program SPSS Stati‑ stics. 3. Plan książki 21 sekundy. Wyniki posłużyły do falsyfikacji kolejnych trzech hipotez związanych z personalizacją strategiczną: H1. Wraz ze wzrostem roli lidera w reklamie politycznej zmniejsza się H2. Wraz ze wzrostem roli tematyki związanej z osobą lidera zmniejsza H3. Wraz ze wzrostem roli cech niepolitycznych zmniejsza się rola cech się rola innych składowych oferty wyborczej. rola kandydatów. politycznych w opisie liderów. Zebrane w obu pomiarach dane prowadzą do podstawowego wniosku, że w polskiej polityce ostatnich dwóch dekad na płaszczyźnie komunikowania politycznego — zarówno w relacjach medialnych, jak i w komunikowaniu wy‑ borczym kontrolowanym przez polityków — wzrasta ranga liderów partyjnych. Bez wątpienia zyskują oni w warstwie symbolicznej i w tym sensie uprawniona jest tytułowa antropomorfizacja pojęcia polityki. Na drodze technologicznie warunkowanej wizualizacji i związanej z tym konkretyzacji, a także w efekcie przemian mediatyzacyjnych i profesjonalizacyjnych oblicze polityki — jej twarz — w percepcji dziennikarzy, partii politycznych czy potencjalnych wyborców determinują osoby liderów. To oni w coraz większym stopniu tworzą etykiety ugrupowań politycznych rywalizujących w wyborach, ale także występują jako nadawcy w dziennikarskich materiałach i nadają ton politycznym przekazom. Niewiele jednak przemawia za tym, że za tą powierzchownością polityki w pol‑ skich kampaniach wyborczych kryją się poważniejsze zmiany będące odejściem od dominującego we współczesnej demokracji partyjnego sporu albo że ozna‑ czają istotną transformację przedmiotu polityki polegającą na wzroście roli jej wymiaru personalnego kosztem treści nawiązujących do interesów, potrzeb i oczekiwań podmiotów polityki. Wykaz rysunków, tabel, wykresów Wstęp Rysunek 1. Mapa konceptualizacyjna personalizacji polityki Rysunek 2. Relacje wpisane w proces personalizacji polityki Rysunek 3. Mapa konceptualizacyjna personalizacji kampanii wyborczych Rozdział 1 Rysunek 1. Wymiary logiki medialnej a personalizacja kampanii wyborczych w wy‑ miarze medialnym Tabela 1. Logiki w komunikowaniu politycznym (model demokratyczno ‑korporacyjny) w ujęciu Keesa Brantsa i Philipa van Praaga Tabela 2. Badania personalizacji komunikowania politycznego w wymiarze medial‑ Tabela 3. Programy publicystyczne telewizji holenderskiej z udziałem polityków Tabela 4. Badania personalizacji komunikowania politycznego w wymiarze medial‑ nym (indywidualizacja) nym (prywatyzacja) Rozdział 2 Tabela 1. Opinie konsultantów na temat roli partii w kampanii na podstawie Global Political Consultancy Survey Tabela 2. Ważność partii w wyborach parlamentarnych wedle statusu zawodowego na podstawie Global Political Consultancy Survey Tabela 3. Opinie konsultantów na temat roli problemów i osób kandydatów w kampanii na podstawie projektu Global Political Consultancy Survey Tabela 4. Opinie konsultantów na temat roli czynników w kampanii na podstawie Global Political Consultancy Survey Tabela 5. Wskaźniki personalizacji w badaniach Liesbeth Hermans i Maurice’a Ver‑ geera na podstawie analizy zawartości informacji na stronach internetowych kandydatów do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku 212 Wykaz tabel, rysunków, wykresów Rozdział 3 Tabela 1. Przyczynowe uwarunkowania dla członków zbioru rozmytego „demokracji ze spersonalizowanym komunikowaniem politycznym” Tabela 2. Indeks chwiejności wyborczej w Polsce w latach 1991—2011 Tabela 3. Partyjna identyfikacja w Polsce w latach 1998—2008 Tabela 4. Stabilność poparcia dla 4 partii z najlepszym wynikiem w wyborach Tabela 5. Opinie polskich konsultantów politycznych Tabela 6. Struktura wydatków wybranych partii na kampanie w wyborach parlamen‑ tarnych (do Sejmu / Senatu) w latach 1993—2011 Tabela 7. Zmiany liczby fanów partii na stronach Facebooka w okresie przed wybo‑ Tabela 8. Uwarunkowania kontekstowe personalizacji scentralizowanej w polskich rami w 2011 roku kampaniach w latach 1993—2011 Rozdział 4 Tabela 1. Statystyka jednostek wypowiedzi prasowej w analizie „Gazety Wyborczej” i „Rzeczpospolitej” Tabela 2. Główne partie i liderzy w badaniach Tabela 3. Odniesienie do życia prywatnego w j.w.p. z liderem Wykres 1. Występowanie soundbites liderów i kandydatów głównych partii w tele‑ wizyjnych programach informacyjnych w kampaniach z 2005 i 2007 roku Wykres 2. Udział procentowy czasu liderów w czasie poświęconym partiom we wszystkich serwisach informacyjnych w kampanii z 2011 roku Wykres 3. Udział j.w.p. na temat wyborów w ogólnej liczbie j.w.p. w działach poli‑ tycznych „Gazety Wyborczej” i „Rzeczpospolitej” w latach 1993—2011 Wykres 4. Udział j.w.p. z główną partią (w tym j.w.p. z liderem) w ogólnej liczbie j.w.p na temat wyborów w kampaniach z lat 1993—2011 Wykres 5. Inne partie w j.w.p. z głównymi partiami Wykres 6. Widzialność lidera, partii, kandydata w tytułach j.w.p. z główną partią Wykres 7. Koncentracja autora j.w.p. na podmiocie politycznym Wykres 8. Udział tematyki odnoszącej się do lidera w j.w.p. z liderem Wykres 9. Występowanie kandydatów w j.w.p. z liderem Wykres 10. Liczba j.w.p. z główną partią na pierwszej stronie a liczba j.w.p. z liderem na pierwszej stronie Wykres 11. Zdjęcia liderów w j.w.p. z liderem Wykres 12. Inkbites w j.w.p. z liderem Wykres 13. Typy ujęć partii w j.w.p. z główną partią Wykres 14. Role liderów w j.w.p. z liderem Wykres 15. Cechy liderów (explicite) w j.w.p. z liderem Wykres 16. Występowanie liderów w j.w.p. z główną partią Wykaz rysunków, tabel, wykresów 213 Rozdział 5 Tabela 1. Nadawcy w warstwie werbalnej w telewizyjnych audycjach wyborczych Tabela 2. Częstotliwość pojawiania się liderów w programach studia wyborczego kampanii z 1997 roku w analizie dokonanej przez Cezarego Trutkowskiego Tabela 3. Materiał badawczy w analizie zawartości audycji wyborczych w kampaniach z lat 1993—2011 Tabela 4. Tematyka wypowiedzi lidera w f.a. Wykres 1. Główni aktorzy w przekazie reklamowym w f.a. (warstwa dźwięku i obrazu) Wykres 2. Typy prezentacji lidera w f.a. (częstotliwość) Wykres 3. Czas wypowiedzi lidera w f.a. Wykres 4. Typ prezentacji liderów i kandydatów w f.a. Wykres 5. Sposób wypowiadania się lidera w f.a. Wykres 6. Tematyka dotycząca lidera w wypowiedziach innych w f.a. Wykres 7. Typ autocharakterystyki lidera w f.a. Wykres 8. Sposób pokazywania lidera w f.a. Indeks osobowy 187 Aalberg Toril 196 Aardal Bernt 103, 187 Aarts Kees 187, 191, 195, 202 Abramowicz Bartosz 33, 187 Adam Silke 8, 10, 61, 101, 103, 178, Adamik Małgorzata 187 Adamik‑Szysiak Małgorzata 160, 187 Albæk Erik 18, 41, 44, 45, 60, 62, 91, 181, 195, 196 Alberski Robert 108, 110, 112, 187 Allan Stuart 42, 48, 187 Althaus Marco 80, 187 Andeweg Rudy B. 11, 15, 195 Andrews Leighton 91, 187 Antoszewski Andrzej 75—76, 107— 109, 112, 125, 188, 196 Bajka Zbigniew 131, 188 Balmas Meital 11, 188 Banaszkiewicz Anna 110, 111, 188 Barneys Edward L. 36, 188 Bartkowski Jerzy 205 Bartolomeo Giovanni 11, 203 Bartosik Łukasz 136, 188 Bates Stephen 55, 191 Batorski Dominik 121, 188 Bauman Zygmunt 31, 47, 73—74, 188 Bélanger Paul 93, 188 Bennett W. Lance 15, 26, 33, 188, 189, 201 Benoit William L. 57, 189 Bichta Tomasz 114, 189 Bielasiak Jack 75, 108 Binder Tanya 103, 189 Bishop George F. 57, 189 Biskup Bartłomiej 116, 117, 189, 200 Bittner Amanda 15, 189 Blais André 15, 187, 191, 195, 202 Błaszczyk Ewa 11, 189 Blondel Jean 15, 55, 81, 82, 103, 189 Blumenthal Sidney 27, 189 Blumler Jay G. 29—31, 33, 38, 49, 51, 72, 91, 189 Błuszkowski Jan 197 Bogost Ian 58, 189 Bogunia‑Borowska Małgorzata 131, 132, 189 Boomgaarden Hajo 8, 38, 65, 104, 188 Boorstin Daniel 47, 93, 189 Borowiec Piotr 114, 206 Boumans Jelle W. 8, 38, 61, 65—67, 104, 189 Bourdieu Pierre 32—33, 44—45, 177, Bowler Shaun 85, 97, 115, 189, 190 Bralczyk Jerzy 190 Brants Kees 40—41, 67, 68, 99, 183, 189 190 Braud Philip 92, 156, 173, 190 Brock Timothy C. 196 Broersma Marcel 96, 97, 194 216 Indeks osobowy Bucy Page Erik 45, 56, 174, 193 Burgess Jean 58, 190, 194 Buttice Matthew K. 104, 190 Calise Mauro 79, 190 Campus Donatella 91, 98, 99, 190 Caprara Gian Vittorio 11, 190, 199 Carlin Diana B. 57, 200 Carty R. Kenneth 93, 188 Chomsky Noam A. 35, 194 Chrabąszcz Robert 135, 204 Churska‑Nowak Karolina 60, 90, 190, 200 Clemens Clay 82, 190 Converse Philip E. 45, 190 Cronin Thomas E. 92, 190 Crotty William J. 191, 192, 198 Curran James 57, 191 Curtice John 191 Czajkowski Andrzej 188 Czernicka Katarzyna 15, 55, 81, 82, 103, 189 Czerwiński Marek 206 Dalton Russel J. 61, 75, 190, 191, 192, 195, 196, 197, 200, 206 Davies Dennis 9 Dayan Daniel 93, 94, 191 De Waele Jean‑Michel 114, 202 Diamond Edwin 55, 191 Dimitrova Daniela V. 24, 39, 54, 207 Dobek‑Ostrowska Bogusława 15, 24, 49, 72, 91, 126, 127, 130, 132, 133, 136, 141, 161, 191, 197, 202, 203, 204 Dobrowolski Piotr 209 Donsbach Wolfgang 52, 53, 191 Doron Gideon 59, 199 Dowding Keith 13, 191 Downey John 104, 106, 191 Drobczyński Sebastian 200 Dudek Patrycja 128, 191 Dudek Wiesław 209 Dulio David A. 83, 191 Eagles Donald Munroe 93, 188 195 Elmelund‑Præstekær Christian 60, 91, Enli Gunn Sara 97, 192 Entman Robert N. 15, 26, 188, 189, 201 Esmer Yilmaz 75, 192 Esser Frank 24, 37, 42, 51, 91, 132, 191, 192, 194, 195, 203, 205, 207, 209 Fan David 51, 91, 192 Farell David M. 72, 77, 79, 83, 85, 97, 98, 103, 115, 189, 190, 192, 200 Favretto Ilaria 103, 201 Fenton Natalie 57, 191 Ferrari Simon 58, 189 Filas Ryszard 126, 128, 129, 192 Filipowicz Stanisław 192 Fiut Ignacy Stanisław 136, 192 Foley Michael 99, 192 Franklin Bob 45, 192 Fras Janina 197, 207 Frątczak‑Rudnicka Barbara 205 Freedman Des 57, 191 Gackowski Tomasz 192 Galtung Johan 41, 42 Gałkowska Agnieszka 73, 193 Gałkowski Stanisław 73, 193 Gandhy Oscar 91 Garlicki Jan 120, 193, 208 Garzia Diego 15, 56—57, 104, 193 Gebethner Stanisław 188, 190, 203 Gerodimos Roman 194 Gibson Rachel K. 72, 80, 193 Giebler Heiko 83, 193 Gierula Marian 206 Gitlin Todd 48, 193 Glajcar Rafał 107, 187, 193, 198, 209 Gliński Piotr 125, 193 Goban‑Klas Tomasz 48, 193 Godlewski Tadeusz 107, 193 Godzic Wiesław 131, 193 Goffman Erwing 92, 193 Golinowski Janusz 92, 193 Gorbaniuk Oleg 11, 189 Grabe Mari Elizabeth 45, 56, 174, 193 Indeks osobowy 217 Graber Doris 50, 193 Grabowska Mirosława 110, 111, 194 Graham Todd 96, 97, 194 Green Joshua 58, 190, 194 Green Melanie C. 196 Grzybczak Jarosław 131, 194 Gunther Richard 10, 39, 194 Gurevitch Michael 72, 91, 189 Habermas Jürgen 33—34, 35—36, 38, 179, 194 49, 50, 194 Hacker Kenneth L. 189, 194 Hallin Daniel C. 31—32, 40, 41, 48— Hansen Glenn J. 57, 189 Hart Roderick P. 55, 194 Hartley John 58, 194 Hazan Reuven Y. 81, 102, 194, 205 Hazelhoff Karin 96, 97, 194 Heffernan Richard 81, 82, 194 Hellweg Susan A. 194 Henneberg Stephan C.M. 87, 88, 194, 202, 209 Herbut Ryszard 77, 78, 79, 194, 196 Herman Edward S. 35, 194 Hermans Liesbeth 96, 183, 195 Hess Agnieszka 114, 195 Hinck Edward A. 57, 195 Hofman Iwona 121, 122, 195 Holmberg Sören 15, 75, 102, 109, 195 Holtz‑Bacha Christina 71, 72, 95, 98, 102, 190, 195, 197, 198, 199, 201, 202, 205 Hopkin Jonathan 79, 89 Hopmann David Nicolas 41, 44, 60, 62, 91, 195, 209 Hordecki Bartosz 128, 204 Horsfield Bruce 200 Hunjan Sarinder 191 Ilciów Adam 88, 195 Inglehart Roland 74, 196 Inoguchi Takashi 15, 55, 81, 82, 103, 189 Iyengar Shanto 9, 29, 47, 48, 58, 196 Jabłoński Wojciech 49, 91, 196 Jackson Daniel 194 Jackson Nigel A. 58, 199, 202 Jackson‑Beeck Marylin 57, 189 Jakubowicz Karol 24, 129, 134, 196 Jamieson Kathleen Hall 55, 196 Jamróz Adam 78, 196 Jasiewicz Krzysztof 190 Jebril Nael 18, 45, 181, 196 Jednaka Wiesława 73, 196 Jenkins Henry 58, 196 Jeziński Marek 89, 113, 188, 196 Johansson Bengt 63, 66, 196 Johnson Dennis W. 187, 204, 209 Jóźwiak‑Di Marcantonio Jakub 99, 196 Kaid Lynda Lee 9, 24, 26, 47, 49, 95, 191, 196, 197, 200, 205, 206, 206, 207 Karakostas Bill 11, 197 Kardaras Dimitris K. 11, 197 Karvonen Lauri 8, 9, 10, 14, 95, 197 Karwat Mirosław 88, 89, 155—157, 179, 197 Kasińska‑Metryka Agnieszka 203 Kasse Max 24, 197 Katz Elihu 93, 94, 191 Katz Richard S. 78, 81, 191, 192, 198 Kavanagh Dennis 29, 38, 90, 189, 197 Kelly Max 196 Kępa‑Figura Danuta 198 Kepplinger Hans Mathias 27, 28, 38, 48, 197 Kilias Jarosław 205 King Anthony 15, 104, 197 Kiousis Spiro 91, 207 Kirchheimer Otto 78, 197 Kleinnijenhuis Jan 40, 65, 208 Klementowicz Tadeusz 208 Klingeman Hans‑Dieter 190, 195, 196, 197, 200, 206, Kłoskowska Antonina 45, 197 Knutsen Oddbjørn 75, 197 Kolczyński Mariusz 113, 115, 116, 117, 123, 128, 133, 136, 137, 156, 159, 160, 197, 198, 199, 201, 207 218 Indeks osobowy Kolodny Robin 83, 85, 192 Kołodziej Jacek H. 41, 130, 136, 198 Konieczny Aleksandra 128, 198, 200 Kosowska‑Gąstoł Beata 114, 206 Kovacikova Tatiana 203 Kovats Ildiko 98, 198 Kowalczyk Krzysztof 198, 206 Krastev Ivan 181, 198 Kriesi Hanspeter 8, 44, 64, 101, 198 Krouwel André 77, 78, 79, 89, 198 Kruikemeier Sane 59, 198 La Palombara Joseph 197 Langer Ana Inés 18, 59, 63, 66, 68, 69, 93, 95, 103, 104, 157, 199, 205 Lees‑Marshment Jennifer 74, 87, 99, 199, 207 Lengauer Günther 204 Levinson Paul 58, 199 Levy Pierre 59 Lev‑On Azi 59, 199 Lilleker Darren G. 58, 74, 194, 199, Lisowska‑Magdziarz Małgorzata 36, 202 199 Livak Lior 59, 199 Louw P. Eric 91, 92, 93, 132, 199, Luhmann Niklas 74, 199 Luther Karl R. 192 Łączyński Marcin 192 Łódzki Bartłomiej 127, 191 Maarek Philippe J. 98, 199 MacQuil Denis 50, 193 Maguś Wojciech 135, 199 Maier Michaela 8, 10, 61, 101, 103, 178, 187 Mair Peter 7, 77, 78, 81, 88, 173, 199 Majdecka Kamila 191, 202, 203, 204 Mamakou Xenia J. 11, 197 Mancini Paolo 31, 32, 40, 41, 48, 49, 50, 55, 71, 74—75, 76, 88, 98, 99, 180, 189, 190, 194, 195, 196, 198, 199, 201, 202, 206, 207 Manin Bernard 40 Marciniak Ewa Maria 11, 199 Marczewska‑Rytko Maria 89, 199 Markowski Radosław 73, 110, 199, 207 Mazur Marek 72, 113, 115, 116, 117, 128, 133, 136, 137, 160, 198, 199, 200, 201 Mazzoleni Gianpietro 9, 25, 38, 39, 51, 195, 196, 200 102, 191, 200 McAllister Ian 7, 10, 56, 61, 75, 101, McCombs Maxwell 9, 47, 200 McGrady Jennifer 9, 29, 47, 48, 58, 196 200 McGuire John P. 57, 189 McHale John P. 57, 189 McKinney Mitchell S. 57, 200 McLuhan Eric 200 McLuhan Marshall 55 McNair Brian 15, 16, 23, 47, 51, 200 McQuail Dennis 41, 42, 43, 52, 196, Meadow Robert G. 57, 189 Medvic Stephen 83, 85, 192 Meyrowitz Joshua 56 Michalczyk Stanisław 15, 23, 25, 26, 42, 43, 45, 60, 149, 159, 198, 200, 201 Michels Robert 78, 114 Mickelson Sig 93, 201 Mider Daniel 120, 193 Mielczarek Tomasz 126, 129, 201 Migalski Marek 113, 201 Milazzo Caitlin 104, 190 Miluska Jolanta 189 Molęda‑Zdziech Małgorzata 46, 201 Morozowski Andrzej 131 Mrozowski Maciej 24, 25, 47, 190, 201 Mughan Anthony 8, 10, 12, 40, 42, 56, Müller Wolfgang C. 7, 77, 81, 88, 173, 194, 201 199 Müller‑Rommel Ferdinand 192 Musiałowska Ewa 160, 161, 201 Nagraba Marcin 121, 188 Nalewajko Ewa 89, 201 Indeks osobowy 219 Needham Catherine 90, 201 Negrine Ralph 58, 71, 79, 80, 85, 98, 99, 190, 195, 198, 199, 201, 202 Nelson Candice J. 189 Neveu Erik 50 Newell James L. 103, 201 Newman Bruce I. 88, 92, 201, 209 Neuman W. Russell 201 Nimmo Dan D. 174, 201 Nossiter Thomas Johnson 90, 189, 214 Nord Lars 91, 99, 180, 202 Norris Pippa 23, 45, 50, 72, 79, 193, 202 Nowak Ewa 138, 202 O’Neil Patrick H. 10, 202 O’Shaughnessy Nicolas J. 194, 209 Ociepka Beata 130, 202 Ohr Dieter 12, 24, 202 Olczyk Tomasz 45, 47, 202 Oniszczuk Zbigniew 24, 202 Ormrod Robert 87, 88, 202 Oscarsson Henrik 15, 102, 109, 195 Ossowski Szymon 130, 131, 207 Ostrogorski Mojżesz 78 Ørsten Mark 196 Pacześniak Anna 114, 202 Palouci Caterina 89 Paluch Anna 202 Panbianco Angelo 78, 202 Papathanassopoulos Stylianos 71, 98, 190, 195, 198, 199, 201, 202 Parisi Arturo 88 Partacz Sławomir 128, 191 Pasquino Gianfranco 88, 99, 178, 190, Pathmanand Ukrist 15, 55, 71, 81, 82, 98, 103, 189, 190, 195, 198, 199, 201, 202 Patterson Thomas E. 46, 52, 53, 191, 202 203 Pawełczyk Piotr 90, 203 Peszyński Wojciech 114, 159, 160, 203 Petersen Françoise 11, 203 Peterson Theodore 48, 206 Pettersson Thorleif 75, 192 Pfetsch Barbara 24, 37, 41, 42, 53—55, 134, 191, 192, 194, 195, 203, 205, 207, 209 Piasecki Andrzej K. 113, 203, 205 Piasecki Marek 128, 203 Pier P.M. 57, 189 Pietrzyk‑Zieniewicz Ewa 113, 162, 203 Piontek Dorota 10, 24, 42, 45, 46, 128, 131, 132, 138, 159, 200, 203, 204 Pisarek Walery 204 Płaneta Paweł 135, 204 Plasser Fritz 61, 77, 81, 84, 85, 86, 87, Plasser Gunda 61, 84, 85, 86, 204 Płudowski Tomasz 51, 190, 194, 196, 88, 199, 204 204, 206 Pluke Mike 11, 203 Podobas Izabela 113, 204 Poguntke Thomas 9, 12—13, 56, 76, 80, 81—82, 179, 190, 194, 204 Pokorna‑Ignatowicz Katarzyna 113, 130, 204 Polsby Nelson W. 48, 204 Postman Neil 45, 204 Potocki Przemysław 135, 204 Raciborski Jacek 73, 111, 204, 205 Rahat Gideon 10, 11, 13, 14, 61, 62, 68—69, 81, 188, 205 Ranney Austin 55, 57, 205 Reinemann Carsten 51, 57, 62, 68—69, 91, 192, 205, 208 Riedel Rafał 138, 202 Riesman David 36, 205 Römmele Andrea 72, 80, 193 Rudd Chris 99, 199, 207 Ruge Mari 41, 42 Sabato Larry J. 55, 205 Sadzik‑Jasiówka Joanna 141, 205 Sajna Radosław 55, 205 Salomon Jeremiasz 102, 205 Salwen Michael B. 196 220 Indeks osobowy Schmitt‑Beck Rüdiger 10, 140, 200, 103, 189 Święćkowska Teresa 36, 91, 207 Szawiel Tadeusz 110, 207 Sztumski Janusz 113, 198, 199, 207 Szwed Robert 114, 130, 132, 208 Takens Janet H. 40, 61, 65—66, 208 Tensher Jens 98, 208 Thiebault Jean‑Louis 15, 55, 81, 82, Thurber James A. 189 Tomczak Łukasz 114, 208 Trutkowski Cezary 116, 160—161, 163, 185, 208 Tuchman Gaye 43, 208 Turska‑Kawa Agnieszka 11, 113, 208 Tzionit Shaul 92, 206 Ulicka Grażyna 208 van Aelst Peter 8, 17, 38, 187 van Atteveldt Wouter 40, 208 van Holsteyn Joop M. 11, 15, 195 van Hoof Anita M.J. 40, 65, 208 van Noort Guda 59, 198 van Praag Philip 40—41, 99, 183, 190 van Santen Rosa 10, 18, 67, 205 van Zoonen Liesbet 10, 18, 45, 67, 205 Venturino Fulvio 15, 55, 81, 103, 189 Vergeer Maurice 96, 183, 195 Vesanen Jari 11, 208 Vliegenthart Rens 8, 38, 59, 60, 65, 91, 104, 188, 195, 198 Voltmer Karin 10, 208 Vreese Claes H. de 18, 41, 44, 45, 59, 60, 62, 91,
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Polityka z twarzą. Personalizacja parlamentarnych kampanii wyborczych w Polsce w latach 1993–2011
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
30,29 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: