Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00017 000520 24505040 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Polskie prawo konstytucyjne - ebook/pdf
Polskie prawo konstytucyjne - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 320
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-264-5004-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> administracyjne
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Autorami podręcznika są pracownicy Katedry Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Łódzkiego: prof. zw. dr hab. Dariusz Górecki - kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego i Zakładu Polskiego Prawa Konstytucyjnego, prof. nadzw. dr hab. Michal Domagała - kierownik Zakładu Nauki o Państwie, prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Skotnicki - kierownik Zakładu Prawa Konstytucyjnego Porównawczego, prof. nadzw. dr hab. Anna Młynarska-Sobaczewska, adiunkci: dr Aldona Domańska, dr Konrad Składowski i dr Jarosław Sulkowski oraz starsi wykładowcy: dr Witold Brodziński i dr Ryszard Krawczyk.

Podręcznik zawiera szczegółowe omówienie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., a także ustaw i innych aktów prawnych regulujących problematykę wolności i praw jednostki oraz organizacje i funkcjonowanie naczelnych organów państwowych i samorządu terytorialnego.

W książce przedstawiono zarówno przemiany, jakie dokonywały się w polskim prawie konstytucyjnym w latach 1918-1997, jak i wprowadzane obecnie rozwiązania, których celem jest dostosowanie prawa do wymogów współczesności. Poruszono również kwestie członkostwa Polski w Unii Europejskiej i wpływu, jaki ma ono na funkcjonowanie państwa.

Czwarte wydanie podręcznika uwzględnia m.in. zmiany wynikające z wejścia w życie kodeksu wyborczego, takie jak:


Adresaci
Opracowanie jest adresowane do studentów wydziałów prawa. Może stanowić pomoc dydaktyczna również dla studentów kierunków nieprawniczych (politologii, socjologii, administracji, europeistyki).


Książka zdobyła II nagrodę w X edycji Konkursu na Najlepszy Podręcznik Akademicki Uniwersytetu Łódzkiego.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Rozdział 1 NAZWA I PRZEDMIOT PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 1. Nazwa Prawo konstytucyjne, prawo państwowe i prawo polityczne to nazwy określające tę samą dyscyplinę prawniczą, którą zaczęto wyodrębniać w koń- cu XVIII w. we Francji, w związku z ustanawianiem pierwszych konstytucji na świecie. Nazwa pochodzi od głównego źródła tej gałęzi prawa. Konstytucje poddały wykonywanie władzy najwyższej w państwie uregulowaniu praw- nemu, co do tej pory było sprawą arbitralnej woli władcy. Tę regulację prawną oparły zaś na trzech ogólnych wytycznych: państwa demokratycznego, pra- worządnego i liberalnego. Zajęły one miejsce dawnego systemu rządów au- tokratycznych, absolutnych i policyjnych. Analiza tych trzech ogólnych wy- tycznych w ich konstytucyjnym kształcie stała się główną treścią nauki prawa konstytucyjnego, o której można mówić od pierwszych wykładów diritto con- stituzionale w Ferrarze w 1797 r., a następnie w Pawii i Bolonii. Przejawem tego, jak bardzo wiązano tę dyscyplinę prawniczą z rewolu- cyjnymi – jak na owe czasy – postulatami ustrojowymi, było rozwiązanie Ka- tedry Prawa Konstytucjonalnego Uniwersytetu Paryskiego (istniejącej od 1834 r.) w tydzień po zamachu stanu z 2 grudnia 1851 r. Katedra ta została restytuowana już po upadku Drugiego Cesarstwa, w 1878 r., a wykład prawa konstytucyjnego objęto programem uniwersyteckim w 1889 r., czyli w setną rocznicę Rewolucji. O prawie konstytucyjnym można mówić w znaczeniu wąskim, rozumiejąc je jako zespół norm zawartych w ustawie zasadniczej, natomiast w znaczeniu szerokim prawo konstytucyjne obejmuje zespół norm regulujących podsta- wowe instytucje ustroju państwowego (politycznego i społeczno-gospodar- czego). Nazwę „prawo konstytucyjne” stosowano w państwach anglosaskich i romańskich. Ze względu na to, że nową gałąź prawa kojarzono z liberalno-demokra- tycznymi postulatami mającymi wówczas zabarwienie rewolucyjne, w XIX w. w nauce niemieckiej używano innej nazwy. Miało to pewne uzasadnienie, w porównaniu z konstytucjami francuskimi ówczesne konstytucje państw niemieckich były bowiem w pewnym sensie fragmentaryczne. O ustroju pań- prawo konstytucyjne prawo państwowe 15 stwa w znacznym stopniu decydowała arbitralna wola władców. Obie te „równoległe” sfery rządzenia systematyzowano więc wspólnie pod nazwą prawa państwowego, która osłabiała zarazem wymowę wspomnianych wy- żej trzech ogólnych wytycznych, właściwych prawu konstytucyjnemu. Na- zwy tej zaczęto także używać w nauce rosyjskiej. Zaletą nazwy „prawo państwowe” jest to, że za swój przedmiot ma ona podstawowe urządzenia państwowe, tj. takie, bez których państwo nie mog- łoby egzystować. Wadę zaś stanowi to, że w ujęciu szerokim nazwa ta jest tożsama z pojęciem systemu prawnego (ogół norm obowiązujących w danym czasie na terytorium państwa). Trzecią nazwą stosowaną do określenia tej gałęzi prawa jest prawo poli- tyczne. Pochodzi ona od polityki w znaczeniu całości wiedzy o państwie. Jej zaletą jest to, że uwydatnia specyficzny charakter norm tej dyscypliny. Już Platon głosił, że wszystkie zjawiska związane z państwem mają charakter polityczny. Nazwa ta pochodzi od Jeana-Jacquesa Rousseau, który swe dzieło Umowa społeczna opatrzył podtytułem Zasady prawa politycznego. Może ona sugerować, że obejmuje normy dotyczące instytucji politycznych, jednak ele- menty polityczne występują także w normach innych gałęzi prawa. Jedno- cześnie nazwa ta jest zbyt wąska: normy tej dyscypliny nie ograniczają się przecież do ustroju politycznego i obejmują zagadnienia dotyczące ustroju społeczno-gospodarczego. Nazwa „prawo konstytucyjne” stosowana jest coraz powszechniej – zdo- bywa obywatelstwo w Rosji i w krajach postsocjalistycznych. W Polsce mię- dzywojennej zdecydowanie najczęściej używano nazwy „prawo polityczne”. „Prawo państwowe” stosowano o wiele rzadziej, a „prawo konstytucyjne” – sporadycznie. Natomiast po wojnie przyjęto nazwę „prawo państwowe”, którą w 1975 r. zastąpiono nazwą „prawo konstytucyjne”. Oprócz wymienionych wyżej tych trzech nazw występuje jeszcze nazwa „prawo parlamentarne”. Jej twórcą był Thomas Jefferson. Nie jest to jednak nazwa konkurencyjna dla wyżej wymienionych. Prawo parlamentarne jest tylko częścią prawa konstytucyjnego (podobnie jak np. prawo wyborcze). W ujęciu wąskim prawo parlamentarne oznacza wewnętrzne prawo parla- mentu (jego regulamin). W ujęciu szerokim natomiast jest to zespół norm (różnej rangi) i zwyczajów odnoszących się do legislatywy (jej organizacji, uprawnień i trybu działania). prawo polityczne prawo parlamentarne 2. Przedmiot prawa konstytucyjnego i jego miejsce w systemie prawa przedmiot prawa konstytucyjnego Przedmiotem prawa konstytucyjnego są normy prawne dotyczące pod- stawowych instytucji ustrojowych, czyli normy regulujące ustrój państwa. Określają one podmiot władzy najwyższej (czyli suwerennej), stosunek wła- dzy państwowej do jednostki (czyli są to normy określające zakres wolności, 16 system prawa miejsce prawa konstytucyjnego w systemie prawa praw i obowiązków człowieka i obywatela), formy sprawowania władzy pań- stwowej (czyli formy demokracji bezpośredniej oraz system przedstawiciel- ski), stosunki własnościowe (czyli ustrój społeczno-gospodarczy) oraz orga- nizację i tryb funkcjonowania aparatu państwowego (czyli system organów państwowych – relacje zachodzące między organami państwowymi i zasady ich działania). System prawa to ogół norm prawnych obowiązujących w danym czasie na terytorium państwa. Dzieli się on na gałęzie (dziedziny) prawa, wyodręb- niane ze względu na przedmiot regulacji. Najstarszym podziałem prawa, do- konanym w związku z jego laicyzacją, był sięgający początków antycznej re- publiki rzymskiej podział na ius (prawo świeckie) i fas (prawo sakralne). Bar- dziej znany jest dokonany przez rzymskiego prawnika Ulpianusa (lata 170–228 n.e.) podział na prawo publiczne (ius publicum) – chroniące interes państwa, i prawo prywatne (ius privatum) – chroniące interes jednostki. Prawo konstytucyjne zaliczane jest do prawa publicznego, a więc grupy dyscyplin prawniczych chroniących przede wszystkim interes publiczny. Normy tej gałęzi prawa mają zarówno charakter norm prawa materialnego (np. wolności, prawa i obowiązki obywateli), jak i prawa formalnego, reali- zującego normy prawa materialnego (np. regulamin Sejmu). Ze względu na problematykę będącą przedmiotem prawa konstytucyjne- go uznaje się jego rolę za nadrzędną wobec innych dyscyplin prawniczych. Jednak granice między nimi są dość płynne i umowne. Najtrudniej jest prze- prowadzić podział między prawem konstytucyjnym a administracyjnym. Nadrzędna rola prawa konstytucyjnego uwydatnia się szczególnie w okresach państwowotwórczych i w czasie transformacji ustrojowych; przy- kładowo dekret z dnia 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezenta- cyjnej Republiki Polskiej, zwany pierwszą Małą Konstytucją, wydany był u progu odzyskania przez Polskę niepodległości. Oczywiste jest, że wydanie aktu tego typu musi się wiązać ze zmianą norm prawa konstytucyjnego. Taka zmiana nie musi jednak mieć miejsca w innych dyscyplinach prawniczych, np. w Polsce międzywojennej obowiązywały normy prawa cywilnego pięciu państw: niemieckiego, austriackiego, rosyjskiego, francuskiego (Kodeks Na- poleona) i węgierskiego (na Spiszu i Orawie). 17 Rozdział 2 PRZEKSZTAŁCENIA W POLSKIM PRAWIE KONSTYTUCYJNYM 1. Prowizorium konstytucyjne 1918–1921 W okresie postępującego rozkładu mocarstw zaborczych, jakim były lata I wojny światowej, spotęgowała się polska myśl emancypacyjna. Przejawem tego było m.in. powoływanie organizacji quasi-rządowych, które stawały się czymś więcej niż organizacjami społeczno-politycznymi, ale jeszcze nie in- stytucjami państwowymi. Pod koniec wojny były to: Rada Regencyjna Kró- lestwa Polskiego w Warszawie, Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, Komitet Narodo- wy Polski w Paryżu oraz Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego w Cieszy- nie. Zanim one powstały, istniała jeszcze Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego w Warszawie. Proces samorzutnego wyzwalania się ziem polskich nie został zakończony wraz z ukonstytuowaniem się polskich władz central- nych. Na wyzwolonych w ten sposób terenach powstawały nowe organizacje quasi-rządowe o odmiennej jednak pozycji prawnej. Były to: Tymczasowy Komitet Rządzący we Lwowie i Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu. Analiza materiału normatywnego i faktów historycznych pozwala stwier- dzić, że pierwszą władzą suwerenną była władza Józefa Piłsudskiego, które- mu wkrótce po powrocie z niemieckiej niewoli (10 listopada 1918 r.) podpo- rządkowały się wszystkie działające na ziemiach polskich organizacje quasi-rządowe. Aktem stwarzającym ramy prawne tymczasowego ustroju państwowego był wydany przez Piłsudskiego dekret z dnia 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (pierwsza Mała Konstytucja, mająca cechy aktu oktrojowanego). Stanowił on, że naj- wyższą władzę w państwie sprawuje Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa. Do niego należało powoływanie rządu, który tylko przed nim po- nosił odpowiedzialność. On też zatwierdzał rządowe projekty ustawodaw- cze. Wyłoniony w styczniu 1919 r., na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej, Sejm Ustawodawczy w dniu 20 lutego 1919 r. uchwalił drugą Małą Konstytucję, czyli uchwałę o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa. Od tej pory Sejm Ustawodawczy organizacje quasi-rządowe Tymczasowy Naczelnik Państwa Sejm Ustawodawczy 18 był władzą suwerenną i ustawodawczą. Naczelnik Państwa był jedynie przed- stawicielem państwa i najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych. Nie miał prawa inicjatywy ustawodawczej, prawa weta ustawodawczego ani prawa rozwiązania Sejmu. Nawet ustawy podpi- sywał nie on, lecz Marszałek Sejmu Ustawodawczego. Wprawdzie to Naczel- nik Państwa powoływał rząd, ale „na podstawie porozumienia z Sejmem”. Każdy jego akt wymagał kontrasygnaty ministra. Rząd ponosił odpowie- dzialność tylko przed Sejmem. Co więcej – również Naczelnik Państwa od- powiedzialny był przed Sejmem za sprawowanie urzędu. W rzeczywistości pozycja Piłsudskiego była silniejsza, gdyż urząd Naczel- nika Państwa łączył on ze stanowiskiem Naczelnego Wodza. Ponadto był przewodniczącym Rady Obrony Państwa – najwyższego organu ustawo- dawczego i wykonawczego decydującego we wszystkich sprawach związa- nych z prowadzeniem wojny z Rosją Radziecką, powołanego ustawą z dnia 1 lipca 1920 r., a działającego do 1 października 1920 r. Ważnym aktem dla ustroju państwa była także ustawa konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r., zawierająca Statut Organiczny Województwa Śląskiego. Gwarantowała ona województwu śląskiemu autonomię, jakiej nie miały inne województwa. Województwo to miało własny parlament – Sejm Śląski oraz organy administracyjne – wojewodę i pod jego przewodnictwem Radę Wo- jewódzką wybraną przez Sejm Śląski. Miało też odrębny skarb i policję. 2. Konstytucja marcowa Podstawowym zadaniem Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie Kon- stytucji, co nastąpiło 17 marca 1921 r. Konstytucja była wzorowana na fran- cuskich ustawach konstytucyjnych z 1875 r., podobnie jak konstytucje: Nie- miec z 1919 r., Czechosłowacji z 1920 r. i Litwy z 1922 r. Formułowała ona szereg zasad ustroju politycznego, a wśród nich zasady: suwerenności naro- du, podziału władz, republikańskiej formy państwa, dwuizbowości parla- mentu, systemu rządów parlamentarnych oraz państwa liberalnego. Konstytucja wprowadziła dwa odrębne organy kompetentne w dziedzi- nie ustawodawstwa – Sejm i Senat. Było to sprzeczne z tradycją polskiego parlamentaryzmu, w Polsce przedrozbiorowej nazwą „Sejm” określano bo- wiem cały parlament, składający się z Izby Poselskiej, Senatu i króla. Nato- miast Konstytucja marcowa stosowała tę nazwę do określenia tylko jednej izby ustawodawczej (poselskiej). W rzeczywistości związki funkcjonalne wy- stępujące między Sejmem i Senatem wskazywały (i do dziś wskazują), że są to w gruncie rzeczy dwie izby jednego parlamentu, niemającego do dziś swej nazwy. Zarówno Sejm (444 posłów), jak i Senat (111 senatorów) wyłaniany był w drodze pięcioprzymiotnikowych wyborów. Kadencja obu izb wynosiła pięć lat i była wspólna: rozwiązanie Sejmu oznaczało także rozwiązanie Senatu. 19 Rada Obrony Państwa uchwalenie władza ustawodawcza władza wykonawcza przewaga parlamentu nad egzekutywą Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Sejmowi i rządowi. Projekt usta- wy uchwalony przez Sejm przekazywany był Senatowi do rozpatrzenia. Ustawę uważano za uchwaloną, gdy: 1) Senat wyraził zgodę na jej projekt przed upływem 30 dni; 2) Senat w ciągu 30 dni nie zapowiedział podniesienia zarzutów przeciwko projektowi; 3) Senat nie zwrócił zmienionego projektu w ciągu następnych 30 dni; 4) Sejm uchwalił zmiany zaproponowane przez Senat; 5) Sejm odrzucił większością 11/20 (czyli 55 ) głosujących zmiany za- proponowane przez Senat. Praktyka wykształciła jeszcze formę odrzucenia przez Senat całości projektu ustawy, co powodowało, że nie były już nad nim podejmowane prace w Sejmie. Konstytucja marcowa przyjęła dualistyczny model władzy wykonawczej. Na czele egzekutywy stał Prezydent, natomiast drugim jej organem była Rada Ministrów, z Prezesem jako przewodniczącym. Urząd Prezydenta ograniczał się w istocie do funkcji reprezentacyjnych. Wprawdzie to on powoływał i odwoływał Radę Ministrów, ale mianując premiera, musiał się liczyć z aktu- alną większością w Sejmie, który mógł zwykłą większością głosów zażądać jego ustąpienia. Twórcy Konstytucji przyjęli model Prezydenta, który nie mógł prowadzić samodzielnej działalności, lecz był jedynie nominalnym zwierzchnikiem wła- dzy wykonawczej. Wszystkie jego akty rządowe wymagały uprzedniej zgody gabinetu w postaci podwójnej kontrasygnaty – premiera i właściwego mini- stra. Zwolnienie Prezydenta z odpowiedzialności parlamentarnej nie oznacza- ło uwolnienia go od wszelkiej odpowiedzialności. Konstytucja przewidywała bowiem jego odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za zdradę kraju, pogwałcenie Konstytucji lub przestępstwo karne. O pociągnię- ciu go do tej odpowiedzialności decydował Sejm większością 3/5 głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Pomimo dobrych założeń teoretycznych ustrój polityczny wprowadzony przez Konstytucję marcową w praktyce się nie sprawdził. Zapisana w Kon- stytucji przewaga parlamentu nad władzą wykonawczą w praktyce uległa dalszemu wzmocnieniu. Nie wpłynęło to jednak na wzrost jego skuteczności. Istniejące w Sejmie rozbicie polityczne powodowało, że nie był on w stanie wyłonić trwałej większości niezbędnej do rządzenia państwem. Konsekwen- cją tego było powoływanie gabinetów koalicyjnych niezdolnych do prowa- dzenia długotrwałej polityki lub powoływanie rządów, których członkowie nie należeli do ugrupowań sejmowych. Przyjęty w Konstytucji system rządów parlamentarnych uległ znacznemu zdeformowaniu (np. Prezydent zaniechał zamykania sesji Sejmu i Senatu, co oznaczało wprowadzenie permanentnego systemu pracy parlamentu, gdyż pierwsza sesja, otwarta na początku kadencji w 1922 r., została zamknięta dopiero w 1926 r., po zamachu majowym). Wielu polityków i przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego dostrzegało konieczność wzmocnienia władzy wykonawczej. Wydarzenia historyczne sprawiły, że zreformowania ustroju 20 nowela sierpniowa nowa koncepcja państwa zwierzchnictwo Prezydenta wybory Prezydenta państwowego podjął się obóz skupiony wokół osoby Piłsudskiego. Następ- stwem zamachu stanu była nowela Konstytucji z dnia 2 sierpnia 1926 r. Przy- niosła ona następujące zmiany: 1) wprowadzono sankcje za tzw. korupcję parlamentarną; 2) wprowadzono wiążące terminy prac nad budżetem w iz- bach ustawodawczych; 3) wyposażono Prezydenta w prawo rozwiązania izb ustawodawczych przed upływem kadencji na wniosek rządu i jednocześnie pozbawiono Sejm prawa do samorozwiązania; 4) wyposażono Prezydenta w prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy z upoważnienia Konsty- tucji oraz z upoważnienia ustawy; 5) wprowadzono ograniczenie dla Sejmu, polegające na tym, że wniosek o wotum nieufności dla rządu lub jego człon- ków nie mógł być poddany głosowaniu na tym posiedzeniu, na którym został zgłoszony. 3. Konstytucja kwietniowa Przyjętych przez nowelę sierpniową rozwiązań ustrojowych nie trakto- wano jako ostatecznych, poszukiwano nowych. Istotą ustawy konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1935 r. było przystosowanie struktury organów państwo- wych do nowych zadań stawianych przed państwem. W jej rozdziale pierw- szym została zawarta nowa koncepcja państwa, odchodząca od państwa in- dywidualistycznego i przekształcająca je w państwo społeczne. Koncepcja ta wspierana była teorią solidaryzmu społecznego oraz praktyką interwencjo- nizmu państwowego. W miejsce zasady zwierzchnictwa narodu Konstytucja wprowadzała za- sadę zwierzchnictwa Prezydenta. Stał on bowiem na czele państwa, w nim skupiała się jednolita i niepodzielna władza państwowa, a za swe działania ponosił jedynie odpowiedzialność moralną. Naczelnymi organami znajdują- cymi się pod jego zwierzchnictwem były: rząd, Sejm, Senat, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa. Natomiast Prezydent, jako czynnik nadrzędny, miał harmonizować ich działalność. Z tego względu istota jego uprawnień polegała na kontrolowaniu naczelnych organów państwowych pod kątem przestrze- gania przez nie swoich kompetencji, a także na łagodzeniu ewentualnych konfliktów między nimi. Tu Prezydent występował w roli najwyższego roz- jemcy. Konstytucja przyjęła całkiem nowy sposób obsadzania najwyższego urzę- du w państwie. Kandydata na Prezydenta wyłaniało powoływane przez izby ustawodawcze Zgromadzenie Elektorów (w jego skład wchodzili: Marszałek Senatu jako przewodniczący, Marszałek Sejmu jako jego zastępca, premier, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych i Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego). Jednak ustępujący Prezydent także mógł wskazać własnego kandydata. W takiej sytuacji obywatele w głosowaniu powszechnym decydowali, który z nich zostanie szefem państwa. Ponadto w czasie wojny Prezydent wyzna- czał swego następcę na wypadek zwolnienia się urzędu przed zawarciem pokoju. 21 kompetencje Prezydenta dekrety premier parlament Według przyjętego w Konstytucji kwietniowej modelu silnego Prezyden- ta miał on urzeczywistniać ideę silnego państwa. W ślad za taką koncepcją szły szerokie kompetencje głowy państwa w zakresie funkcji ustawodawczej, kontrolnej, zarządzającej, kreacyjnej i ustalania linii polityki państwa. Kon- stytucja wyróżniała akty urzędowe Prezydenta, w których występował jako zwierzchnik organów państwowych, i które dla swej ważności nie wymagały niczyjej kontrasygnaty (tzw. prerogatywy), oraz takie, które wymagały pod- pisu premiera i właściwego ministra. Prerogatywy dotyczyły obsadzania naj- wyższych stanowisk państwowych (wskazanie swego kandydata na Prezy- denta i zarządzenie głosowania powszechnego; wyznaczenie swego następcy na czas wojny; mianowanie i odwoływanie: premiera, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Generalnego Inspek- tora Sił Zbrojnych i na czas wojny Naczelnego Wodza, Szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej; powoływanie sędziów Trybunału Stanu i 32 senatorów piastujących mandat z jego wyboru) oraz funkcji kontrolnej Prezydenta (roz- wiązywanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji, oddawanie członków rządu pod sąd Trybunału Stanu, stosowanie prawa łaski). Prezydent w Konstytucji kwietniowej uzyskał udział w ustawodawstwie konstytucyjnym (inicjatywa ustawodawcza), zwykłym (weto ustawodawcze zawieszające) oraz dekretowym. Ponadto wydawał rozporządzenia i zarzą- dzenia. Z pewnością Konstytucja z 1935 r. umocniła instytucję dekretu jako aktu normatywnego z mocą ustawy. Dekrety, do których wydawania upoważnio- ny był Prezydent, nie wymagały już zatwierdzenia ze strony Sejmu. Konsty- tucja z jednej strony utrzymała dotychczasowe rodzaje dekretów (już nie rozporządzeń z mocą ustawy), mające charakter zastępczy – dekrety z upo- ważnienia Konstytucji i z upoważnienia ustawy, z drugiej strony natomiast wprowadzała kategorię dekretów o charakterze samodzielnym, których usta- wy nie mogły zmieniać. Dotyczyły one organizacji rządu, zwierzchnictwa sił zbrojnych oraz administracji rządowej. Ponadto samodzielny charakter miały dekrety wydawane w okresie stanu wojennego. Konstytucja z 1935 r. przyniosła poważną zmianę w usytuowaniu pozycji premiera wśród ministrów. Niezależny od izb ustawodawczych w momencie obejmowania stanowiska, powoływany wyłącznie przez Prezydenta i pono- szący przed nim odpowiedzialność, Prezes Rady Ministrów był jego mężem zaufania. Premier nie tylko reprezentował rząd na zewnątrz, lecz także kie- rował jego pracami oraz ustalał ogólne zasady polityki państwowej. Wzmoc- nieniu pozycji rządu towarzyszyło wprowadzenie do Konstytucji zasady do- mniemania kompetencji rządu. Niewątpliwie pozycja ustrojowa parlamentu uległa w tej Konstytucji znacznemu ograniczeniu. Istotne zmiany dokonały się w trybie wyboru izb ustawodawczych. Sejm (208 posłów) wyłaniany był w drodze czteroprzy- miotnikowych wyborów (bez zasady proporcjonalności). Natomiast Senat (96 senatorów) w 1/3 powoływany był przez Prezydenta, a w pozostałej części wyłaniany w wyborach pośrednich. Senatorów wybierały wojewódzkie ko- 22 rola Józefa Piłsudskiego emigracja legia wyborcze. Natomiast prawo wybierania delegatów do tych kolegiów przysługiwało obywatelom z tytułu zasług, wykształcenia lub zaufania. Ka- dencja izb została utrzymana na dotychczasowym poziomie (pięć lat), a ich uprawnienia wskazywały na wyraźny wzrost znaczenia Senatu. Specyfiką Konstytucji było także to, że nie posiadała rozdziału o prawach i obowiązkach obywatelskich. Zagadnienia te częściowo zostały poruszone w rozdziale I („Rzeczpospolita”), częściowo w rozdziale IX („Wymiar spra- wiedliwości”), utrzymano też w tym zakresie niektóre przepisy Konstytucji marcowej. Konstytucja kwietniowa powstała pod wpływem koncepcji Piłsudskiego i była tworzona z myślą, że to właśnie on zostanie Prezydentem. Gdy prace nad ustawą zasadniczą dobiegły końca, Marszałek był już śmiertelnie chory, a Konstytucja była ostatnim podpisanym przez niego dokumentem. Z jego odejściem zabrakło autorytetu jednoczącego różne ugrupowania w obozie rządzącym. Pozakonstytucyjny wzrost znaczenia osoby Generalnego Inspek- tora Sił Zbrojnych doprowadził do tego, że w rzeczywistości pozycja Prezy- denta i premiera uległy ograniczeniu. Wybuch II wojny światowej postawił przed władzami państwowymi za- danie dostosowania funkcjonowania aparatu państwowego do warunków wojennych. Przekazanie władzy przez naczelne organy państwowe interno- wane w Rumunii polskim politykom znajdującym się we Francji odbyło się zgodnie z normami zawartymi w Konstytucji kwietniowej i stanowiło pod- stawę legalizmu władz państwowych na uchodźstwie. Aktem niemającym charakteru prawnego, lecz tylko polityczny, była tzw. umowa paryska, na mocy której Prezydent swoje prerogatywy wykonywać miał wspólnie z rzą- dem. Chociaż była sprzeczna z Konstytucją, obowiązywała do końca działal- ności władz państwowych na uchodźstwie. Umowa paryska była źródłem konfliktów w łonie władz emigracyjnych. Konsekwencje przyjętych w niej rozwiązań politycznych okazały się bardziej szkodliwe, niż gdyby Prezydent nadużył swych kompetencji w warunkach emigracyjnych. Organem quasi-parlamentarnym była Rada Narodowa RP, powołana dekretem z dnia 9 grudnia 1939 r. jako organ pomocniczy Prezydenta i rządu. Rada pracowała na sesjach. Wydawała opinie w sprawach wniesionych przez rząd, w szcze- gólności opiniowała projekty dekretów i zatwierdzała kolejne budżety władz emigracyjnych. W dniu 20 grudnia 1990 r. Prezydent wydał dekret o zakoń- czeniu działalności i rozwiązaniu Rządu Rzeczypospolitej na Uchodźstwie. 4. Prowizorium konstytucyjne 1944–1952 Zakończenie II wojny światowej przerwało na ziemiach polskich rozwój prawa konstytucyjnego wolnego od obcych ingerencji. Zaczęła się budowa ustroju socjalistycznego na wzorcach zapożyczonych z ZSRR. Wprawdzie początkowo odwoływano się do rozwiązań z okresu Konstytucji marcowej, ale nie ze względu na ich słuszność. Postępowanie takie miało przekonać okres Krajowej Rady Narodowej 23 społeczeństwo o rzekomo demokratycznym nastawieniu ówcześnie sprawu- jących władzę. W dniu 1 stycznia 1944 r. utworzono Krajową Radę Narodową. Jej trzon stanowili członkowie Polskiej Partii Robotniczej. Natomiast 21 lipca 1944 r. powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, jako organ władzy wyko- nawczej, przekształcony z końcem roku w Rząd Tymczasowy. Pół roku póź- niej (28 czerwca 1945 r.) utworzono Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w skład którego weszli także przedstawiciele zachodniej emigracji. Krajowa Rada Narodowa liczyła 444 posłów, a jej członkostwo nabywano drogą dele- gacji i kooptacji. Kierowniczym organem KRN było jej Prezydium. W toku swej działalności w dość istotny sposób oddziaływało ono na prace rządu: wytyczało kierunki jego polityki, podejmowało uchwały zobowiązujące go do ich realizacji oraz kontrolowało go za pośrednictwem Biura Kontroli. Pre- zydium KRN sprawowało też nadzór nad radami narodowymi. W okresie funkcjonowania KRN przeprowadzono reformy decydujące o ustroju społeczno-gospodarczym państwa (reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu, przejęcie lasów na rzecz Skarbu Państwa). Realizacja tych reform niestety nie była wolna od wielu nadużyć. Zanim władze państwowe zdecydowały się na przeprowadzenie wybo- rów do Sejmu Ustawodawczego, KRN ustawą z dnia 27 kwietnia 1946 r. po- stanowiła przeprowadzić głosowanie ludowe w formie trzech pytań, które dotyczyły: 1) zniesienia Senatu; 2) utrwalenia w Konstytucji ustroju gospo- darczego opartego na przeprowadzonych już reformach; 3) utrwalenia granic na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej. Referendum odbyło się w atmosferze represji i terroru psychicznego. Oficjalnie ogłoszone wyniki były sfałszowane i to nieudolnie, okazały się bowiem korzystniejsze od sfałszowanych wcześ- niej wyników podanych w okręgach – ich zsumowanie nie dawało wyniku ogólnokrajowego. Jedynie w Krakowie ogłoszono prawdziwe wyniki. Tam za utrzymaniem Senatu opowiedziało się 84 głosujących, przeciwko utrwale- niu reform społeczno-gospodarczych – 59 , zaś przeciwko nowym granicom zachodnim – 30 głosujących. Również w atmosferze terroru odbyły się 19 stycznia 1947 r. wybory do Sejmu Ustawodawczego, przeprowadzone na podstawie ordynacji wybor- czej z dnia 22 września 1946 r., nawiązującej do prawa wyborczego obowią- zującego pod rządami Konstytucji marcowej. W dniu wyborów nagminnie łamano zasadę tajności głosowania. Już na pierwszej sesji Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę konstytucyjną z dnia 4 lutego 1947 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawę konstytucyjną z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyż- szych organów Rzeczypospolitej Polskiej (tzw. Mała Konstytucja). Akt ten regulował wyłącznie ustrój naczelnych organów państwowych, pozostawia- jąc na uboczu takie zagadnienia, jak: ustrój społeczno-gospodarczy, ustrój organów terenowych, prawa obywatelskie i tryb uchwalenia nowej Konsty- tucji. 24 referendum okres Sejmu Ustawodawczego Urząd Prezydenta recypowano z pewnymi zmianami z Konstytucji mar- cowej. Był on z urzędu Przewodniczącym Rady Państwa oraz przewodniczył pozakonstytucyjnemu organowi, jakim było od 1950 r. Prezydium Rządu (premier i wicepremierzy) – kierowało ono działalnością rządu i mogło go zastępować we wszystkich sprawach. Praktyka Prezydium Rządu odwróciła relacje między rządem a szefem państwa. Od tej pory bowiem Prezydent uzyskał decydujący wpływ na wykonywanie kompetencji przez rząd. Po- nadto od 1948 r. Bolesław Bierut pełnił funkcję szefa partii komunistycznej, sprawującej kierowniczą rolę w państwie, co w decydujący sposób wpłynęło na relacje między naczelnymi organami państwowymi. Radę Państwa tworzyli: Prezydent, Marszałek Sejmu Ustawodawczego, wicemarszałkowie, Prezes Najwyższej Izby Kontroli oraz członkowie doko- optowani przez Sejm Ustawodawczy na jednomyślny wniosek Rady Pań- stwa. W czasie wojny w jej skład wchodził ponadto Naczelny Dowódca Woj- ska Polskiego. Do najważniejszych uprawnień Rady Państwa należało spra- wowanie nadzoru nad radami narodowymi i wszelkie inne kompetencje Pre- zydium KRN, wstępne zatwierdzanie dekretów rządowych, inicjatywa ustawodawcza oraz nadzór nad prokuraturą i Najwyższą Izbą Kontroli. 5. Konstytucja PRL Głównym zadaniem Sejmu Ustawodawczego było opracowanie i uchwa- lenie konstytucji. Przed jej uchwaleniem Stalin wniósł do tekstu około 50 po- prawek. Uchwalenie ustawy zasadniczej miało miejsce 22 lipca 1952 r. Analiza jej systematyki i treści wskazuje, że wzorowana była na stalinowskiej konsty- tucji ZSRR z 1936 r. Ustrój państwa oparty został na nowych zasadach. Po- nadto Konstytucja wprowadziła nową nazwę państwa, mającą podkreślać jego ludowy charakter – Polska Rzeczpospolita Ludowa. Pomiędzy niektórymi deklarowanymi w Konstytucji zasadami zachodziła sprzeczność, np. wynikająca z zasady ludowładztwa nadrzędność Sejmu w systemie organów państwowych nie mogła być w praktyce realizowana wobec przyjęcia kierowniczej roli PZPR, urzeczywistnianej głównie za po- średnictwem rządu i Rady Państwa. Odrzucono zasadę podziału władz i przyjęto w jej miejsce zasadę jednolitości władzy państwowej. Zbudowano nowy system organów państwowych: organy władzy państwowej (Sejm, Ra- da Państwa i rady narodowe), organy administracji państwowej (Rada Mini- strów, premier, ministrowie, przewidziane w ustawach komisje i komitety, Prezes NIK – w latach 1976–1980, prezydia rad narodowych, a od 1972 r. na- czelnicy gmin, naczelnicy powiatów – w latach 1973–1975, od 1973 r. woje- wodowie i prezydenci województw miejskich oraz inne organy administracji państwowej przewidziane w ustawach), organy sądowe i prokuratorskie. Po- nadto w latach 1957–1976 i od 1980 r. występował pion organów kontroli państwowej (Najwyższa Izba Kontroli), a w 1982 r. do Konstytucji wpisano Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. 25 Rada Państwa uchwalenie Konstytucji PRL system organów państwowych Sejm Rada Państwa kryzysy społeczne Sejm (początkowo jeden poseł przypadał na 60 tys. mieszkańców, a od 1960 r. sejm liczył 460 posłów) wybierany był w drodze czteroprzymiotniko- wych wyborów (bez zasady proporcjonalności) na czteroletnią kadencję. Mandat poselski był wprawdzie imperatywny, lecz w praktyce nie było wy- padku odwołania posła przez wyborców. Inicjatywa ustawodawcza przysłu- giwała Radzie Państwa, Radzie Ministrów i posłom. Emanacją Sejmu była Rada Państwa, wybierana przez Sejm z grona po- słów. Tworzyli ją: Przewodniczący, jego czterej zastępcy, sekretarz i dziewię- ciu, a od 1961 r. jedenastu członków. Organ ten był kolegialną głową państwa, sprawował nadzór nad radami narodowymi oraz posiadał pewne uprawnie- nia zastępcze wobec Sejmu. W okresach między sesjami Sejmu Rada wyda- wała dekrety z mocą ustawy. Sejm powoływał Radę Ministrów i dokonywał zmian w jej składzie, a w okresie między sesjami czyniła to Rada Państwa. Pomimo dość szerokiego zakresu wolności i praw obywatelskich w usta- wie zasadniczej nie znalazły one zabezpieczenia w postaci gwarancji formal- nych. Konstytucja PRL nie była konstytucją państwa prawa, lecz państwa ideologicznego, traktującego wolności i prawa obywatelskie jako normy pro- gramowe. Sprecyzowany w Konstytucji PRL system polityczny w praktyce nie funk- cjonował prawidłowo. Łamano wiele zasad konstytucyjnych. Co pewien czas wybuchały protesty społeczne (rok 1956, 1968, 1970, 1976 i 1980). Największe rozmiary kryzys społeczno-gospodarczy osiągnął w 1980 r., a następne lata były okresem postępującego rozpadu systemu. Wprowadzenie stanu wojen- nego w grudniu 1981 r. na krótko spowolniło ten proces, lecz go nie zahamo- wało. Aktywność zdelegalizowanej Solidarności wskazywała, że pluralizm polityczny stał się faktem. Ponieważ podejmowane wcześniej próby rozwią- zań siłowych nie zakończyły się sukcesem, pojawiła się koncepcja Okrągłego Stołu, czyli rokowań strony koalicyjno-rządowej z przedstawicielami opozy- cji. Obrady trwały od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 r. Dokonane ustalenia do- tyczyły trzech spraw: 1) przywrócenia Solidarności do legalnej działalności; 2) przyśpieszonych wyborów do Sejmu i Senatu (przywrócono tę izbę); wy- bory do Sejmu miały przynieść stronie rządzącej 65 mandatów, a opozycji 35 (Sejm kontraktowy), natomiast wybory do Senatu miały być w pełni de- mokratyczne; 3) przywrócenia instytucji Prezydenta, wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe, w którym dotychczasowe siły rządzące dyspono- wały większością. Już w dwa dni po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu znowelizowano Konstytucję. Nowela kwietniowa była momentem przełomowym w ewolucji polskiego powojennego ustroju państwowego, opartego odtąd na zasadzie pluralizmu politycznego. Zrezygnowano z sesyjnego trybu pracy parlamen- tu, wprowadzając system permanentny. Wprawdzie przywrócono urząd Pre- zydenta, jednak Sejm zachował prawo powoływania Rady Ministrów i jej członków. Prezydent w tym zakresie miał jedynie prawo występowania do Sejmu z wnioskiem o powołanie (odwołanie) premiera, natomiast w okresach 26 między kadencjami Sejmu na wniosek premiera mógł dokonywać zmian w rządzie. Rola Senatu (100 senatorów) ograniczała się do ustawodawstwa. Uzyskał on prawo inicjatywy ustawodawczej, a jego propozycje dotyczące wniesienia poprawek do ustawy lub odrzucenia jej w całości mogły być przyjęte przez Sejm zwykłą większością głosów lub odrzucone większością 2/3 głosów. Wspólne obrady Sejmu i Senatu, jako Zgromadzenia Narodowego, zwoły- wane były dla dokonania wyboru Prezydenta, postawienia go w stan oskar- żenia przed Trybunałem Stanu lub uznania go za trwale niezdolnego do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia. Prezydent PRL wybierany był na sześcioletnią (od 1990 r. pięcioletnią) ka- dencję. Poza tradycyjnymi uprawnieniami głowy państwa posiadał on moż- liwości oddziaływania na prace izb ustawodawczych – dysponował inicjaty- wą ustawodawczą, prawem weta ustawodawczego obalanego przez Sejm większością 2/3 głosów, prawem kwestionowania konstytucyjności ustaw przed Trybunałem Konstytucyjnym oraz prawem rozwiązania Sejmu (a tym samym i Senatu) przed upływem kadencji, jeżeli Sejm: 1) w ciągu trzech mie- sięcy nie powołał rządu; 2) w ciągu trzech miesięcy nie uchwalił ustawy bud- żetowej; 3) podjął ustawę lub uchwałę uniemożliwiającą głowie państwa wy- konywanie jej konstytucyjnych uprawnień. Oprócz tego Prezydent sprawo- wał zwierzchni nadzór nad radami narodowymi. Konstytucja przewidywała wydanie ustawy określającej akty prawne Prezydenta o istotnym znaczeniu, które wymagają kontrasygnaty premiera. Ustawy takiej jednak nigdy nie uchwalono, a co za tym idzie – wszystkie uprawnienia głowy państwa były jej prerogatywami. Ponadto nowela kwietniowa zlikwidowała Radę Państwa, utworzyła Kra- jową Radę Sądownictwa oraz dokonała konstytucjonalizacji Rzecznika Praw Obywatelskich. Już wkrótce po wyborach wydarzenia polityczne nabrały tempa i okazało się, że przepisy noweli kwietniowej są niewystarczające. W dniu 29 grudnia 1989 r. dokonano kolejnej nowelizacji Konstytucji, w wyniku której przywró- cono tradycyjną nazwę państwa, skreślono wstęp do Konstytucji i jej rozdział drugi („Ustrój społeczno-gospodarczy”), gruntownie przeredagowano roz- dział pierwszy (usunięto zasady przewodniej roli PZPR i przyjaźni z ZSRR, wprowadzono zasadę państwa prawnego i zasadę równouprawnienia form własności) i podporządkowano prokuraturę Ministrowi Sprawiedliwości. W marcu 1990 r. zlikwidowano rady narodowe, wprowadzając w ich miejsce samorząd terytorialny. 6. Prowizorium konstytucyjne 1992–1997 Ze względu na przedłużające się prace nad nową Konstytucją zaistniała potrzeba tymczasowego uregulowania podstawowych zagadnień ustrojo- wych. W dniu 17 października 1992 r. uchwalono ustawę konstytucyjną 27 nowela grudniowa Mała Konstytucja parlament Prezydent rząd o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rze- czypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym. Była to kolejna Mała Konstytucja, najobszerniejsza z dotychczasowych. Nie było w niej postano- wień odnoszących się do wolności, praw i obowiązków obywatelskich ani do sądów i aparatu państwowego w terenie. Uchylając Konstytucję z 1952 r., utrzymała ona jednak w mocy niektóre jej rozdziały: I, IV, VII (bez art. 60 ust. 1), VIII, IX (bez art. 94), X i XI. Nowe uregulowania konstytucyjne pozbawiły Sejm rangi najwyższego organu władzy państwowej. Utrzymano dotychczasową liczebność izb usta- wodawczych i ich kadencje. Złagodzono wymogi konieczne do odrzucenia poprawek senackich przez Sejm, który mógł to uczynić już tylko bezwzględną większością głosów. Wzorując się na Konstytucji kwietniowej, przyjęto, że w Sejmie głosuje się zawsze za odrzuceniem stanowiska Senatu (ten sposób eliminuje możliwość wystąpienia tzw. pata legislacyjnego). Mała Konstytucja przyniosła pewne wzmocnienie pozycji Prezydenta. Przede wszystkim wzrosła jego rola w procesie powoływania rządu. Ponadto zaczął on sprawować ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków zagra- nicznych oraz w dziedzinie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa. Utracił jednak prawo do rozwiązania Sejmu w następstwie uchwa- lenia ustawy lub uchwały uniemożliwiającej mu wykonywanie konstytucyj- nych uprawnień. Wprowadzono też wymóg kontrasygnaty aktów prawnych Prezydenta przez premiera lub właściwego ministra z wyjątkiem prerogatyw wymienionych w art. 47. Omawiana ustawa konstytucyjna wzmocniła też pozycję Rady Ministrów poprzez wprowadzenie: 1) domniemania jej kompetencji; 2) rządowych roz- porządzeń z mocą ustawy (praktyki w tym zakresie nie było); 3) inicjatywy pilnych rządowych projektów ustaw. Mała Konstytucja nie poruszała tematyki prac nad nową konstytucją. Za- gadnienie to uregulowane zostało w ustawie konstytucyjnej z dnia 23 kwiet- nia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, znowelizowanej 22 kwietnia 1994 r. Na jej podstawie Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r. uchwaliło Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, a naród przyjął ją w referendum 25 maja 1997 r. 28 pojęcie źródeł prawa Rozdział 3 KONSTYTUCJA I POZOSTAŁE ŹRÓDŁA PRAWA 1. Pojęcie źródeł prawa Termin „źródła prawa” ma charakter wieloznaczny. W znaczeniu formal- nym należy rozumieć przez nie formę powstawania i egzystowania prawa, jego przejawiania się i istnienia. W znaczeniu materialnym są to czynniki ro- dzące prawo jako zjawisko społeczne. Czynniki te mają charakter polityczny, ekonomiczny, ideologiczny i społeczny. W ostatecznym kształcie przejawiają się one poprzez tzw. wolę państwową, która jako źródło prawa musi być uzewnętrzniona w określony sposób i sformułowana expressis verbis – nie można jej domniemywać, musi ustalać reguły postępowania o mocy po- wszechnie obowiązującej. Przedmiotem woli może być nie tylko norma praw- na, lecz i zasada polityczna, np. postulat pokojowego współistnienia. Systematyka aktów wymienionych w rozdziale III Konstytucji RP, zaty- tułowanym „Źródła prawa”, oraz w art. 234 ust. 2 Konstytucji wskazuje, że ustawodawca wyróżnia trzy rodzaje źródeł prawa: akty powszechnie obo- wiązujące, akty prawa wewnętrznego niebędące źródłami prawa powszech- nie obowiązującego oraz akty prawa miejscowego. Do aktów prawa po- wszechnie obowiązującego w świetle Konstytucji RP zaliczamy: Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia. Konstytucja do aktów prawa wewnętrznego zalicza uchwały Rady Mini- strów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów. Przyjmuje się, że również inne organy mogą wydawać tego rodzaju akty oraz że mogą one przybierać różną formę legislacyjną. Do aktów prawa miejscowego (wydawanych na podstawie ustaw) zali- czamy uchwały organów stanowiących samorządu terytorialnego (rady gmin, rady powiatów, sejmiki województw) oraz akty wojewodów i tereno- wych organów administracji niezespolonej. Do aktów prawa miejscowego należą też przepisy porządkowe wydawane w formie uchwał rady gminy lub rady powiatu, a w przypadkach niecierpiących zwłoki – w formie zarządzeń wójta (burmistrza, prezydenta miasta) lub uchwały zarządu powiatu. Prze- pisy porządkowe wojewoda wydaje w formie rozporządzenia. 29 pojęcie źródeł prawa konstytucyjnego źródła prawa konstytucyjnego Obecna Konstytucja tworzy po raz pierwszy zamknięty katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego, co ma olbrzymie znaczenie dla budo- wania podstaw państwa prawa. Zauważmy jednak, że obowiązywanie prawa wspólnotowego na terenie Polski ponownie ten katalog otwiera. Prawo konstytucyjne może być charakteryzowane poprzez właściwe dla niego źródła prawa. Definiując pojęcie źródeł prawa konstytucyjnego, musi- my zwrócić uwagę na fakt, że termin ten może być charakteryzowany wy- łącznie poprzez przedmiot regulacji, a nie poprzez jego formę. W związku z powyższym należy stwierdzić, że źródłami prawa konstytucyjnego są źródła zawierające normy regulujące przedmiot prawa konstytucyjnego. Normy te mogą wynikać ze źródeł prawa pisanego oraz ze źródeł niepisanego prawa konstytucyjnego. Należy zauważyć, że źródła prawa są uporządkowane hierarchicznie. Wskazując na ich charakter, spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, czy wszyst- kie źródła prawa są źródłami prawa konstytucyjnego. Katalog źródeł otwiera Konstytucja jako ustawa zasadnicza, regulująca podstawy ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego państwa, oraz ja- ko akt o najwyższej mocy prawnej. Do źródeł prawa konstytucyjnego część doktryny nie zalicza umów mię- dzynarodowych. Zagadnienie to wywołuje niewątpliwie kontrowersje w praktyce. Fakt ten na ogół uzasadniany jest tym, że zasada obowiązywania prawa międzynarodowego w systemie prawa krajowego jest tylko uzasad- nieniem koncepcji obowiązywania tego prawa w porządku krajowym. A sama ratyfikacja umowy międzynarodowej to jej zatwierdzenie przez określony organ, nie oznacza ona natomiast inkorporacji obcej normy. Wskazuje się także, że znaczna część norm międzynarodowych wymaga dla ich stosowania wydania wewnątrzpaństwowych aktów prawnych. Z punktu widzenia za- sady samodzielności stosowania norm międzynarodowych w krajowym po- rządku prawnym brak samoistności ogranicza umowy międzynarodowe jako źródła prawa wewnętrznego. Również w przypadku tzw. norm samowyko- nywalnych mamy do czynienia z ich stosowaniem wskutek przyjęcia krajo- wych procedur ich subsumcji. Przyjmując jednak zasadę, że źródła prawa konstytucyjnego charaktery- zowane są przez przedmiot tego prawa, należy przyjąć, że niektóre ze źródeł prawa unijnego stają się również źródłami polskiego prawa konstytucyjnego. Należy do nich zaliczyć prawo pierwotne Unii Europejskiej, zwane również prawem traktatowym. Na prawo pierwotne składają się traktaty założyciel- skie oraz ich kolejne modyfikacje, a także traktaty akcesyjne wraz z traktatem kopenhaskim. Prawo traktatowe ma postać umów międzynarodowych, pod- lega ratyfikacji i jest częścią krajowego porządku prawnego, zajmuje miejsce poniżej Konstytucji, lecz ponad ustawami. Drugi rodzaj prawa Unii to prawo wtórne (pochodne), które zawiera się w następującym katalogu aktów: roz- porządzenia, dyrektywy i decyzje. Poza zakresem rozważań należy pozosta- wić akty niewiążące prawa pochodnego: zalecenia i opinie. Spośród wymie- nionych aktów prawa wtórnego źródłami prawa konstytucyjnego mogą być 30 rozporządzenia wspólnotowe porównywane niekiedy do ustaw w krajowym porządku prawnym. Normy rozporządzeń wspólnotowych obowiązują bez- pośrednio, bez potrzeby ich inkorporowania do krajowego porządku praw- nego. Nie wydaje się natomiast, aby do źródeł tego prawa można było zaliczyć dyrektywy adresowane do państw członkowskich UE. Dyrektywy są instru- mentem harmonizacji prawa państw członkowskich, ale nie jego ujednolice- nia. Na pewno również źródłami prawa konstytucyjnego nie mogą być de- cyzje, które mają najczęściej charakter indywidualny. Kolejnym źródłem prawa konstytucyjnego są ustawy – o ile normują przedmiot tego prawa. Ustawy ze względu na swój przedmiot mogą być źródłem wielu gałęzi prawa (np. ordynacje wyborcze, ustawy ustrojowe o samorządzie terytorialnym). Na następnym miejscu należy postawić akty normatywne zastępujące ustawy – rozporządzenia z mocą ustawy (art. 234 Konstytucji RP). Ich wyjątkowość powoduje, że nie mieszczą się one w kata- logu źródeł prawa określonym w rozdziale III Konstytucji RP). Jako akty nor- matywne w ograniczonym zakresie regulują materie konstytucyjne. Do źródeł prawa konstytucyjnego nie zalicza się na ogół (poza nielicznymi przypadkami, jak np. rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. – Zasady techniki prawodawczej czy rozporządzenie Pre- zesa Rady Ministrów z dnia 23 lutego 1998 r. – Zadania Rady Legislacyjnej oraz szczegółowe zasady jej funkcjonowania) aktów prawnych rządu – roz- porządzeń wykonawczych – najczęściej są one źródłami prawa administra- cyjnego. Źródłami prawa konstytucyjnego mogą być natomiast uchwały organów władzy ustawodawczej – Sejmu i Senatu RP. Obecna Konstytucja, czyniąc z regulaminów Sejmu i Senatu akty o charakterze wykonawczym do ustawy zasadniczej, nadaje im samoistny status i autonomię prawną, a to jest czyn- nikiem warunkującym zaliczenie tych aktów do źródeł prawa konstytucyj- nego. Odrębna kategoria źródeł to źródła niepisanego prawa konstytucyjnego. W warunkach istnienia konstytucji pisanej ich rola z natury rzeczy musi być bardzo ograniczona. Do niepisanych źródeł prawa konstytucyjnego w teorii tego prawa zalicza się prawo zwyczajowe, zwyczaj konstytucyjny oraz pre- cedens konstytucyjny. Szczegółowe zagadnienia związane z możliwością za- liczenia niepisanego prawa konstytucyjnego do źródeł prawa konstytucyj- nego wyjaśniono w dalszej części tego rozdziału. Analiza poszczególnych aktów normatywnych wskazuje, że katalog źró- deł prawa konstytucyjnego nie stanowi w pełni odzwierciedlenia katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Nie wszystkie rodzaje wymie- nionych aktów normatywnych zawierają normy konstytucyjne. 31 źródła niepisanego prawa konstytucyjnego 2. Pojęcie konstytucji i jej rodzaje Termin „konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa constituere, oznacza- jącego w formie czasownikowej „urządzać”, „porządkować”. W starożytnym Rzymie pojęcie to funkcjonowało w dwóch znaczeniach: jako synonim dzia- łalności ustrojodawczej – rozumianej jako działalność nakierowana na nada- wanie państwu ustroju i ustawodawczej – skupiającej się na regulowaniu bieżących spraw życia codziennego. W okresie średniowiecza słowo „kon- stytucja” kojarzono z zasadami i organizacją życia zakonnego. W XVI w., we- dług Jeana Bodina, termin ten oznaczał zbiór fundamentalnych praw pań- stwa. W XVIII w. Monteskiusz definiował konstytucję jako prawa fundamen- talne państwa, rzeczywisty ustrój polityczny czy też całokształt wartości śro- dowiska związanych z panującym ustrojem. Współczesne znaczenie terminu „konstytucja” związane jest z przewrotem intelektualnym, jaki dokonał się w świecie na przełomie XVIII i XIX w. Konstytucja wiąże się z systemem rzą- dów, formą państwa, określa ona sposób organizacji życia politycznego i spo- łecznego. Można ją zdefiniować jako akt o najwyższej mocy prawnej, regu- lujący podstawowe instytucje ustroju politycznego i społeczno-gospodarcze- go. Wyróżnia się pojęcie konstytucji: 1) w znaczeniu materialnym (faktycz- nym) jako rzeczywisty ustrój państwa, bez względu na to, czy jest on zapisany w akcie o najwyższej mocy prawnej, czy też nie; 2) w znaczeniu formalnym (prawniczym) jako normy wynikające z aktu prawnego o szczególnej nazwie. Można wyróżnić również: 1) konstytucję pisaną, będącą odpowiednikiem konstytucji w znaczeniu formalnym, a w ramach niej konstytucję spisaną w jednym akcie prawnym (konstytucja jednolita), np. Konstytucję RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., lub też konstytucję niespisaną w jednym akcie prawnym (konstytucja złożona), np. Konstytucja RP w latach 1992–1997, Konstytucja Szwecji z dnia 1 stycznia 1975 r., składająca się z trzech tzw. praw fundamen- talnych; 2) konstytucję niepisaną odpowiadającą znaczeniem konstytucji ma- terialnej lub rozumianą jako konstytucja niespisana w jednym akcie praw- nym, np. „konstytucja brytyjska”. Ze względu na kryterium relacji między rzeczywistym ustrojem państwa a tekstem konstytucji wyróżniamy: 1) konstytucje rzeczywiste, odpowiada- jące swą treścią aktualnemu układowi sił społecznych, np. Konstytucja z dnia 23 kwietnia 1935 r.; 2) konstytucje fikcyjne, nieodzwierciedlające układu sił społecznych w państwie i w praktyce nieprzestrzegane, np. Konstytucja z dnia 17 marca 1921 r. czy Konstytucja z dnia 22 lipca 1952 r. Ze względu na zakres regulacji, który obejmuje konstytucja, wyróżniamy: 1) konstytucje pełne, które regulują zasady ustroju państwa, określają suwe- rena, sposób organizacji aparatu państwowego, prawa, wolności i obowiązki obywateli, określają również sposób zmiany takiej konstytucji oraz zapew- niają swoim normom najwyższą moc prawną; 2) konstytucje niepełne (w Polsce funkcjonujące pod nazwą małych konstytucji), nieobejmujące swym zakresem wyżej wymienionych materii, np. ustawa konstytucyjna z dnia 32 pojęcie konstytucji rodzaje konstytucji 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczy- pospolitej Polskiej. Ze względu na tryb zmiany konstytucji wyróżniamy: 1) konstytucje sztyw- ne – ustawodawca wprowadza szczególny w porównaniu z ustawami zwyk- łymi tryb ich zmiany, na ogół jest to kwalifikowana większość 2/3 lub 3/5 po- trzebnych do opowiedzenia się za zmianą, kwalifikowane quorum obecności przedstawicieli, konieczność zatwierdzenia zmiany przez referendum ogól- nokrajowe lub też niemożliwość zmiany pewnych fragmentów konstytucji, np. zmiany republikańskiej formy rządu (art. 89 ust. 5 Konstytucji V Republiki Francuskiej z dnia 4 października 1958 r.); pojęcia konstytucji sztywnej nie należy identyfikować z konstytucją sztywną absolutnie, a więc niezmienną – przykładem praw niezmiennych są prawa kardynalne z 1768 r.; 2) konstytucje elastyczne (giętkie) – sposób ich zmiany podobny jest do zmian dokonywa- nych w ustawach zwykłych. 3. Geneza konstytucji pisanej Przyczyn powstania konstytucji pisanych należy upatrywać w wielu czyn- nikach wzajemnie na siebie oddziałujących. Ograniczmy się tylko do tych najważniejszych szkół, teorii, faktów i wydarzeń historycznych. 1. Szkoła prawa natury, zgodnie z którą naturalne prawa jednostki ograni- czają władzę państwową – naruszenie naturalnych praw jednostki uza- sadnia wystąpienie jednostki przeciwko państwu. 2. Koncepcja umowy społecznej wywodząca się ze szkoły prawa natury. Zgodnie z poglądami Johna Locke a, a przede wszystkim Jeana-Jacquesa Rousseau, społeczeństwo przekazało na podstawie pierwotnej umowy społecznej wszystkie swoje prawa naturalne władcy, celem zapewnienia sobie ochrony i zabezpieczenia praw. Umowa społeczna jest więc kon- traktem dwóch stron, stanowiącym podstawę organizacji społeczeństwa, i w przypadku nierealizowania praw społeczeństwa może ona być przez nie wypowiedziana. 3. Teoria podziału władzy w ujęciu Monteskiusza ma zabezpieczać społe- czeństwo przed nadużyciem tej władzy. Wolność jednostki możliwa jest tylko w państwie, w którym władza jest podzielona na trzy rodzaje od- powiadające podstawowym formom aktywności państwa – władzę usta- wodawczą, wykonawczą i sądowniczą. 4. Światopogląd racjonalistyczny i przeciwstawienie go światopoglądowi teologicznemu. W tym pierwszym dotychczasowe źródło wiedzy – Biblię – ma zastąpić rozum ludzki i doświadczenie. Skoro rozum ma być miarą prawdy, należy z niego korzystać w dziele tworzenia urządzeń społecz- nych i politycznych. Wykorzystanie rozumu ma doprowadzić do stwo- rzenia nowych instytucji państwowych i zapisania ich w akcie o nadrzęd- nej mocy prawnej – konstytucji. Akt ten ma być swoistą, jak zauważył Thomas Paine, „biblią narodu”. 33 czynniki mające wpływ na upowszechnienie idei konstytucji 5. Teorie liberalizmu i egalitaryzmu wywarły olbrzymi wpływ na walkę bur- żuazji o prawa dla siebie i stanu trzeciego, szczególnie w zakresie równości prawnej. Pełniły one funkcje integrujące w powstawaniu nowego społe- czeństwa, którego zasady funkcjonowania zostały zapisane najpierw w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., a następnie w kon- stytucjach. 6. Konstytucję należy także widzieć jako instrument propagandowy, wyra- żający ówczesny program młodej burżuazji, dotyczący nowych urządzeń społecznych, zawierający hasła mobilizujące do walki o władzę. Przeobra- żenia państwa i prawa miały torować drogę nowym stosunkom produkcji, ograniczać ustrój feudalny i gwarantować prawo własności. Do realizacji tych celów wykorzystywana była konstytucja, w której widziano gwaran- cję dokonania przemian. 7. Wojny napoleońskie i Wiosna Ludów przyczyniły się do rozwoju idei re- wolucji determinującej przekształcanie się monarchii absolutnych w mo- narchie konstytucyjne. Za cenę zachowania w części starego porządku poczyniono ustępstwa na rzecz nowych rozwiązań ustrojowych. 8. Szkoła pozytywizmu prawniczego – podniesienie znaczenia prawa pozy- tywnego – stanowionego przez państwo, idea posłuszeństwa wobec pra- wa. Wpływa to na utrwalenie się konstytucji w kulturze politycznej i prawnej społeczeństw. 9. Wpływ rozwiązań istniejących w państwach demokratycznych – w tym zakresie w państwach odzyskujących niepodległość konstytucja staje się atrybutem suwerenności. Zjawisko to obserwujemy zarówno po I wojnie światowej, w latach 60. i 70. XX w. (dekolonizacja), jak również w sytuacji państw odzyskujących swe suwerenne prawa w wyniku rozpadu byłego Związku Radzieckiego – szczególnie wyraziste było to w przypadku tzw. republik nadbałtyckich. 4. Cechy szczególne konstytucji W doktrynie prawa konstytucyjnego podkreśla się na ogół treść i formę konstytucji, wyróżniające ją spośród całego ustawodawstwa. Szczególna treść konstytucji, która wyróżnia ten akt spośród reszty, dotyczy: 1) suwerena – w Konstytucji RP z 1997 r. suwerenem jest naród, w Konstytucji PRL z 1952 r. suwerenem był lud pracujący miast i wsi; 2) sposobu realizacji władzy przez suwerena – system przedstawicielski sprawowania władzy lub system władzy sprawowanej bezpośrednio w drodze referendum; 3) budowy aparatu państwowego; 4) stosunku państwa do praw i wolności obywatelskich; 5) stosunku państwa do własności; 6) sposobu zmiany konstytucji. 34 szczególna treść konstytucji
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Polskie prawo konstytucyjne
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: