Darmowy fragment publikacji:
MONOGRAFIE PRAWNICZE
BEATA BURY · PRACA W GODZINACH NADLICZBOWYCH
JAKO OBOWI¥ZEK PRACOWNIKA
Polecamy nasze publikacje z zakresu prawa pracy:
MONITOR PRAWA PRACY
Miesięcznik
Andrzej Marian Świątkowski
KODEKS PRACY. KOMENTARZ, wyd. 1
Komentarze kodeksowe
Pod red. Wojciecha Muszalskiego
KODEKS PRACY. KOMENTARZ, wyd. 6
Duże Komentarze Becka
Jerzy Wratny
KODEKS PRACY. KOMENTARZ, wyd. 4
Komentarze Becka
Władysław Patulski
PRACOWNICZA ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZA
Krótkie Komentarze Becka
Alicja Kopeć, Marcin Wojewódka
PRACOWNICZE PROGRAMY EMERYTALNE
Krótkie Komentarze Becka
Krzysztof Walczak
KODEKS PRACY. EDYCJA TRZECIA
Kodeks System
KODEKS PRACY. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY.
BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY. AKTY WYKONAWCZE
Edycja Sądowa
www.sklep.beck.pl
PRACA W GODZINACH
NADLICZBOWYCH
JAKO OBOWI¥ZEK
PRACOWNIKA
BEATA BURY
Stan prawny: wrzesień 2007 r.
Redakcja:
Anna Kamińska-Pietnoczko
ã Wydawnictwo C. H. Beck 2007
Wydawnictwo C. H. Beck, Sp. z o.o.
ul. Gen. Zajączka 9, 01–518 Warszawa
Skład i łamanie: Zbigniew Latuszkiewicz
Druk i oprawa: Wers Design Drukarnia Cyfrowa, Bydgoszcz
ISBN 978-83-7483-935-8
Spis tre(cid:286)ci
Obja(cid:286)nienie skrótów ..............................................................................
Uwagi wst(cid:266)pne ........................................................................................
Rozdział 1. Praca w godzinach nadliczbowych według przepisów
prawnych obowi(cid:261)zuj(cid:261)cych w Polsce do 31.12.2003 r. ...................
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. Regulacja pracy w godzinach nadliczbowych w latach
1918–1945 ..........................................................................................
3. Stan prawny obowi(cid:261)zuj(cid:261)cy w latach 1946–1974 ...........................
4. Stan prawny obowi(cid:261)zuj(cid:261)cy w latach 1975–1995 ...........................
5. Stan prawny obowi(cid:261)zuj(cid:261)cy w latach 1996–2003 ...........................
Rozdział 2. Poj(cid:266)cie pracy w godzinach nadliczbowych według
obowi(cid:261)zuj(cid:261)cego prawa .....................................................................
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. Definicja pracy w godzinach nadliczbowych .................................
A. Prawne poj(cid:266)cie czasu pracy .....................................................
B. Poj(cid:266)cie godzin nadliczbowych .................................................
3. Praca w godzinach nadliczbowych a czas podró(cid:298)y słu(cid:298)bowej ......
4. Praca ponadnormatywna pracowników zatrudnionych
w niepełnym wymiarze czasu pracy ...................................................
5. Dy(cid:298)ur a praca w godzinach nadliczbowych ...................................
6. Poj(cid:266)cie czasu pracy i pracy w godzinach nadliczbowych
w prawie niemieckim i rosyjskim ......................................................
A. Niemcy .....................................................................................
B. Rosja ........................................................................................
Rozdział 3. Praca w godzinach nadliczbowych w szczególnych
systemach czasu pracy .....................................................................
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. Godziny nadliczbowe w systemie równowa(cid:298)nego czasu pracy .....
3. Godziny nadliczbowe w systemie czasu pracy w ruchu ci(cid:261)głym ..
4. Godziny nadliczbowe w systemie przerywanego czasu pracy .......
IX
1
5
5
13
34
40
49
54
54
58
58
67
82
93
102
109
109
116
122
122
123
136
138
V
Spis tre(cid:286)ci
5. Godziny nadliczbowe w systemie zadaniowego czasu pracy ........
6. Godziny nadliczbowe w systemie skróconego tygodnia pracy ......
7. Godziny nadliczbowe w systemie pracy weekendowej .................
8. Godziny nadliczbowe w systemie skróconego czasu pracy ...........
9. Godziny nadliczbowe w ró(cid:298)nych systemach czasu pracy
w prawie niemieckim i rosyjskim ......................................................
A. Niemcy .....................................................................................
B. Rosja ........................................................................................
Rozdział 4. Przesłanki dopuszczalno(cid:286)ci pracy w godzinach
nadliczbowych ...................................................................................
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. Prowadzenie akcji ratowniczej i usuwanie awarii ..........................
3. Szczególne potrzeby pracodawcy ..................................................
4. Przesłanki dopuszczalno(cid:286)ci pracy w godzinach nadliczbowych
w prawie niemieckim i rosyjskim ......................................................
A. Niemcy .....................................................................................
B. Rosja ........................................................................................
Rozdział 5. Obowi(cid:261)zek pracy w godzinach nadliczbowych ...............
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. (cid:295)ródło i granice obowi(cid:261)zku pracy w godzinach nadliczbowych ...
3. Polecenie pracy w godzinach nadliczbowych ................................
4. Prawo pracownika do odmowy wykonania polecenia pracy
w godzinach nadliczbowych ..............................................................
5. Obowi(cid:261)zek pracy w godzinach nadliczbowych w prawie
niemieckim i rosyjskim ......................................................................
A. Niemcy .....................................................................................
B. Rosja ........................................................................................
Rozdział 6. Ograniczenia pracy w godzinach nadliczbowych ...........
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. Bezwzgl(cid:266)dne zakazy zatrudniania w godzinach nadliczbowych ...
A. Zakaz zatrudniania kobiet w ci(cid:261)(cid:298)y ..........................................
B. Zakaz zatrudniania pracowników młodocianych .....................
C. Zakaz zatrudniania pracowników niepełnosprawnych ............
D. Zakaz zatrudniania z uwagi na przekroczenia najwy(cid:298)szych
dopuszczalnych st(cid:266)(cid:298)e(cid:276) i nat(cid:266)(cid:298)e(cid:276) czynników szkodliwych
dla zdrowia w (cid:286)rodowisku pracy ..................................................
E. Zakaz zatrudniania ze wzgl(cid:266)du na stan zdrowia ......................
3. Wzgl(cid:266)dny zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych ..........
141
146
147
148
155
155
161
166
166
167
175
179
179
181
183
183
186
194
203
214
214
217
219
219
219
220
224
230
232
233
234
VI
Spis tre(cid:286)ci
4. Limitowanie pracy w godzinach nadliczbowych ...........................
A. Roczny limit godzin nadliczbowych .......................................
B. Maksymalny tygodniowy czas pracy ł(cid:261)cznie z godzinami
nadliczbowymi ..............................................................................
C. Okresy nieprzerwanego odpoczynku .......................................
5. Rekompensata pracy w godzinach nadliczbowych ........................
A. Dodatek do wynagrodzenia .....................................................
B. Czas wolny od pracy ................................................................
6. Zawieranie umów cywilnoprawnych oraz dodatkowych umów
o prac(cid:266) jako sposób obchodzenia przepisów o pracy w godzinach
nadliczbowych ....................................................................................
Rozdział 7. Praca w godzinach nadliczbowych pracowników
na stanowiskach kierowniczych ......................................................
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. Poj(cid:266)cie pracownika na stanowisku kierowniczym .........................
3. Praca kadry kierowniczej poza normalnymi godzinami pracy
„w razie konieczno(cid:286)ci” .......................................................................
Rozdział 8. Praca ponadwymiarowa według wybranych pragmatyk
pracowniczych ..................................................................................
1. Wprowadzenie ................................................................................
2. Nauczyciele i nauczyciele akademiccy ..........................................
A. Nauczyciele ..............................................................................
B. Nauczyciele akademiccy ..........................................................
3. Pracownicy urz(cid:266)dów pa(cid:276)stwowych i samorz(cid:261)dowych ..................
4. Pracownicy zakładów opieki zdrowotnej, instytucji kultury
oraz członkowie personelu lotniczego ...............................................
A. Pracownicy zakładów opieki zdrowotnej ................................
B. Pracownicy instytucji kultury ..................................................
C. Członkowie personelu lotniczego ............................................
5. Kierowcy i pracownicy zatrudnieni na morskich statkach
handlowych ........................................................................................
A. Kierowcy ..................................................................................
B. Pracownicy wykonuj(cid:261)cy prac(cid:266) na morskich statkach
handlowych ...................................................................................
6. S(cid:266)dziowie, prokuratorzy i kuratorzy s(cid:261)dowi ..................................
7. Funkcjonariusze słu(cid:298)b porz(cid:261)dku i bezpiecze(cid:276)stwa publicznego ...
Rozdział 9. Konsekwencje naruszenia przez pracodawc(cid:266) przepisów
o pracy w godzinach nadliczbowych ...............................................
237
237
241
244
250
251
265
270
276
276
277
281
291
291
294
294
296
300
307
307
312
312
313
314
317
319
320
326
VII
Spis tre(cid:286)ci
1. S(cid:261)dowe dochodzenie roszcze(cid:276) przez pracownika ..........................
2. Kwalifikacja narusze(cid:276) przepisów o czasie pracy jako wykrocze(cid:276)
oraz przest(cid:266)pstw przeciwko prawom pracownika ..............................
A. Naruszenie przepisów o czasie pracy jako wykroczenie .........
B. Naruszenie przepisów o czasie pracy jako przest(cid:266)pstwo .........
3. Odpowiedzialno(cid:286)ć pracodawcy za naruszenie przepisów o czasie
pracy w prawie niemieckim i rosyjskim ............................................
A. S(cid:261)dowe dochodzenie roszcze(cid:276) przez pracownika ...................
B. Naruszenie przepisów o czasie pracy jako wykroczenie
albo przest(cid:266)pstwo .........................................................................
Zako(cid:276)czenie ............................................................................................
Bibliografia .............................................................................................
326
331
331
337
340
340
341
345
355
VIII
Obja(cid:286)nienie skrótów
ArbG .............................. Arbeitsgericht
ArbZG ............................ Arbeitszeitgesetz
art. .................................. artykuł
AuA ................................ Arbeit und Arbeitsrecht
BAG ............................... Bundesarbeitsgericht
BC .................................. (cid:572)(cid:607)(cid:618)(cid:623)(cid:616)(cid:604)(cid:615)(cid:629)(cid:611) (cid:587)(cid:621)(cid:606)
BGB ............................... Bürgerliches Gesetzbuch
BGBl .............................. Bundesgesetzblatt
Czas. Pr.-Hist. ................ Czasopismo Prawno-Historyczne
Czas. Prawn. i Ekon. ...... Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne
Dz.P.P.P. .......................... Dziennik Praw Pa(cid:276)stwa Polskiego
Dz.U. .............................. Dziennik Ustaw
Dz. Urz. .......................... Dziennik Urz(cid:266)dowy
EuGH ............................. Europäischer Gerichtshof
Gaz. S(cid:261)d. ........................ Gazeta S(cid:261)dowa
Gł. S(cid:261)d. ........................... Głos S(cid:261)downictwa
GSW ............................... Gazeta S(cid:261)dowa Warszawska
GUS ................................ Główny Urz(cid:261)d Statystyczny
Hrsg. ............................... Herausgeber (redaktor)
JArbSchG ....................... Jugendarbeitsschutzgesetz
KK .................................. Kodeks karny
KP ................................... Kodeks pracy
KPC ................................ Kodeks post(cid:266)powania cywilnego
KPW ............................... Kodeks post(cid:266)powania w sprawach o wykroczenia
KW ................................. Kodeks wykrocze(cid:276)
KZ .................................. Kodeks zobowi(cid:261)za(cid:276)
LAG ............................... Landesarbeitsgericht
MOP ............................... Mi(cid:266)dzynarodowa Organizacja Pracy
IX
Obja(cid:286)nienie skrótów
MOS ............................... Minister Opieki Społecznej
M.P. ................................ Monitor Polski
MoP ................................ Monitor Prawniczy
MPiH .............................. Minister Przemysłu i Handlu
MPiOS ............................ Minister Pracy i Opieki Społecznej
MPiPS ............................ Minister Pracy i Polityki Socjalnej
MoPr .............................. Monitor Prawa Pracy
MuSchG ......................... Mutterschutzgesetz
MSW .............................. Minister Spraw Wewn(cid:266)trznych
nast. ................................ nast(cid:266)pny
niepubl. ........................... niepublikowany
NIK ................................ Najwy(cid:298)sza Izba Kontroli
NP ................................... Nowe Prawo
NTA ................................ Najwy(cid:298)szy Trybunał Administracyjny
O. JL ............................... Official Journal
oprac. .............................. opracowanie
orz. ................................. orzeczenie
OSA ................................ Orzecznictwo S(cid:261)dów Apelacyjnych
OSN ................................ Orzecznictwo S(cid:261)du Najwy(cid:298)szego
OSNAPiUS .................... Orzecznictwo S(cid:261)du Najwy(cid:298)szego – Izba
Administracyjna Pracy i Ubezpiecze(cid:276)
Społecznych
OSNCP ........................... Orzecznictwo S(cid:261)du Najwy(cid:298)szego – Izba Cywilna
oraz Izba Pracy i Ubezpiecze(cid:276) Społecznych
OSNP ............................. Orzecznictwo S(cid:261)du Najwy(cid:298)szego – Izba Pracy
Ubezpiecze(cid:276) Społecznych i Spraw Publicznych
OSNPG .......................... Orzecznictwo S(cid:261)du Najwy(cid:298)szego – Biuletyn
Prokuratury Generalnej
OSP ................................ Orzecznictwo S(cid:261)dów Polskich
OSPiKA .......................... Orzecznictwo S(cid:261)dów Polskich i Komisji
Arbitra(cid:298)owych
OWiG ............................. Ordnungswidrigkeitengesetz
PC(cid:590)CP ........................... (cid:586)(cid:616)(cid:619)(cid:619)(cid:610)(cid:611)(cid:619)(cid:612)(cid:602)(cid:633) (cid:587)(cid:616)(cid:604)(cid:607)(cid:620)(cid:619)(cid:612)(cid:602)(cid:633) (cid:590)(cid:607)(cid:606)(cid:618)(cid:602)(cid:620)(cid:610)(cid:604)(cid:615)(cid:602)(cid:633)
(cid:587)(cid:616)(cid:624)(cid:610)(cid:602)(cid:613)(cid:610)(cid:619)(cid:620)(cid:610)(cid:625)(cid:607)(cid:619)(cid:612)(cid:602)(cid:633) (cid:586)(cid:607)(cid:619)(cid:617)(cid:621)(cid:603)(cid:613)(cid:610)(cid:612)(cid:602)
PIP .................................. Pa(cid:276)stwowa Inspekcja Pracy
X
Obja(cid:286)nienie skrótów
PiP .................................. Pa(cid:276)stwo i Prawo
PiZS ................................ Praca i Zabezpieczenie Społeczne
pkt .................................. punkt
Pol. Społ. ........................ Polityka Społeczna
por. ................................. porównaj
POS ................................ Praca i Opieka Społeczna
poz. ................................. pozycja
pó(cid:296)n. zm. ........................ pó(cid:296)niejsze zmiany
PP ................................... Prawo Pracy
PPA ................................. Przegl(cid:261)d Prawa i Administracji
PPH ................................ Przegl(cid:261)d Prawa Handlowego
Prac. i Pr. ........................ Pracodawca i Pracownik
PRM ............................... Prezes Rady Ministrów
Prok. i Pr. ........................ Prokuratura i Prawo
przyp. aut. ....................... przypis autora
PT ................................... Przegl(cid:261)d Techniczny
PUG ................................ Przegl(cid:261)d Ustawodawstwa Gospodarczego
PUSiG ............................ Przegl(cid:261)d Ubezpiecze(cid:276) Społecznych
i Gospodarczych
rok
redakcja
redaktor naukowy
PZS ................................. Przegl(cid:261)d Zagadnie(cid:276) Socjalnych
r. .....................................
red. .................................
red. nauk. ........................
RM ................................. Rada Ministrów
RP ................................... Rzeczpospolita Polska
RPE ................................ Ruch Prawniczy i Ekonomiczny
RPEiS ............................. Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny
s. .....................................
SA ................................... S(cid:261)d Apelacyjny
SO .................................. S(cid:261)d Okr(cid:266)gowy
SN .................................. S(cid:261)d Najwy(cid:298)szy
Sł.Prac. ........................... Słu(cid:298)ba Pracownicza
StGB ............................... Strafgesetzbuch
St. Pr. .............................. Statystyka Pracy
St. Prawn. ....................... Studia Prawnicze
strona
XI
Obja(cid:286)nienie skrótów
tom
tłumaczenie
t. .....................................
TK .................................. Trybunał Konstytucyjny
tłum. ...............................
TKRF ............................. (cid:588)(cid:618)(cid:621)(cid:606)(cid:616)(cid:604)(cid:616)(cid:611) (cid:580)(cid:616)(cid:606)(cid:607)(cid:612)(cid:619) (cid:586)(cid:616)(cid:619)(cid:619)(cid:610)(cid:611)(cid:619)(cid:612)(cid:616)(cid:611) (cid:590)(cid:607)(cid:606)(cid:607)(cid:618)(cid:602)(cid:624)(cid:610)(cid:610)
TUS ................................ Trybunał Ubezpiecze(cid:276) Społecznych
TzBfG ............................ Teilzeit und Befristungsgesetz
ust. .................................. ust(cid:266)p
WiRO ............................. Wirtschaft und Recht in Osteuropa
ww. ................................. wy(cid:298)ej wymieniony
wyd. ................................ wydanie
z. ..................................... zeszyt
z zastrz. .......................... z zastrze(cid:298)eniem
zd. ................................... zdanie
Zb. Urz. .......................... Zbiór Urz(cid:266)dowy
ZIAS ............................... Zeitschrift für ausländisches und internationales
Arbeits- und Sozialrecht
Z.N. ................................ Zeszyty Naukowe
zob. ................................. zobacz
XII
Uwagi wst(cid:266)pne
Monograia po(cid:286)wi(cid:266)cona jest pracy w godzinach nadliczbowych – instytucji
o niezwykłej wadze prawnej, społecznej i ekonomicznej.
Obszerna i zło(cid:298)ona problematyka podj(cid:266)tego tematu nie pozwala na wy-
czerpuj(cid:261)ce omówienie wszystkich zagadnie(cid:276) z nim zwi(cid:261)zanych. Ich analiza
znacznie przekraczałaby ramy obj(cid:266)to(cid:286)ciowe niniejszego opracowania. Rozpra-
wa nie stawia sobie tak rozległego zadania. Autorka koncentruje si(cid:266) na dwóch
wybranych zagadnieniach: poj(cid:266)ciu pracy w godzinach nadliczbowych oraz obo-
wi(cid:261)zku jej wykonywania. Poza zakresem szczegółowych rozwa(cid:298)a(cid:276) pozostan(cid:261):
sposoby rekompensaty pracy w godzinach nadliczbowych, uregulowanie pracy
ponadnormatywnej w pragmatykach słu(cid:298)bowych oraz odpowiedzialno(cid:286)ć praco-
dawcy za naruszenie przepisów o czasie pracy. Zagadnienia te maj(cid:261) dla tematu
niniejszej rozprawy charakter poboczny i uzupełniaj(cid:261)cy, aczkolwiek po(cid:286)wi(cid:266)co-
no im oddzielne podrozdziały.
W rozprawie powtarza si(cid:266) motyw czasu wolnego pracownika. Ju(cid:298) papie(cid:298)
Leon XIII w encyklice „Rerum novarum” z 1891 r. wskazywał, i(cid:298) „ni sprawied-
liwo(cid:286)ć ni ludzko(cid:286)ć nie pozwalaj(cid:261) na to, aby wymagać pracy w takiej ilo(cid:286)ci,
(cid:298)e duch t(cid:266)pieje, a ciało upada ze znu(cid:298)enia. Baczyć wi(cid:266)c na to nale(cid:298)y, aby dzie(cid:276)
roboczy nie obejmował wi(cid:266)cej godzin, ni(cid:298) siły pozwalaj(cid:261)”1.
Reglamentacja pracy w godzinach nadliczbowych, czego dotyczy niniejsza
praca, pozwala na stworzenie prawnych zabezpiecze(cid:276) przed wydłu(cid:298)aniem cza-
su pracy, b(cid:266)d(cid:261)c doskonałym przykładem na to, i(cid:298) prawo pracy musi niekiedy
działać wbrew woli pracownika, w celu ochrony jego zdrowia, a nawet (cid:298)ycia.
Powy(cid:298)szy problem wymaga jednak szerszego spojrzenia, nie tylko uwarunko-
wanego interesem pojedynczego pracownika i potrzeb(cid:261) ochrony jego organi-
zmu przed przem(cid:266)czeniem i przepracowaniem. Przepisy o czasie pracy powin-
ny tak(cid:298)e umo(cid:298)liwiać pracodawcy sprawn(cid:261) organizacj(cid:266) procesu pracy (funkcja
organizatorska prawa pracy). Ponadto nie bez znaczenia pozostaje fakt, i(cid:298) au-
tomatyzacja oraz wynalazki, które w zało(cid:298)eniu maj(cid:261) ułatwiać prac(cid:266) i słu(cid:298)yć
człowiekowi, w rzeczywisto(cid:286)ci przynosz(cid:261) cz(cid:266)sto skutek odwrotny i prac(cid:266) t(cid:266) za-
bieraj(cid:261). Post(cid:266)p cywilizacyjny i technologiczny generuje redukcj(cid:266) miejsc pracy.
1 Dokumenty nauki społecznej Ko(cid:286)cioła, cz. 1, (red.) K.M. Radwan, Rzym–Lublin 1996, s. 63
i nast.
1
Uwagi wst(cid:266)pne
W dobie wielkiego deicytu pracy do wykonania i wynikaj(cid:261)cego z niego bez-
robocia jest szczególnie wa(cid:298)ne, aby zachować sprawiedliwy podział zasobów
tej pracy i w(cid:286)ród interesów ró(cid:298)nych podmiotów uwzgl(cid:266)dniać przede wszystkim
interes tych, którzy pracy nie maj(cid:261).
W rozprawie postawiono trzy tezy.
Pierwsza wynika z tytułu opracowania. Praca w godzinach nadliczbowych
jest obowi(cid:261)zkiem pracownika, ale obowi(cid:261)zkiem ekstraordynaryjnym, któ-
ry powstaje wyj(cid:261)tkowo i podlega reglamentacji. Nie powinna być ona za-
tem normalnym i stałym elementem procesu pracy.
Druga teza brzmi: Obowi(cid:261)zek pracy w godzinach nadliczbowych istnie-
je, mimo i(cid:298) (cid:298)aden przepis prawa pracy nie ustanawia jego wyra(cid:296)nej pod-
stawy.
Z trzeciej tezy wynika, i(cid:298) konieczno(cid:286)ć wykonywania przez pracownika
pracy w godzinach nadliczbowych powinien uzasadnić pracodawca, gdy(cid:298)
wydaj(cid:261)c polecenie pracy w nadgodzinach, si(cid:266)ga do czasu wolnego pracow-
nika. Niezb(cid:266)dno(cid:286)ć pracy nadliczbowej stanowi zasadnicz(cid:261) ogóln(cid:261) przesłank(cid:266)
uzasadniaj(cid:261)c(cid:261) (cid:298)(cid:261)danie jej podj(cid:266)cia. Obowi(cid:261)zek pracy w godzinach nadliczbo-
wych nie jest jednak bezwzgl(cid:266)dny i w pewnych okoliczno(cid:286)ciach pracownik
mo(cid:298)e odmówić jego wykonywania.
Instytucja pracy w godzinach nadliczbowych zostanie omówiona na tle mi(cid:266)-
dzynarodowego prawa pracy, prawodawstwa unijnego oraz niemieckiego i ro-
syjskiego prawa pracy. Celem tych ograniczonych bada(cid:276) komparatystycznych
jest ustalenie cech wspólnych porównywanych systemów i instytucji prawnych
oraz mechanizmów ich kształtowania, istotnych dla omawianego tematu. Wy-
brałam te dwa ustawodawstwa ze wzgl(cid:266)du na bliskie s(cid:261)siedztwo geograiczne
i kulturowe obydwu pa(cid:276)stw, a jednocze(cid:286)nie odmienne do(cid:286)wiadczenia w kształ-
towaniu prawa pracy. Nie zdecydowałam si(cid:266) na wprowadzenie odr(cid:266)bnego roz-
działu po(cid:286)wi(cid:266)conego pracy w godzinach nadliczbowych w niemieckim i rosyj-
skim prawie pracy, wychodz(cid:261)c z zało(cid:298)enia, i(cid:298) lepiej przedstawiać ustanowione
w nich regulacje przy omawianiu poszczególnych problemów. W niektórych
rozdziałach wyodr(cid:266)bniono tematyczny podrozdział, jak np. w rozdziałach 2.–4.
traktuj(cid:261)cych o poj(cid:266)ciu i przesłankach godzin nadliczbowych, natomiast tam,
gdzie regulacja prawna jest lakoniczna, wzgl(cid:266)dnie brak jest obszerniejszej bi-
bliograii, jak np. w rozdziale 7., stosowne uwagi poczyniono w ramach po-
szczególnych podrozdziałów po(cid:286)wi(cid:266)conych polskiemu prawu pracy. W rozdzia-
le 9. wyodr(cid:266)bniono podrozdział o odpowiedzialno(cid:286)ci pracodawcy za naruszenie
przepisów o czasie pracy w prawie niemieckim i rosyjskim, jednak(cid:298)e z uwagi
na poboczny dla tematu monograii charakter tego zagadnienia oba porz(cid:261)dki
prawne zostały omówione w ramach jednego punktu. Rozdział 8. dotycz(cid:261)cy
pracy ponadwymiarowej w pragmatykach słu(cid:298)bowych nie uwzgl(cid:266)dnia pragma-
2
Uwagi wst(cid:266)pne
tyk pracowniczych w niemieckim i rosyjskim prawie pracy, gdy(cid:298) ich omówienie
znacznie przekraczałoby ramy obj(cid:266)to(cid:286)ciowe niniejszej rozprawy.
Systematyka wewn(cid:266)trzna pracy obejmuje dziewi(cid:266)ć rozdziałów, w których
zaprezentowane hipotezy badawcze usystematyzowane s(cid:261) tytułami i podtytu-
łami.
Przedmiotem analizy w rozdziale pierwszym jest praca w godzinach
nadliczbowych według przepisów prawnych obowi(cid:261)zuj(cid:261)cych w Polsce
do 31.12.2003 r. Rozdział ma charakter historyczny, a jego celem jest przedsta-
wienie dorobku legislacyjnego oraz orzecznictwa Polski mi(cid:266)dzywojennej i po-
wojennej w omawianym zakresie. Historia rozwoju przepisów o czasie pracy
nie tylko ma wymiar faktograiczny, ale głównie słu(cid:298)y uwypukleniu tendencji
rozwojowych tej cz(cid:266)(cid:286)ci prawa pracy. Zaakcentowane zostan(cid:261) zjawiska i instytu-
cje istniej(cid:261)ce w obecnym stanie prawnym, choć niekiedy w zmienionej postaci,
jak równie(cid:298) niewyst(cid:266)puj(cid:261)ce w obowi(cid:261)zuj(cid:261)cym prawie. Ka(cid:298)dy podrozdział ko(cid:276)-
czy si(cid:266) podsumowaniem dorobku legislacyjnego danego okresu, wzbogaconym
danymi statystycznymi obrazuj(cid:261)cymi praktyczny walor obowi(cid:261)zuj(cid:261)cych unor-
mowa(cid:276).
Kolejne rozdziały rozprawy s(cid:261) po(cid:286)wi(cid:266)cone analizie poj(cid:266)cia „praca w go-
dzinach nadliczbowych” w poszczególnych systemach czasu pracy. Dokładnej
analizie poddano kwestie sporne, nierozstrzygni(cid:266)te dotychczas w doktrynie
i judykaturze. Jeden z podrozdziałów po(cid:286)wi(cid:266)cono instytucji podró(cid:298)y słu(cid:298)bowej
w kontek(cid:286)cie pracy w godzinach nadliczbowych. Ukazane zostanie tak(cid:298)e boga-
ctwo pogl(cid:261)dów doktrynalnych w tym zakresie oraz niekonsekwentne stanowisko
S(cid:261)du Najwy(cid:298)szego. Ta cz(cid:266)(cid:286)ć rozprawy słu(cid:298)y przedstawieniu najwa(cid:298)niejszych
kontrowersji w nauce prawa pracy i ma skłonić do krytycznej analizy istniej(cid:261)cej
regulacji prawnej. Nie zabraknie tak(cid:298)e analizy pracy ponadnormatywnej osób
zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu oraz dy(cid:298)uru w kontek(cid:286)cie godzin
nadliczbowych.
W rozdziale czwartym s(cid:261) omówione przesłanki pracy w godzinach nadlicz-
bowych. Ze wzgl(cid:266)du na to, i(cid:298) praca nadliczbowa wydłu(cid:298)a czas pracy, ustawo-
dawca poddaje jej zlecanie dwóm ograniczeniom: mo(cid:298)e być zarz(cid:261)dzona jedynie
w razie zaistnienia przyczyn wskazanych przez Kodeks pracy oraz mo(cid:298)e być
wykonywana jedynie w granicach dozwolonych przez kodeks.
Kolejny rozdział jest po(cid:286)wi(cid:266)cony głównemu zagadnieniu rozprawy, tj. ana-
lizie obowi(cid:261)zku pracownika wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych.
Autorka próbuje odpowiedzieć na pytanie, czy pracownik ma obowi(cid:261)zek (cid:286)wiad-
czenia pracy w godzinach nadliczbowych, oraz poszukuje podstawy prawnej
tego obowi(cid:261)zku. Akcent został poło(cid:298)ony na to, i(cid:298) praca ponad obowi(cid:261)zuj(cid:261)ce
normy czasu pracy jest obowi(cid:261)zkiem ekstraordynaryjnym. W rozdziale tym
znajduje si(cid:266) tak(cid:298)e omówienie zagadnienia formy polecenia pracy w godzinach
3
Uwagi wst(cid:266)pne
nadliczbowych, a w ostatnim podrozdziale – przypadki, w których pracownik
ma prawne mo(cid:298)liwo(cid:286)ci zakwestionowania polecenia przeło(cid:298)onego wykonywa-
nia pracy w nadgodzinach.
Przedmiotem rozwa(cid:298)a(cid:276) rozdziału szóstego s(cid:261) prawne ograniczenia pracy
w godzinach nadliczbowych, tj. (cid:286)rodki prawne, które uniemo(cid:298)liwiaj(cid:261) praco-
dawcy ponadnormatywne zatrudnianie pracownika, wzgl(cid:266)dnie poddaj(cid:261) je od-
miennej regulacji. I tak, zostan(cid:261) przedstawione: bezwzgl(cid:266)dne i wzgl(cid:266)dne zakazy
zatrudniania w nadgodzinach, które wyznaczaj(cid:261) granice obowi(cid:261)zku pracy w go-
dzinach nadliczbowych, limity oraz sposoby rekompensaty tej pracy. W ko(cid:276)-
cowej cz(cid:266)(cid:286)ci rozdziału autorka zwraca uwag(cid:266) na problem zawierania umów
cywilnoprawnych oraz dodatkowych umów o prac(cid:266) jako sposób obchodzenia
przepisów o pracy w godzinach nadliczbowych.
W rozdziale siódmym opracowania nast(cid:266)puje omówienie specyicznej regu-
lacji pracy w godzinach nadliczbowych osób zajmuj(cid:261)cych stanowiska kierow-
nicze.
W kolejnym rozdziale analizie poddano prac(cid:266) ponadwymiarow(cid:261) w pragma-
tykach pracowniczych, które stanowi(cid:261) leges speciales do przepisów Kodeksu
pracy. Podj(cid:266)to prób(cid:266) pogrupowania kilkudziesi(cid:266)ciu pragmatyk, maj(cid:261)c na wzgl(cid:266)-
dzie sposób unormowania pracy ponadwymiarowej, a zwłaszcza jej poj(cid:266)cie,
przesłanki oraz sposoby rekompensaty.
Dla pełnej prezentacji omawianego zagadnienia istotne jest równie(cid:298) przed-
stawienie konsekwencji naruszenia przez pracodawc(cid:266) przepisów o pracy w go-
dzinach nadliczbowych. Zostały wskazane dwie z nich: s(cid:261)dowe dochodzenie
roszcze(cid:276) przez pracownika, jak równie(cid:298) odpowiedzialno(cid:286)ć za wykroczenia
i karna w przypadku zakwaliikowania narusze(cid:276) przepisów o czasie pracy jako
wykrocze(cid:276) przeciwko prawom pracownika oraz przest(cid:266)pstw.
Rozpraw(cid:266) zamyka zako(cid:276)czenie, w którym dokonano oceny aktualnego sta-
nu prawnego i zaproponowano rozwi(cid:261)zania de lege ferenda.
Autorka dokonała analizy wybranych zagadnie(cid:276) pracy w godzinach nadlicz-
bowych z uwzgl(cid:266)dnieniem społeczno-gospodarczych uwarunkowa(cid:276) tej instytu-
cji, celów, jakie ma ona spełniać, oraz rzeczywistej efektywno(cid:286)ci istniej(cid:261)cych
rozwi(cid:261)za(cid:276) prawnych, sygnalizowanej przez orzecznictwo oraz doktryn(cid:266). Do-
kładnej analizie poddano kwestie sporne, nierozstrzygni(cid:266)te dotychczas w pi(cid:286)-
miennictwie i judykaturze. W przekonaniu o mo(cid:298)liwo(cid:286)ci i potrzebie ci(cid:261)głego
doskonalenia obowi(cid:261)zuj(cid:261)cego systemu prawa pracy formułuje równie(cid:298) szereg
postulatów de lege ferenda. Wypływaj(cid:261) one zarówno z analizy przepisów prawa,
jak i problemów praktycznych. Du(cid:298)y akcent autorka poło(cid:298)yła na orzecznictwo
s(cid:261)dowe w omawianym zakresie, cz(cid:266)sto poddaj(cid:261)c je krytycznej analizie.
4
Rozdział 1. Praca w godzinach nadliczbowych
według przepisów prawnych obowi(cid:261)zuj(cid:261)cych
w Polsce do 31.12.2003 r.
1. Wprowadzenie
Od pocz(cid:261)tku funkcjonowania na skal(cid:266) masow(cid:261) stosunków pracy kwestia
długo(cid:286)ci czasu pracy była jednym z najistotniejszych problemów społecznych
oraz głównym przedmiotem walki robotników i kapitalistów. Wielu uczestni-
ków demonstracji przypłaciło (cid:298)yciem udział w walce o skrócony czas pracy.
Ustawodawstwo pracy najwcze(cid:286)niej pojawiło si(cid:266) w tych krajach, w których
gospodarka i przemysł były rozwini(cid:266)te najlepiej. Ju(cid:298) na pocz(cid:261)tku XIX w. do-
strze(cid:298)ono, i(cid:298) zachodzi (cid:286)cisły zwi(cid:261)zek mi(cid:266)dzy długo(cid:286)ci(cid:261) dnia pracy a wydajno(cid:286)-
ci(cid:261) pracowników. Kilkunastogodzinny dzie(cid:276) pracy prowadzi do przem(cid:266)czenia
robotników, zwi(cid:266)ksza podatno(cid:286)ć na choroby oraz cz(cid:266)stotliwo(cid:286)ć wypadków przy
pracy. To z kolei powoduje wzrost wydatków na produkcj(cid:266) i podra(cid:298)a koszty
pracy, co w konsekwencji staje si(cid:266) nieopłacalne dla pracodawców. Wskazy-
wano równie(cid:298), i(cid:298) dopuszczalne odst(cid:266)pstwa od maksymalnego wymiaru czasu
pracy powinny być ustalane poni(cid:298)ej granicy zagra(cid:298)aj(cid:261)cej zdrowiu i rozwojowi
biologicznemu pracownika, a prawa ekonomiczne działaj(cid:261)ce na rynku pracy
nie mog(cid:261) być w tym wzgl(cid:266)dzie jedynym wyznacznikiem.
W zwi(cid:261)zku z powy(cid:298)szym wymiar czasu pracy stał si(cid:266) przedmiotem ingeren-
cji ustawodawczej pa(cid:276)stwa w stosunki mi(cid:266)dzy pracownikami i pracodawcami.
Pierwsze rozwi(cid:261)zania prawne dotyczyły skrócenia czasu pracy, w szczególno(cid:286)ci
dobowego, i były wprowadzane przede wszystkim ze wzgl(cid:266)du na zdrowie pra-
cownika. Poszczególne pa(cid:276)stwa ograniczały stopniowo czas pracy, wprowadza-
j(cid:261)c maksymalny 11- a nawet 10-godzinny dzie(cid:276) pracy, jednak nie była to zasada
powszechnie obowi(cid:261)zuj(cid:261)ca, lecz stosowana jako przywilej okre(cid:286)lonych kategorii
osób (Austria) albo jako przejaw szczególnej ochrony pracy kobiet, dzieci i mło-
docianych (Anglia, Francja, Prusy). Tygodniowy czas pracy kształtował si(cid:266) wów-
czas na poziomie 60–70 godzin z uwzgl(cid:266)dnieniem godzin nadliczbowych1.
1 Zob.: S. Dzwonkowski, W. Masewicz, Czas pracy. Teksty. Orzecznictwo. Obja(cid:286)nienia, Warsza-
wa 1960, s. 4; G. Friedmann, Maszyna i człowiek. Problem człowieka w cywilizacji przemysłowej
5
Rozdział 1. Praca w godzinach nadliczbowych według przepisów prawnych...
W Anglii w 1802 r. wydano Moral and Health Act, w którym ograniczono
czas pracy uczniów w tkalniach do 12 godzin na dob(cid:266), a w 1833 r. wydano
ustawy skracaj(cid:261)ce długo(cid:286)ć dnia pracy w przemysłach: wełnianym, bawełnia-
nym, lnianym i jedwabniczym, do 15 godzin dziennie dla dorosłych, do 12 go-
dzin dla młodocianych w wieku 13–18 lat oraz do 8 godzin dla dzieci w wieku
9–13 lat. Zakazano zatrudniania dzieci w wieku do 9 lat1. We Francji ustawa
z 2.3.1848 r. wprowadziła jednakowy dla wszystkich dzie(cid:276) roboczy: 10-godzin-
ny dla mieszka(cid:276)ców Pary(cid:298)a i 11-godzinny dla robotników z pozostałej cz(cid:266)(cid:286)ci
kraju. Od 1904 r. czas pracy kobiet nie mógł przekraczać 10 godzin2. Na tere-
nie Prus bezpo(cid:286)rednim impulsem jego ograniczenia były raporty przedkładane
cesarzowi Fryderykowi Wilhelmowi III, w których wskazywano, i(cid:298) okr(cid:266)gi fa-
bryczne na skutek katastrofalnego stanu zdrowia młodych m(cid:266)(cid:298)czyzn nie były
w stanie dostarczyć (cid:298)(cid:261)danego kontyngentu rekrutów do armii. Przepisy wydane
w 1839 r. zabroniły zatrudniania dzieci do 9. roku (cid:298)ycia oraz ograniczyły czas
pracy młodocianych do 16. roku (cid:298)ycia3. W 1830 r. została zwołana konferencja
kilku pa(cid:276)stw europejskich, w trakcie której wysuni(cid:266)to postulat powszechnego
skrócenia czasu pracy: dzieci do 6 godzin, młodocianych do 10 godzin i kobiet
do 11 godzin4.
W drugiej połowie XIX w. problem długo(cid:286)ci oraz rozkładu czasu pracy sta-
nowił zagadnienie, w którym nast(cid:266)pował splot zjawisk natury socjologicznej,
politycznej, ekonomicznej i prawnej. Na podstawie obserwacji i bada(cid:276) prze-
prowadzonych w wi(cid:266)kszo(cid:286)ci pa(cid:276)stw uprzemysłowionych wysuni(cid:266)to wniosek,
i(cid:298) optimum czasu pracy stanowi 8 godzin. W ci(cid:261)gu takiego dnia roboczego pra-
(tłum. W. Koty(cid:276)ska i I. Dłutek), Warszawa 1966, s. 62 i nast.; W. Masewicz, Czas pracy. Zagadnienia
prawne organizacji pracy, Warszawa 1977, s. 17; W. Muszalski, Skracanie czasu pracy, Warszawa
1973, s. 6–7; Z. Salwa, Prawo pracy PRL w zarysie, Warszawa 1989, s. 244; W. Szubert, Zarys prawa
pracy, Warszawa 1976, s. 20, oraz M. (cid:285)wi(cid:266)cicki, Prawo pracy, Warszawa 1968, s. 470–471. Por. tak-
(cid:298)e: Z. Nanowski, Problem normy czasu pracy w ustawodawstwie polskim, RPEiS Nr 1/1969, s. 89.
1 Tak: W. Muszalski, Prawo socjalne, Warszawa 1999, s. 16, oraz Z. Salwa, Prawo pracy PRL...,
2 Zob.: R. Korolec, Ochrona macierzy(cid:276)stwa w prawie pracy, Warszawa 1966, s. 44, oraz M. (cid:285)wi(cid:266)-
s. 244 i nast.
cicki, Prawo..., s. 470–471.
3 Zob.: W. Masewicz, Praca w godzinach nadliczbowych w przemy(cid:286)le polskim w latach 1919–
–1970, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gda(cid:276)sk 1977, s. 65. Por. tak(cid:298)e: J. Jo(cid:276)czyk, Ochrona pracy ko-
biet i młodocianych w polskim przemy(cid:286)le w latach 1918–1939, Warszawa 1961, s. 8; A. Raczy(cid:276)ski,
Polskie prawo pracy, Warszawa 1930, s. 16 i 96–97, oraz S. Włoszczewski, O czasie pracy z punktu
widzenia interesu narodowego, Warszawa 1922, s. 3 i nast. Powszechny 8-godzinny dzie(cid:276) pracy
w Niemczech wprowadzono w 1918 r. w odniesieniu do robotników, a w 1919 r. w odniesieniu
do pracowników umysłowych.
4 Pierwsza w Europie powszechna dla kobiet i m(cid:266)(cid:298)czyzn regulacja w zakresie czasu pra-
cy została wprowadzona w Szwajcarii w 1877 r. (11-godzinna dobowa norma czasu pracy, któr(cid:261)
w 1887 r. skrócono do 10 godzin) – zob.: A. Sobczyk, Zasady prawnej regulacji czasu pracy, War-
szawa 2005, s. 46.
6
1. Wprowadzenie
cownik jest zdolny do wykonywania wydajnej pracy. Wokół hasła 8-godzin-
nego dnia pracy koncentrowały si(cid:266) działania zwi(cid:261)zków zawodowych i partii
socjalistycznych. Po raz pierwszy udało si(cid:266) je zrealizować zwi(cid:261)zkom zawodo-
wym w Melbourne (Australia) w 1856 r., gdzie na mocy umowy wprowadzo-
no w wielu zawodach 8-godzinn(cid:261) dniówk(cid:266) robocz(cid:261). W 1866 r. ameryka(cid:276)scy
robotnicy, a nast(cid:266)pnie I Kongres Pierwszej Mi(cid:266)dzynarodówki, wysun(cid:266)li hasło
48-godzinnego tygodnia pracy. Dwa lata pó(cid:296)niej w ameryka(cid:276)skich przedsi(cid:266)-
biorstwach pa(cid:276)stwowych ustanowiono 8-godzinny dzie(cid:276) pracy. Natomiast
na Kongresie Mi(cid:266)dzynarodówki w Pary(cid:298)u (1899) sformułowano zasad(cid:266) „trzech
ósemek”: 8 godzin pracy, 8 godzin odpoczynku i 8 godzin snu1.
Robert Owen (ok. 1820 r.) oraz Ernst Abbe (ok. 1900 r.) wykazywali w prak-
tyce, i(cid:298) z ekonomicznego punktu widzenia istnieje optimum czasu pracy, w któ-
rym osi(cid:261)ga si(cid:266) najwy(cid:298)sz(cid:261) wydajno(cid:286)ć, i jest nim 8-godzinny dzie(cid:276) roboczy2. Praca
przekraczaj(cid:261)ca ten wymiar wymaga zwi(cid:266)kszonego wysiłku ze strony pracownika,
zaburza jego równowag(cid:266) psychoizyczn(cid:261), wpływa na zmniejszenie siły produk-
cyjnej oraz wymaga podporz(cid:261)dkowania pracy zawodowej innych warto(cid:286)ci.
Robert Owen w kierowanych przez siebie zakładach włókienniczych (New
Lanark, Szkocja) wprowadził pocz(cid:261)tkowo dziesi(cid:266)cioipółgodzinny dzie(cid:276) robo-
czy, podczas gdy w innych przedsi(cid:266)biorstwach włókienniczych czas pracy był
w praktyce nieograniczony, nawet dla kilkuletnich dzieci. W „Katechizmie”
(1833) wydanym przez zało(cid:298)one przez niego Stowarzyszenie Odrodzenia Na-
rodowego tak uzasadniano wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy: „1. Ponie-
wa(cid:298) jest to najdłu(cid:298)szy okres izycznego wysiłku, który ród ludzki mo(cid:298)e znie(cid:286)ć,
aby być zdrowym, inteligentnym, cnotliwym i szcz(cid:266)(cid:286)liwym (...). 2. Poniewa(cid:298)
nowoczesne wynalazki w dziedzinie chemii i mechaniki czyni(cid:261) zb(cid:266)dnym dłu(cid:298)-
szy okres wysiłku izycznego. 3. Poniewa(cid:298) przy 8-godzinnym dniu pracy, przy
odpowiednim urz(cid:261)dzeniu mo(cid:298)na stworzyć nadmiar bogactwa dla wszystkich.
4. Poniewa(cid:298) nikt nie ma prawa wymagać od swoich bli(cid:296)nich, aby pracowali
dłu(cid:298)ej, ni(cid:298) to jest na ogół korzystne dla społecze(cid:276)stwa (...)”3.
Ernst Abbe, jeden z kierowników zakładów optycznych Zeissa w Jenie,
skrócił dzie(cid:276) roboczy z 9 do 8 godzin. Przeprowadzona przez niego analiza
1 Zob.: W. Landau, O(cid:286)miogodzinny dzie(cid:276) pracy, Warszawa 1927, s. 10 i nast.
2 Tak: M. (cid:285)wi(cid:266)cicki, Prawo..., s. 469. Zob. te(cid:298): J. Pacho, Czas pracy. Zagadnienia prawne i spo-
łeczne, Warszawa 1986; J.Penc, Gospodarowanie czasem pracy, Warszawa 1980, s. 30, i J. Ros-
ner, Zagadnienia czasu pracy, Warszawa 1962, s. 46 i nast. oraz 212. J. Rosner wskazuje, i(cid:298) hasło
8-godzinnego dnia pracy zostało po raz pierwszy sformułowane w „Utopii” T. Morusa. Według
Z. Nanowskiego nie ma jednolitego optimum czasu pracy. Normy uznane za optymalne mog(cid:261) si(cid:266)
pomi(cid:266)dzy sob(cid:261) powa(cid:298)nie ró(cid:298)nić w zale(cid:298)no(cid:286)ci od rodzaju pracy i stopnia zdolno(cid:286)ci pracowniczej
ró(cid:298)nych kategorii pracowników – Problem normy..., s. 95.
3 Zob.: J. Rosner, Zagadnienia czasu..., s. 29–32.
7
Pobierz darmowy fragment (pdf)