Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00286 005443 21341168 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Praska wiosna w Bratysławie - ebook/pdf
Praska wiosna w Bratysławie - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-1903-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> historia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Publikacja opisuje politykę kierownictwa Komunistycznej Partii Słowacji między styczniem 1968 roku (wybór Alexandra Dubčeka na I sekretarza KPCz), a październikiem 1969 roku (ostateczne odrzucenie reform politycznych) oraz jej rolę w czechosłowackiej polityce ogólnopaństwowej i międzynarodowej.

Praca oparta jest na obszernej kwerendzie archiwalnej w Bratysławie, Pradze i Warszawie. Szerokie ujęcie tematu pozwala czytelnikowi zapoznać się z najważniejszymi problemami nurtującymi społeczeństwo słowackie w tym okresie. Na kwestie reformy komunizmu nakładały się bowiem m.in. sprawy stosunków słowacko-czeskich, w tym dążenie Słowaków do równouprawnienia. Popularne określenie „praska wiosna” w odniesieniu do wydarzeń z lat 1968-1969 sugeruje wyłącznie czeski charakter zachodzących wówczas przemian politycznych. Tymczasem rola Słowacji i tamtejszych struktur partyjnych w rozpoczęciu procesu reform, a także w jego zakończeniu, była bardzo istotna. Jednocześnie przebieg wydarzeń i dyskurs publiczny miały na Słowacji własną dynamikę wynikającą z miejscowych warunków.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Grzegorz Gąsior PRASKA WIOSNA W BRATYSŁAWIE ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== PRASKA WIOSNA W BRATYSŁAWIE ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Grzegorz Gąsior PRASKA WIOSNA W BRATYSŁAWIE Kierownictwo Komunistycznej Partii Słowacji w okresie próby reformy systemu politycznego w Czechosłowacji w latach 1968-1969 Warszawa 2015 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzenci Krzysztof Nowak Andrzej Paczkowski Redaktor prowadzący Beata Jankowiak-Konik Redakcja Elżbieta Sobolewska Korekta Bożena Kućmierowska Indeks Urszula Gogol Projekt okładki i stron tytułowych Anna Gogolewska Ilustracje na okładce iStock / © geothea A. Dubček i O. Černik w Bratysławie podczas obchodów 50. rocznicy powstania Czechosłowacji / TARS Skład i łamanie Akces, Warszawa ISBN 978-83-235-1903-4 © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015 Publikacja dofinansowana przez Katedrę Studiów Interkulturowych Europy Środkowo- Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, Fundację Uniwersytetu Warszawskiego oraz przez Rektora Uniwersytetu Warszawskiego. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 www.wuw.pl e-mail: wuw@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SPIS TREŚCI Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział I Słowacja i KPS przed „styczniem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział II Początek reform (styczeń–maj 1968) . . . . . . . . . . . . . . . . 7 17 59 Rozdział III Komunistyczna Partia Słowacji wobec rodzących się przejawów społeczeństwa obywatelskiego, reformy gospodarczej i problemu federalizacji państwa (styczeń–sierpień 1968) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Rozdział IV Praska Wiosna w Bratysławie w okresie wzrostu napięcia międzynarodowego (maj–sierpień 1968) . . . . . . 134 Rozdział V Gorące dni sierpniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Rozdział VI Zjazd KPS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Rozdział VII Pytania o „normalizację” (sierpień 1968– styczeń 1969) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Rozdział VIII KPS jako czynnik konsolidacyjny (styczeń– kwiecień 1969) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Rozdział IX Komunistyczna Partia Słowacji wobec organizacji społecznych i zagadnień reformy ekonomicznej w początkowym etapie procesu „normalizacji” (sierpień 1968 – czerwiec 1969) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 6 Praska Wiosna w Bratysławie Rozdział X Agonia „Wiosny” (kwiecień–październik 1969) . . . . . . . . 287 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSTĘP Temat niniejszej książki, omawiającej działalność Komunistycznej Partii Słowacji (Komunistická strana Slovenska, KPS) w latach 1968–1969, nie był jeszcze przedmio- tem całościowego opracowania. Poszczególne studia poświęcone są raczej poje- dynczym etapom tego okresu. Za cezurę początkową mojej pracy obrałem styczeń 1968 r., moment ustąpienia Antonína Novotnego ze stanowiska I sekretarza Ko- mitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji (Ústredný výbor Komuni- stickej strany Československa, KC KPCz), na którym zastąpił go Alexander Dubček, do tego czasu I sekretarz KC KPS. To wydarzenie uważane jest za symboliczny po- czątek Praskiej Wiosny, eksperymentu polegającego na podjęciu przez partię próby zreformowania systemu komunistycznego. Końcową cezurę stanowi październik 1969 r., gdy z najwyższych organów partyjnych na Słowacji usunięto większość działaczy kojarzonych z proreformatorskim nurtem w KPS. Władze KPCz i KPS de- finitywnie odcięły się wtedy od reform politycznych podjętych po styczniu 1968 r. Pierwszym znakiem odwrotu od reformy była inwazja wojsk Układu Warszawskie- go w sierpniu 1968 r. i podpisanie przez czechosłowackich przedstawicieli protoko- łu moskiewskiego. Drugim istotnym momentem było odejście w kwietniu 1969 r. Dubčeka ze stanowiska I sekretarza KC KPCz i wejście na jego miejsce Gustáva Husáka, również poprzednio pełniącego funkcję I sekretarza partii na Słowacji. Jeszcze jednak przez kilka miesięcy po tym wydarzeniu trwała sytuacja przejścio- wa i dopiero stopniowo doszło do likwidacji ostatnich powiewów Praskiej Wiosny. Przełomem niewątpliwie stał się sierpień 1969 r., gdy stłumiono ostatnie demon- stracje na ziemiach czeskich, sprzeciwiające się ograniczaniu swobód obywatel- skich. Jedną z reperkusji tych wydarzeń były zmiany personalne w kierownictwie KPS dokonane w październiku 1969 r. Problematyka dotycząca lat 1968–1969 na Słowacji należy do najmniej zbada- nych. Próby reformy systemu politycznego w Czechosłowacji w latach 1968–1969 zostały nazwane przez zachodnich dziennikarzy Praską Wiosną. Pojęcie to sugeru- je jakoby wyłącznie czeski charakter przemian. Praga, jako stolica wspólnego pań- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 8 Praska Wiosna w Bratysławie stwa Czechów i Słowaków, stanowiła oczywiście centrum wydarzeń politycznych. Fala „odnowy” ogarnęła jednak cały kraj. Do rozpoczęcia Praskiej Wiosny w nie- małej mierze przyczyniła się sytuacja na Słowacji i działalność miejscowych przy- wódców partyjnych na czele z Dubčekiem. Przebieg tamtejszych wydarzeń z lat 1968–1969, podobnie jak w okresie poprzedzającym Praską Wiosnę, miał własną dynamikę, wynikającą po prostu z odrębności narodu słowackiego i z jego nierów- norzędnej pozycji, jaką zajmował we wspólnym z Czechami państwie. Skierowanie uwagi na rozwój Słowacji w latach 1968–1969 pozwala łatwiej zrozumieć czyn- niki, które wpłynęły na kształt współczesnego kraju, funkcjonującego od 1993 r. jako samodzielny podmiot w rodzinie państw europejskich. Przedmiotem anali- zy niniejszej pracy jest polityka kierownictwa politycznego Komunistycznej Partii Słowacji, regionalnej gałęzi Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Ogranicza to bazę źródłową do materiałów dotyczących najwyższych organów partii, a więc Pre- zydium (predsedníctvo), plenum (plénum) i Sekretariatu (sekretariát) KC KPS. Sprawy związane z aktywnością niższych szczebli organizacji partyjnej prezentuję o tyle, o ile znajdowały one odzwierciedlenie w działaniach najwyższych władz KPS lub miały przełożenie na politykę ogólnopaństwową. Dokładniejsze przedstawienie rozwoju w powiatach czy w organizacjach podstawowych wymagałoby szerszych i bardziej szczegółowych badań w archiwach lokalnych i mogłoby stanowić temat szeregu kolejnych monografii. Słowaccy komuniści, wykorzystując swoją monopolistyczną pozycję politycz- ną, aspirowali do roli jedynego wyraziciela słowackich interesów narodowych, co do pewnego stopnia znajdowało akceptację u części słowackiej społeczności. Dla znacznej części ludzi reprezentantem tradycji narodowej pozostawały: Kościół katolicki lub – dla mniejszej grupy – Kościół ewangelicki. Kościoły były jednak o wiele bardziej dotknięte represjami i ubezwłasnowolnione, niż miało to miejsce w PRL. Nie odgrywały też roli politycznej. Emigracja również miała niewielkie oddziaływanie na losy kraju. W swojej pracy chciałbym się skupić nie tylko na samym przebiegu wydarzeń, lecz także zastanowić nad tym, jaki był wkład KPS w tworzenie polityki w latach 1968–1969, jaki był jej udział w realizacji reform, jak wyglądał jej stosunek do to- warzyszących reformie problemów dotyczących Słowacji, Czechosłowacji i relacji z innymi państwami socjalistycznymi, w szczególności z ZSRR. Moim zamiarem jest też przyjrzeć się stosunkom KPS z organizacjami społecznymi, mniejszościami narodowymi, kościołami, środowiskami inteligenckimi czy organami państwowymi. Opisując tematykę słowacką, w istotnej mierze musiałem uwzględnić roz- wój ogólnej sytuacji politycznej w Czechosłowacji, politykę centralnych organów KPCz, działania rządu i parlamentu. Naturalnie to właśnie w Pradze rozgrywały się decydujące starcia polityczne. Część z nich miała jednak swoje korzenie w Bra- tysławie. Niniejsze opracowanie w znacznej części oparłem na własnych badaniach archiwalnych, które przeprowadziłem w Słowackim Archiwum Narodowym, ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wstęp 9 przechowującym archiwum KC KPS, w Instytucie Nauk Politycznych Słowackiej Akademii Nauk w Bratysławie, gdzie zgromadzono materiały Komisji Rządu Re- publiki Słowackiej, badającej na początku lat 90. wydarzenia z lat 1967–1970. Korzystałem też z materiałów równolegle działającej komisji rządowej w Pradze, przechowywanych w Instytucie Historii Współczesnej Akademii Nauk Repub - liki Czeskiej, oraz z materiałów Archiwum KC KPCz zgromadzonych w Archi- wum Narodowym w Pradze. Interesującym uzupełnieniem kwerendy są mate- riały z archiwów polskich – Archiwum Akt Nowych i Archiwum MSZ. W pierw- szym z nich, w zespole KC PZPR (Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), znajdują się liczne raporty, wśród których wyróżniają się sprawozdania Władysława Kruczka, I sekretarza KW PZPR (Komitet Wojewódz- ki PZPR) w Rzeszowie, który utrzymywał kontakty ze słowackimi komunistami1. W Archiwum MSZ przechowywane są sprawozdania placówek dyplomatycznych PRL w Czechosłowacji, m.in. Konsulatu Generalnego w Bratysławie i ambasady w Pradze. Materiały polskie przynoszą wiele szczegółowych spostrzeżeń, ujaw- niają tło niektórych działań polityków czechosłowackich, o których trudno by- łoby znaleźć informacje w zasobach słowackich czy czeskich. Są to jednocześnie materiały skrzywione ideologicznie, skażone tendencją do dopasowywania rze- czywistości innego kraju do sztywnych schematów ideologicznych obowiązują- cych ówcześnie w PRL. Przed 1989 r. obiektywne badania nad okresem lat 1968–1969 nie mogły być prowadzone w krajach bloku socjalistycznego. Liczne studia pojawiły się na Zacho- dzie2. Dopiero otwarcie archiwów czechosłowackich i udostępnienie przez Rosjan części materiałów KC KPZR (Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego) umożliwiło dokładniejsze prześledzenie rozgrywki politycznej tego okresu, wciąż niedostępna pozostaje jednak większość sowieckich dokumentów z tego czasu. W ciągu ostatnich 20 lat ukazała się cała rzesza opracowań badają- cych najróżniejsze aspekty Praskiej Wiosny3 lub starających się odnaleźć korze- nie reformy dokonanej w latach 1968–1969 w wydarzeniach lat wcześniejszych4. 1 Na materiały te zwrócili uwagę: Maria E. Ożóg, Praska Wiosna w ocenie kierownictwa KW PZPR w Rzeszowie [w:] Od poznania do zrozumienia. Polacy, Czesi, Słowacy w XX wieku, red. E. Orlof, Rzeszów 1999, s. 253–262 oraz Łukasz Kamiński, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza wobec praskiej wiosny [w:] Wokół praskiej wiosny. Polska i Czechosłowacja w 1968 roku, red. Łukasz Kamiński, Warszawa 2004, s. 73. 2 Zob. np. Eugen Steiner, The Slovak Dilemma, Cambridge 1973; H. Gordon Skilling, Czechoslo- vakia’s interrupted revolution, New Jersey 1976; Galia Golan, Reform rule in Czechoslovakia. The Dubček era 1968–1969, Cambridge 1973. 3 Z ważniejszych wymieńmy tutaj: Československo roku 1968, t. 1, Obrodný proces, red. Václav Kural i in., Praha 1993; Československo roku 1968, t. 2, Počátky normalizace, red. Miloš Bárta i in., Pra- ha 1993, s. 4, przyp. 3; Jan Pauer, Praha 1968. Vpád Varšavské smlouvy. Pozadí – plánování – provedení, tłum. Milada Kouřimská, Milan Kouřimský, Praha 2004; Z. Doskočil, Duben 1969. Anatomie jednoho mocenského zvratu, Brno 2006. 4 Karel Kaplan, Kronika komunistického Československa. Kořeny reformy 1956–1968. Společnost a moc, Brno 2008; Idem, Kořeny československé reformy 1968, Brno 2000. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 10 Praska Wiosna w Bratysławie Także w Polsce zainteresowanie badaczy problematyką Praskiej Wiosny okazało się niemałe5. Nie można pominąć wspomnień aktywnych uczestników wydarzeń z lat 1968–19696. Specyficzną pozycję stanowią wspomnienia spisane przez Vasila Bi- ľaka, I sekretarza KC KPS od stycznia do sierpnia 1968 r., które zostały wydane bez zgody autora i nie zostały przez niego autoryzowane. Powszechnie uważane są jednak za autentyczne. Wiele szczegółów z tej książki znajduje potwierdzenie w wypowiedziach Biľaka przed komisją rządową z 1990 r. Biľak nie otrzymał zgody na ich wydanie przed 1989 r. (pomimo iż należał wtedy do aparatu władzy), zaś po aksamitnej rewolucji wspomnienia te zaczęły być dla niego kompromitujące7. Niewiele nowego wnosi wydana dopiero po jego śmierci w 2014 r. autoryzowana wersja wspomnień8. Spośród wydawnictw źródłowych nieoceniona jest wielotomowa seria doku- mentów dotyczących lat 1967–1970 wydawana przez Instytut Nauk Politycznych Akademii Nauk Republiki Czeskiej9. Efektem prac komisji rządowej Republiki Słowackiej jest też zbiór dokumentów z lat 1967–1970 na Słowacji10. Wiele nie- 5 Zob. np. Robert Kwapis, Praska Wiosna, Toruń 2003; A. Krawczyk, Praska Wiosna 1968, Warsza- wa 1998; Wokół praskiej wiosny. Polska i Czechosłowacja w 1968 roku, red. Łukasz. Kamiński, Warszawa 2004; Zaciskanie pętli: tajne dokumenty dotyczące Czechosłowacji 1968 r., oprac. Andrzej Garlicki, Andrzej Paczkowski, Warszawa 1995; sporo miejsca wydarzeniom 1968 r. w Czechosłowacji poświęcili Jerzy Tomaszewski, Czechy i Słowacja, Warszawa 2006; Jerzy Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006. 6 Do ważniejszych należą: Alexander Dubček, Nadzieja umrze ostatnia, tłum. Piotr Godlewski, Warszawa 1995; Zdeněk Mlynář, Mróz ze wschodu, przeł. Paweł Heartman [właśc. Piotr Godlewski], Warszawa 1989; a także publikacja z pogranicza biografii oraz literatury wspomnieniowej Viliam Plevza, Vzostupy a pády. Gustáv Husák prehovoril, Bratislava 1991. Ze wspomnień sowieckich poli- tyków wynika, że kontaktom ze słowackimi komunistami, przede wszystkim z Biľakiem, istotne miejsce poświęcił Petro Szelest. Zob.: Ukraine and the Soviet–Czechoslovak Crisis of 1968 (Part 1): New Evidence from the Diary of Petro Shelest, red., wprow., tłum. i przypisy Mark Kramer, „Cold War Inter- national History Project Bulletin” 10 (March 1998), s. 234–247. 7 Paměti Vasila Biľaka. Unikátní svědectví ze zákulisí KSČ, t. 1–2, Praha 1991. 8 Vasil Biľak, Až po mé smrti, Praha 2014. 9 Chodzi o publikacje z serii „Prameny k dějinám Československé krize v letech 1967–1970”, m.in.: Mezinárodní souvislosti československé krize 1967–1970, t. 4/1, Prosinec 1967 – červenec 1968, red. Jitka Vondrová, Jaromir Navrátil i in., Brno 1995; Mezinárodní souvislosti československé krize 1967– 1970, t. 4/2, Červenec – srpen 1968, red. Jitka Vondrová, Jaromir Navrátil, Praha–Brno 1996; Mezi- národní souvislosti československé krize 1967–1970, t. 4/3, Září 1968 – květen 1970, red. Jitka Vondro- vá, Jaromir Navrátil, Praha–Brno 1997; Komunistická strana Československa, t. 9/1, Pokus o reformu (říjen 1967 – květen 1968), red. Jitka Vondrová, Jaromir Navrátil, Jan Moravec, Praha–Brno 1999; Komunistická strana Československa, t. 9/2, Konsolidace (květen–srpen 1968), red. Jitka Vondrová, Jaro- mír Navrátil, Praha–Brno 2000; Komunistická strana Československa, t. 9/3, Kapitulace (srpen–listopad 1968), red. Jitka Vondrová, Jaromír Navrátil, Praha–Brno 2001; Komunistická strana Československa, t. 9/4, Normalizace (listopad 1968 – září 1969), red. Jitka Vondrová, Jaromír Navrátil, Praha–Brno 1999; Občanská společnost 1967–1970, t. 2/1, Emancipační hnutí uvnitř Národní fronty 1967–1970, red. Jindřich Pecka, Josef Belda, Jiří Hoppe, Brno 1995; Občanská společnost 1967–1970, t. 2/2, Sociální organismy a hnutí Pražského jara 1967–1970, red. Jindřich Pecka, Josef Belda, Jiří Hoppe, Praha–Brno 1998. 10 Slovensko v rokoch 1967–1970. Výber dokumentov, red. Michal Štefanský, Bratislava 1992. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wstęp 11 znanych informacji na temat kontaktów przedstawicieli KPS z przedstawiciela- mi sowieckimi z Ukrainy dostarcza wybór dokumentów z archiwów ukraińskich, przetłumaczonych i zredagowanych przez Marka Kramera11. Jeśli chodzi o rozwój wydarzeń na Słowacji, trzeba wymienić studia opraco- wane w ramach prac Komisji Rządu Republiki Słowackiej ds. Zbadania Wydarzeń Historycznych w latach 1967–197012. Później przez długi czas na temat „słowac- kiej wiosny” powstawały pojedyncze przyczynki lub prace zbiorowe zawierające szczegółowe referaty13. Dopiero w 40. rocznicę wydarzeń ukazało się kilka prac monograficznych i kolejne prace zbiorowe14. Zwiastunem tych studiów było uka- zanie się cennej pracy Miroslava Londáka, Eleny Londákovej i Stanislava Sikory, nawiązującej w tytule do „przedwiośnia” i dokumentującej rozwój Słowacji w la- tach poprzedzających dubczekowską reformę, czasy, w których tkwiły korzenie wielu zjawisk charakterystycznych dla reformy 1968 r.15 Roli słowackich i czeskich literatów w okresie liberalizacji systemu w latach 60. poświęcił uwagę badawczą Jan Mervart16. Warto również wspomnieć o wydanym w Stanach Zjednoczonych mało znanym, krótkim opracowaniu Roberta W. Deana z 1973 r. Zawiera ono wie- le trafnych spostrzeżeń na temat rozwoju wydarzeń na Słowacji w okresie Praskiej Wiosny, choć autor mógł w tym czasie wykorzystać jedynie źródła prasowe (także słowackie)17. Relatywnie wielu opracowań doczekała się problematyka związana z przebie- gającym w latach 1968–1969 procesem federalizacji Czechosłowacji18. Stosunki 11 Ukraine and the Soviet–Czechoslovak Crisis of 1968 (Part 2): New Evidence from the Ukrainian Archives, red., wprow., tłum. i przypisy Mark Kramer, „Cold War International History Project Bul- letin” 14/15 (Winter 2003 – Spring 2004), s. 273–368. 12 Slovenská spoločnosť v krízových rokoch 1967–1970, t. 1–3, Bratislava 1992. 13 Pokus o reformu v roku 1968, red. Zoltán Pástor, Michal Štefanský, Banská Bystrica 1999; Kultúrny život a slovenská jar 60. rokov, Bratislava 1998. 14 Stanislav Sikora, Rok 1968 a politický vývoj na Slovensku, Bratislava 2008; Miroslav Londák, Rok 1968 a ekonomická realita Slovenska, Bratislava 2007; Rok 1968. Eto vaše delo, oprac. Miroslav Londák i in., Bratislava 2008; Rok 1968. Novinári na Slovensku, red. Elena Londáková i in., Brati- slava 2008; Rok 1968 na Slovensku a v Československu, red. Valerián Bystrický i in., Bratislava 2008; Scott Brown, Socialism with a Slovak Face: Federalization, Democratization, and the Prague Spring, „East European Politics Societies” 22 (2008), nr 3, s. 467–495; następnie ukazała się praca zbiorowa Rok 1968 a jeho miesto v našich dejinách, red. Miroslav Londák, Stanislav Sikora i in., Bratislava 2009. Warto zauważyć, że na Słowacji podjęto też badania wykraczające poza lokalne aspekty Praskiej Wiosny. Jedną z takich prac opublikował m.in. Slavomír Michálek, Rok 1968 a Československo. Postoj USA, Západu a OSN, Bratislava 2008. 15 Miroslav Londák, Stanislav Sikora, Elena Londáková, Predjarie. Politický, ekonomický a kultúrny vývoj na Slovensku v rokoch 1960–1967, Bratislava 2002. 16 Jan Mervart, Postoje slovenských spisovatelů na III. a IV. sjezdu Svazu československých spisovatelů [w:] Radikálny socializmus a komunizmus na Slovensku (1918 – 1989), oprac. Michal Šmigeľ i in., Bánska Bystrica 2007, s. 222–236. 17 Robert Dean, Nationalism and Political Change in Eastern Europe: The Slovak Question and the 18 M.in. wybór dokumentów Jozefa Žatkuliaka, Federalizácia československého štátu 1968–1970. Czechoslovak Reform Movement, Denver 1973. Vznik česko-slovenskej federácie roku 1968, Praha–Brno 1996. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 12 Praska Wiosna w Bratysławie Słowaków i Czechów w latach 1968–1969 były przedmiotem studiów i rozważań różnych autorów19. Ukazało się też szereg prac na temat rozmaitych aspektów funkcjonowania KPS20. Przed przystąpieniem do właściwej rozprawy należy wyjaśnić niektóre kwestie dotyczące struktury KPS oraz podziału administracyjnego Słowacji. KPS posiada- ła strukturę wzorowaną na KPCz – miała własny Komitet Centralny, składający się z Prezydium, Sekretariatu i plenum, wydziałów i aparatu. KC KPS był pod- porządkowany KC KPCz, a podział kompetencji między tymi organami nie był klarowny. Wpływ KC KPS na niższe organy partyjne na Słowacji w rzeczywistości zależał od aktualnego układu sił w strukturach władzy między Pragą i Bratysławą. W latach 1968–1969 możliwości KPS były największe w całym okresie po 1948 r. Niższy szczebel organizacji partyjnej stanowiły Komitety Okręgowe (Krajský výbor, KO), które były organem nadrzędnym wobec Komitetów Powiatowych (Okresný výbor, KP), te zaś wobec Komitetów Miejskich (Mestský výbor, KM) i organizacji wiejskich. Oprócz tego na każdym szczeblu organów administracji państwowej, a także organizacji społecznych, zakładów pracy czy instytucji naukowych, funk- cjonowały organizacje partyjne. Po reformie administracyjnej w 1960 r. na Słowacji funkcjonowały trzy okręgi – Zachodniosłowacki ze stolicą w Bratysławie, Środkowosłowacki z głównym ośrod- kiem w Bańskiej Bystrzycy i Wschodniosłowacki, którego centrum stanowiły Ko- szyce. Zlikwidowano wtedy też część powiatów, co w niektórych wypadkach było szczególnie niekorzystne dla mniejszości narodowych. Okręgowe Rady Narodowe (Krajský národný výbor, ORN) – na Słowacji zlikwidowane w latach 1969–1970, Po- wiatowe Rady Narodowe (Okresný národný výbor, PRN), Miejskie Rady Narodowe (Mestský národný výbor, MRN) stanowiły organy administracji państwowej. W 1968 r. miasto Bratysława zostało uznane za stolicę Słowacji i wydzielone z Okręgu Za- chodniosłowackiego. Tym samym Komitet Miejski KPS w Bratysławie oraz tutej- sza Miejska Rada Narodowa uzyskały rangę równorzędną organom okręgowym. W pracy stosuję pojęcia pochodzące z komunistycznej nowomowy, które nie zawsze mogą być zastąpione przez inne, bardziej precyzyjne wyrażenia. Właśnie ta nieprecyzyjność była jedną z charakterystycznych cech tej retoryki, za pomo- cą której prawdziwą treść starano się zasłaniać nieczytelnymi sformułowaniami i hasłami bez pokrycia. Za pomocą sformułowań typu „polityka postyczniowa”, „rezolucja listopadowa”, „sytuacja przed sierpniem”, odwoływano się do pewnych symboli; nadawano im jednak różny sens. Pod pojęciem „stycznia” rozumiano rozpoczęcie drogi reform, czyli tzw. „polity- ki postyczniowej”. „Rezolucja listopadowa”, a więc rezolucja KC KPCz z listopada 1968 r. była kolejnym krokiem ograniczającym demokratyzację systemu, przedsta- wiano ją jednak jako nową interpretację „stycznia”. Określenia „przed sierpniem” 19 Jan Rychlík, Češi a Slováci ve 20. století, t. 2, Česko-slovenské vztahy 1945–1992, Bratislava 1998. 20 Jan Pešek, Centrum moci. Aparát Ústredného výboru Komunistickej strany Slovenska 1948–1989, Bratislava 2006; Aktéri jednej éry na Slovensku 1948:1989, red. Jan Pešek i in., Prešov 2003. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wstęp 13 i „po sierpniu” odnosiły się do sytuacji panującej przed i po inwazji wojsk Układu Warszawskiego. Po wkroczeniu armii państw „sojuszniczych” do Czechosłowacji powszechnie zaczęto też stosować pojęcia „konsolidacji” i „normalizacji”, którym nadawano bardzo różne znaczenia. Generalnie chodziło o uspokojenie sytuacji i przywró- cenie normalności w funkcjonowaniu państwa. Pytanie brzmiało tylko, co należy uważać za „normalne” – czy powrót przed „sierpień”, a więc możliwość konty- nuowania reform, czy przed „styczeń”? W dalszej części pracy słowa „normaliza- cja” nie umieszczam w cudzysłowie wtedy, gdy mam na myśli okres, jaki nastąpił w Czechosłowacji po stłumieniu reform. W literaturze przyjęło się rozróżnienie istniejących w KPCz i KPS frakcji na proreformatorskich, określanych też jako „postępowi”, czyli zwolennicy reformy i konserwatystów – czyli ich przeciwników. Czasem odróżnia się przy tym kon- serwatystów jako odsuwanych od stanowisk zwolenników Novotnego od „neo- konserwatystów”, początkowo uczestniczących w obaleniu Novotnego i stojących u początków „polityki postyczniowej”, nie akceptujących jednak przebiegającego później procesu demokratyzacji systemu. Proreformatorskich komunistów czę- sto dzieli się także na „radykałów”, występujących raczej na ziemiach czeskich (np. František Kriegel, Eduard Goldstücker), i „centrystów” (np. Dubček, Husák, Oldřich Černík). Do „centrystów” należałoby chyba zaliczyć większość najważ- niejszych proreformatorskich komunistów ze Słowacji. Nie jest jasne, czy np. Jozef Zrak usiłujący wytworzyć z KM KPS w Bratysławie coś w rodzaju „drugiego cen- trum” na wzór KM KPCz w Pradze był już „radykałem” czy jeszcze „centrystą”. Rozmaite wystąpienia Husáka także nie są łatwe do jednoznacznego zaszeregowa- nia. Podział jest problematyczny, granice pojęć niejasne, a i sami działacze partyjni zaliczani przez historyków do poszczególnych grup mieliby problem z zaszere- gowaniem siebie do którejś z nich21. Po inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację w sierpniu 1968 r. w partii uformował się kolejny nurt zwany „realistycznym”. W większości chodziło o byłych „centrystów”. Przez wielu oby- wateli „realiści” byli nadal postrzegani jako proreformatorscy komuniści, zwłasz- cza że przez długi czas odwoływali się jeszcze do haseł „polityki postyczniowej”. Chodziło jednak o ludzi, którzy gotowi byli po sierpniu zrezygnować z większej części demokratyzacyjnego programu na rzecz „konsolidacji sytuacji”. Czym in- nym był jednak „realizm” Dubčeka, czym innym „realizm” Husáka. W uzasadnio- nych przypadkach w odniesieniu do części „realistów” nadal używam określenia proreformatorscy. W słowackich warunkach można uznać za „neokonserwatystów” dawnych przeciwników Novotnego skupionych wokół Biľaka. Gdzie jednak umieścić takich polityków, którzy prawie do końca popierali Novotnego, po „styczniu” lawirowali, by w końcu połączyć się z „neokonserwatystami”? Dotyczy to np. Jozefa Lenárta, 21 S. Sikora, Rok 1968 a politický..., s. 74. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 14 Praska Wiosna w Bratysławie który w pierwszych miesiącach 1968 r. mógł być zaliczany do „centrystów”, póź- niej zaś przekształcił się w „neokonserwatystę”. A może był tylko „realistą”? Do jakiej grupy należałoby zaliczyć funkcjonariuszy terenowego aparatu partyjnego, którzy funkcjonowali w nim od czasów Novotnego, przyjęli mniej lub bardziej pozytywnie jego odejście, później zaś z obawami obserwowali proces demokraty- zacji? Wielu funkcjonariuszy lawirowało w ciągu 1968 r., wielokrotnie zmienia- jąc swoje zapatrywania na zachodzące wydarzenia. Takimi politykami byli np. Ján Koscelánský czy František Barbírek. Trudno też zaliczyć do jakiejś grupy Ondreja Klokoča lub Vojtecha Daubnera, którzy nie akceptowali wielu aspektów Praskiej Wiosny, lecz nie byli wtajemniczani we wszystkie plany konserwatystów. Z tych powodów rezygnuję w tej pracy z posługiwania się szczególnie niejasnymi po- działami na „centrystów” i „neokonserwatystów”, wszystkich funkcjonariuszy za- liczanych do zwolenników reformy nazywając proreformatorskimi komunistami, zaś przeciwników demokratyzacji systemu – konserwatystami. Starałem się unikać tych określeń w sytuacjach wątpliwych. Nie chodzi tu natomiast o przynależność do konkretnej frakcji w partii, gdyż posiadanie tych samych poglądów czy dziele- nie podobnych obaw nie zawsze oznaczało ścisłą współpracę i wspólne działanie. Posługuję się też pojęciami „novotnowcy” dla określenia tych komunistów, którzy najściślej wiązali swoją karierę z lojalnością dla reżimu Novotnego, „biľakowcy” dla wąskiego kręgu najbliższych współpracowników Biľaka, zaś „husakowcy” (lub zwolennicy Husáka) dla tych, którzy konsekwentnie popierali dążenia Husáka do czasu zanim objął on funkcję I sekretarza KC KPS (później określenie to przestaje być potrzebne). Podział na proreformatorskich i konserwatywnych komunistów wyrażał rze- czywiście istniejące różnice w podejściu do reform (pomimo niekonsekwencji czę- ści działaczy). Określenie „realiści” jest bardziej umowne – towarzysze określani tym epitetem starali się odwoływać do „realizmu”, ich rzeczywiste cele i motywy bywały jednak różne. Dlatego w swojej pracy używam tego pojęcia w cudzysłowie. Pracę swoją podzieliłem na dziesięć rozdziałów. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do problematyki słowackiej. Śledzę w nim rozwój kraju i Komu- nistycznej Partii Słowacji w okresie poprzedzającym lata 1968–1969. Rozdział drugi przedstawia rozwój sytuacji w pierwszych miesiącach reformy politycznej, od stycznia do maja 1968 r., gdy w wyniku rozmów czechosłowackiej delega- cji z przywódcami Kremla pod znakiem zapytania stanął dalszy przebieg reform. Rozdział trzeci poświęcony jest stosunkowi KPS do rodzących się przejawów społeczeństwa obywatelskiego oraz dążeń do federalizacji kraju i reformy go- spodarczej. Obejmuje okres od stycznia do sierpnia 1968 r. Rozdział czwarty przedstawia rozwój polityczny w KPS od maja 1968 r., gdy w łonie partii sło- wackiej wyraźnie ujawniły się dwa nurty – proreformatorski i konserwatywny, do sierpnia 1968 r., czyli do przedednia inwazji wojsk Układu Warszawskiego. W rozdziale piątym omawiam przebieg wydarzeń w dniach 20–26 sierpnia, po wkroczeniu „sojuszników” do Czechosłowacji, gdy KC KPS przestał panować nad ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wstęp 15 sytuacją w kraju i w partii, i definitywnie utracił swój autorytet w związku z rolą, jaką Biľak i niektórzy inni członkowie kierownictwa KPS odegrali w zaproszeniu wojsk interwencyjnych. W kolejnym rozdziale przedstawiam przebieg zjazdu KPS w dniach 26–29 sierpnia, na którym zostało wybrane nowe kierownictwo na czele z Gustávem Husákiem, które zapowiedziało rozpoczęcie procesu „normalizacji”. Rozdział siódmy traktuje o wydarzeniach od końca sierpnia 1968 r. do stycznia 1969 r., gdy Husák umacniał swoją pozycję w KPS i podpierając się słowacką nacjonalistyczną retoryką dążył do zdominowania sceny politycznej w całej Cze- chosłowacji. Dzięki temu w styczniu 1969 r. doprowadził do usunięcia ze sta- nowiska przewodniczącego parlamentu proreformatorskiego przywódcy Josefa Smrkovskiego. Kolejny rozdział przedstawia drogę Husáka do wyeliminowania Dubčeka i zastąpienia go na stanowisku I sekretarza KC KPCz w kwietniu 1969 r. Tematem rozdziału dziewiątego jest stosunek KPS do kwestii gospodarczych oraz do organizacji społecznych dążących w okresie od sierpnia 1968 r. do czerwca 1969 r. do usamodzielnienia się od partii. Agonia reform politycznych między kwietniem a październikiem 1969 r. została przedstawiona w rozdziale dziesią- tym. W zakończeniu opisuję bezpośrednie reperkusje stłumienia reform i podsu- mowuję zjawiska charakterystyczne dla lat 1968–1969 na Słowacji. Chciałbym podziękować wszystkim osobom, które pomogły mi podczas przy- gotowywania niniejszej pracy, która w pierwotnej wersji powstała jako doktorat obroniony w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w 2011 r.22, w szczególności mojemu promotorowi prof. dr. hab. Andrzejowi Chojnowskiemu, kierującemu projektem badań statutowych „Komunizm środkowoeuropejski”, re- cenzentom: prof. dr. hab. Andrzejowi Paczkowskiemu z Instytutu Studiów Politycz- nych PAN i Collegium Civitas oraz dr. hab. Krzysztofowi Nowakowi z Instytutu Hi- storii Uniwersytetu Śląskiego. Wyrazy wdzięczności należą się także recenzentom wersji doktorskiej prof. dr. hab. Dariuszowi Stoli z ISP PAN i Collegium Civitas oraz zmarłemu niedawno prof. dr. hab. Jerzemu Tomaszewskiemu z IH UW. 22 W niniejszej książce dokonałem pewnych zmian, przede wszystkim redakcyjnych i styli- stycznych, uwzględniłem też niektóre uwagi recenzentów. Od 2011 r. literatura na temat Praskiej Wiosny została wzbogacona o kolejne pozycje, z których szczególnie warto odnotować następu- jące: Mezinárodní souvislosti československé krize 1967–1970, t. 4/4 (Dokumenty ÚV KSSS 1966–1969), red. Jitka Vondrová, Praha 2011; Jan Mervart, Naděje a iluze. Čeští a slovenští spisovatelé v reformním hnutí šedesátých let, Brno 2011; Slavomír Michálek, Miroslav Londák i in., Gustáv Husák. Moc poli- tiky – politik moci, Bratislava 2013; Stanislav Sikora, Po jari krutá zima. Politický vývoj na Slovensku v rokoch 1968–1971, Bratislava 2013. Pierwsza z nich, oparta o częściowo udostępnione sowieckie dokumenty (opublikowane wcześniej w Rosji w książce: Czechosłowackij krizis 1967–1969 gg. v do- kumientach CK KPSS, red. N.G. Tomilina i in., Moskwa 2010) potwierdza dotychczasowe przypusz- czenia na temat polityki ZSRR wobec Czechosłowacji w omawianym okresie, także w stosunku do kwestii słowackiej, wzbogacając naszą wiedzę o niektóre interesujące szczegóły. Nie weryfikują one zasadniczo tez mojej pracy, dlatego na ich podstawie dokonałem jedynie niewielkich uzupełnień. Monografia Sikory, omawiająca słabo do tej pory opracowany przez badaczy rozwój polityczny na Słowacji w pierwszych latach normalizacji, również nie zmienia sformułowanych przeze mnie opi- nii. Książka ta nie wpłynęła na kształt niniejszego opracowania. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 16 Praska Wiosna w Bratysławie Praca nie powstałaby, gdyby nie konieczny pobyt badawczy w Bratysławie. Dziękuję PhDr. Miroslavowi Pekníkowi, CSc. za zaproszenie do skorzystania z go- ścinności Instytutu Nauk Politycznych Słowackiej Akademii Nauk w Bratysławie oraz tamtejszym pracownikom, w szczególności mgr. Jurajowi Marušiakowi Ph.D. i pani Dagmar Kubíkovej. Chciałbym także podziękować dr hab. Joannie Getce, kierownikowi Katedry Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej UW za wsparcie dla wydania niniejszej publikacji. Podziękowania należą się także Rodzicom za wszelką pomoc. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ROZDZIAŁ I SŁOWACJA I KPS PRZED „STYCZNIEM” U progu Praskiej Wiosny Słowacy znajdowali się na kolejnym przełomowym etapie swojego rozwoju narodowego, w którym dotychczasowe ramy funkcjonowania za- częły być za ciasne. Od powstania wspólnego państwa z Czechami w 1918 r. mijało już prawie półwiecze, w czasie którego naród słowacki przeszedł ogromną drogę rozwoju. Po przytłumieniu kultury narodowej w latach 50., lata 60. stanowiły okres przyspieszonej powtórki z walki o prawa narodowe w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Miała miejsce zarówno walka o własną wykładnię historii narodowej, jak też o obronę języka ojczystego, dążenie do równouprawnienia gospodarczego i unik- nięcia marginalizacji i prowincjonalizacji Słowacji, zepchniętej do roli „biednego brata”. To wszystko składało się na dążenie do wskrzeszenia słowackiej polityki, rozumianej jako obrona własnych interesów i własnych racji narodowych1. Od X wieku słowiańscy mieszkańcy obszaru dzisiejszej Słowacji znajdowali się pod panowaniem państwa węgierskiego. Nowoczesny naród słowacki za- czął kształtować się w pierwszej połowie XIX wieku, gdy Ľudovít Štúr przefor- sował koncepcję odrębnego narodu słowackiego, odżegnując się tym samym od tych przedstawicieli słowackiej inteligencji, którzy szansę na rozwój dostrzegali w łączności z bliskimi językowo Czechami. Pierwsze poważniejsze polityczne wy- stąpienie młodego ruchu narodowego uwidoczniło się w okresie Wiosny Ludów, czyli w latach 1848–1849, gdy Słowacy dążąc do uznania swoich praw, wystąpili zbrojnie przeciw Węgrom, którzy z kolei sami powstali przeciw absolutystycznej monarchii Habsburgów. W 1867 r., gdy Habsburgowie porozumieli się z węgierską elitą polityczną i do- szło do utworzenia Austro-Węgier, Słowacy, pozostając w ramach Królestwa Wę- gier, zostali poddani polityce ostrej madziaryzacji. Podczas gdy w części austriac- kiej dochodziło do demokratyzacji stosunków i poszczególne nacje, m.in. Czesi i Polacy, uzyskiwali szerokie prawa polityczne, narody zamieszkujące Królestwo 1 Ľubomír Lipták, Slovensko v 20. storočí, Bratislava 2000, s. 346–347. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 18 Praska Wiosna w Bratysławie Węgier, w tym Słowacy, stanęły przed groźbą wynarodowienia. System kurialny nie pozwalał im zaś skutecznie zabiegać o swoje prawa na forum parlamentu, spo- łeczeństwo słowackie nie posiadało bowiem własnej szlachty ani warstwy bogatej burżuazji, składało się z mniej zamożnych grup społecznych, przeważnie chłop- skiego charakteru, mających niewielki wpływ na wybór przedstawicieli. Stopnio- wo zlikwidowano szkolnictwo w języku słowackim. Awans społeczny wiązał się zazwyczaj z przejściem do środowiska węgierskiego. Sytuacja socjalna i narodo- wościowa, a także bariera językowa, hamowały proces kształtowania się warstwy inteligencji słowackiej. Władze państwowe wymagały od urzędników lojalności i akcesu do węgierskiego narodu. Od nauczycieli, którzy najwyżej na początkowym etapie nauczania, i to nie zawsze, mogli porozumiewać się z dziećmi w języku sło- wackim, wymagano wychowywania swoich podopiecznych w duchu węgierskim. Z tego powodu warstwa słowackiej, uświadomionej narodowo inteligencji, była bardzo wąska. Wybijały się jedynie nieliczne jednostki. Zaangażowanie na rzecz własnej wspólnoty narodowej wiązało się z nieustannymi szykanami ze strony administracji węgierskiej. Ze względu na tę sytuację, a także na specyfikę trady- cyjnego społeczeństwa, o przeważnie rolniczym charakterze, najliczniejszą grupę inteligencji słowackiej tworzyli duchowni katoliccy i ewangeliccy, posiadający bez- pośredni kontakt z wiernymi w swoich parafiach. To oni stawali się rzecznikami interesów lokalnej społeczności, a także walki o prawa związane ze stosowaniem języka ojczystego i utrzymanie własnej tożsamości. Nieliczna grupa słowackich działaczy kulturalnych i politycznych poszukiwała wsparcia w narodzie czeskim, niektórzy zaś nadzieje na wyzwolenie narodowe wiązali z carską Rosją. Idea współpracy Słowaków i Czechów zrealizowała się w okresie I wojny światowej. Licząc na zwycięstwo w wojnie państw Ententy nad Austro-Węgrami i Niemcami, czeski polityk Tomáš Garrigue Masaryk podjął na Zachodzie akcję na rzecz powstania niepodległego państwa czeskiego. Wysiłki Masaryka poparła emigracja słowacka w Stanach Zjednoczonych. W październiku 1915 r. przedsta- wiciele amerykańskich Słowaków i Czechów podpisali porozumienie z Cleveland, w którym za wspólny cel uznali utworzenie wspólnego państwa federacyjnego. Wkrótce do akcji niepodległościowej Masaryka przyłączył się słowacki astronom i oficer lotnictwa francuskiego Milan Rastislav Štefánik. Początkowo pod komendą wojsk Ententy zaczęto tworzyć czechosłowackie oddziały ochotnicze, a pod koniec wojny w Rosji, we Francji i we Włoszech powstały organizowane przez Štefáni- ka Legiony Czechosłowackie, do których werbowano słowackich i czeskich jeń- ców oraz dezerterów z armii austro-węgierskiej. W maju 1918 r. Masaryk zawarł z przedstawicielami słowackiej emigracji w Stanach Zjednoczonych porozumie- nie w Pittsburghu, obiecując Słowakom posiadanie w przyszłym państwie auto- nomii z własnym parlamentem i administracją. Jesienią 1918 r. nastąpiła agonia wielonarodowej monarchii austro-węgierskiej. W dniu 28 października w Pradze proklamowano powstanie niepodległej Republiki Czechosłowackiej. Dwa dni póź- niej słowaccy przedstawiciele polityczni zgromadzeni w mieście Turčiansky Svätý ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Słowacja i KPS przed „styczniem” 19 Martin (dziś Martin) uroczyście zgłosili akces do wspólnego państwa. Na prezy- denta Czechosłowacji wybrano Masaryka. Mianowany ministrem wojny Štefánik zginął w katastrofie lotniczej w maju 1919 r. w miejscowości Ivanka nad Dunajem, wracając do ojczyzny. Śmierć, która przyszła, zanim dał się poznać jako przywód- ca polityczny w niepodległym kraju, utrwaliła jego legendę. Obok Ľudovíta Štúra wszedł do panteonu narodowego Słowaków. W wyniku traktatu pokojowego w Trianon z 1920 r. ustalona została granica Czechosłowacji z Węgrami. Po tym rozgraniczeniu Słowację zamieszkiwało obok 2 mln Słowaków także 700 tys. Węgrów i kilkadziesiąt tysięcy Ukraińców i Rusi- nów. Republikę zamieszkiwało też 3 mln Niemców, skoncentrowanych przeważ- nie na przygranicznych obszarach Czech, Moraw i Śląska (w mniejszym stopniu na Słowacji), około 400 tys. Rusinów na Rusi Podkarpackiej oraz ponad 100 tys. Polaków, zamieszkujących przede wszystkim na Śląsku Cieszyńskim. W okresie I Republiki Czechosłowackiej Słowacy nie doczekali się własnego samorządu. Nie była też uznawana ich odrębność narodowa. Według oficjalnej wykładni istniał jeden naród czechosłowacki posługujący się wspólnym językiem w dwóch odmia- nach – czeskiej i słowackiej. Ze względu na zacofanie gospodarcze Słowacji i brak jej własnych elit Czechosłowacja postrzegana była przede wszystkim jako państwo Czechów. Niemniej trudno twierdzić, żeby Czesi prowadzili wobec Słowaków po- litykę wynaradawiania. Na Słowację przybyły kadry czeskich nauczycieli, które tworzyły zręby słowackiego szkolnictwa. Podobnie było w przypadku szkół wyż- szych. W ciągu 20 lat istnienia I Republiki wykształciło się wśród Słowaków mło- de pokolenie elity intelektualnej, pomimo oficjalnej ideologii czechosłowakistycz- nej, świadome własnej odrębności kulturowej. Stopniowo przybywało słowackich prawników, lekarzy, przedsiębiorców, nauczycieli, pisarzy czy artystów. Słowacy angażowali się w życie polityczne w ramach partii czechosłowackich (np. partia agrarna, socjaldemokraci). Odrębność narodową i dążenie do autonomii repre- zentowała przede wszystkim Słowacka Partia Ludowa Hlinki (Hlinkova slovenská ľudová strana, HSĽS), założona przez ks. Andreja Hlinkę, nazywana partią ludac - ką. Traciła na znaczeniu odgrywająca pewną rolę w czasach węgierskich Słowac- ka Partia Narodowa (Slovenská národná strana). Stabilną pozycję posiadała też na Słowacji, powstała po rozpadzie w 1921 r. Czechosłowackiej Partii Socjaldemo- kratycznej, Komunistyczna Partia Czechosłowacji, uzyskująca regularnie w wybo- rach parlamentarnych poparcie rzędu 10–13 . Podobnie jak partie komunistyczne w innych państwach była ona podporządkowana dyrektywom płynącym z ZSRR, zwłaszcza po 1929 r., gdy kierownictwo objął w niej stalinista Klement Gottwald. Do połowy lat 30. KPCz uważała Czechosłowację za „państwo imperialistyczne”, ciemiężące Słowaków oraz mniejszości narodowe. Dopiero w 1935 r., wraz ze wzrastającym zagrożeniem ze strony hitlerowskich Niemiec, zaczęła głosić ideę współpracy wszystkich partii antyfaszystowskich w ramach frontu narodowego. W 1938 r., po tym, jak mocarstwa zachodnie, Wielka Brytania i Francja wraz z Niemcami i Włochami, uzgodniły w Monachium odstąpienie Sudetów na rzecz ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 20 Praska Wiosna w Bratysławie III Rzeszy, Słowacja uzyskała autonomię, w której całkowitą władzę przejęła HSĽS, wchłaniając lub likwidując pozostałe stronnictwa. KPCz została zdelegalizowana i zeszła do podziemia, a liczni jej liderzy, z Gottwaldem na czele, udali się do Moskwy. Autonomiczna Słowacja została okrojona terytorialnie. Jej zamieszkała przez węgierską mniejszość południowa część została zaanektowana przez Wę- gry, zaś skrawki Spiszu i Orawy przyłączono do Polski (Polska odzyskała też teren Zaolzia). 15 marca 1939 r. ziemie czeskie zostały zajęte przez wojska niemieckie i przekształcone w całkowicie zależny od III Rzeszy Protektorat Czech i Moraw, zaś dzień wcześniej, pod naciskiem Adolfa Hitlera, Słowacja ogłosiła niepodległość. W latach II wojny światowej państwo słowackie, na którego czele stał prezydent ks. Jozef Tiso, było sprzymierzeńcem Niemiec i uczestniczyło w kampanii wrze- śniowej 1939 r. przeciw Polsce, a począwszy od 1941 r. w walce z ZSRR. Było też w stanie wojny ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. W polityce we- wnętrznej wprowadzono ustawy antyżydowskie, przeprowadzono „aryzację” ma- jątku żydowskiego. Większość Żydów słowackich wywieziono do obozów zagłady na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W zachodniej części kraju stacjonowały niemieckie oddziały. Organizacje opozycyjne działały w podziemiu. Komuniści słowaccy utworzyli odrębne stronnictwo – Komunistyczną Partię Słowacji. Kon- takt z moskiewskim kierownictwem KPCz był bardzo słaby. Wśród słowackich ko- munistów funkcjonowały wtedy różne koncepcje powojennej przyszłości Słowacji. Rozważano odbudowanie wspólnego państwa z Czechami lub przyłączenie Sło- wacji do ZSRR, jako kolejnej republiki związkowej. Ostatecznie jednak przeważył pierwszy z tych wariantów. W 1943 r. przedstawiciele opozycji demokratycznej, wywodzący się z działaczy przedwojennej partii agrarnej, oraz KPS zawarli umowę bożonarodzeniową, zobowiązując się do współpracy na rzecz przywrócenia Cze- chosłowacji, w której Słowacy mieliby zapewnione wszystkie prawa narodowe. Planowali obalenie władz państwa słowackiego, przejęcie władzy na Słowacji, walkę z Niemcami i przywrócenie systemu demokratycznego. Postanowili podjąć współpracę z czechosłowackim rządem emigracyjnym i prezydentem Edvardem Benešem w Londynie. Utworzyli Słowacką Radę Narodową (Slovenská národná rada, SNR). W imieniu sił demokratycznych porozumienie zawarli Jozef Lettrich, Ján Ursíny i Matej Josko. Ze strony KPS byli to członkowie jej piątego już z kolei, podziemnego kierownictwa – Karol Šmidke, Gustáv Husák i Ladislav Novomeský. Pierwszy z nich był wcześniej znanym działaczem w środowiskach robotniczych. Dwaj ostatni byli reprezentantami inteligencji. Novomeský już przed wojną wy- robił sobie nazwisko jako poeta i komunistyczny publicysta. Husák, pochodzący ze wsi Dúbravka (dziś dzielnica Bratysławy), gdzie przyszedł na świat w 1913 r., był absolwentem Wydziału Prawa Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie. Do partii komunistycznej wstąpił jeszcze na studiach w wieku 20 lat. SNR nawiązała współpracę z niektórymi oficerami armii państwa słowackie- go w celu przygotowania powstania zbrojnego, z założeniem, że po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren Słowacji armia słowacka przeszłaby na stronę koalicji ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Słowacja i KPS przed „styczniem” 21 antyhitlerowskiej. Na skutek mnożących się w 1944 r. akcji dywersyjnych oddzia- łów partyzanckich, głównie sowieckich, 29 sierpnia 1944 r. oddziały niemieckie (formalnie na zaproszenie rządu państwa słowackiego) wkroczyły na teren Słowa- cji w celu likwidacji partyzantów. Podjęto decyzję o natychmiastowym wybuchu powstania, choć Armia Czerwona była jeszcze daleko. Powstanie objęło centralne obszary Słowacji, a jego główny ośrodek stanowiła Bańska Bystrzyca. W Bańskiej Bystrzycy działała rozszerzona SNR, powstały pełnomocnictwa pełniące funkcje resortów rządowych. Przeprowadzono pobór do wojska. W dniu 27 październi- ka 1944 r. wraz z zajęciem przez Niemców Bańskiej Bystrzycy powstanie upa- dło, a resztki walczących schroniły się w górach. Kilka miesięcy później w nie- mieckiej niewoli zginęli dowódcy powstańczy, generałowie Jan Golian i Rudolf Viest. Pomimo klęski Słowackie Powstanie Narodowe (Slovenské národné povstanie) zdjęło ze Słowaków piętno sojuszników Hitlera i umożliwiło im podjęcie negocja- cji z czeską reprezentacją polityczną na bardziej partnerskich warunkach. Wśród emigracji londyńskiej nie brakowało słowackich przedstawicieli, ale w otoczeniu Beneša dominowali zwolennicy czechosłowakizmu. Politycy podkreślający odręb- ność Słowaków i zabiegający o zapewnienie im autonomii w powojennej republice, a jednocześnie krytyczni wobec prosowieckiej linii Beneša, jak np. były premier czechosłowacki i zwolennik federacji środkowoeuropejskiej Milan Hodža (zmarł w lipcu 1944 r.) oraz dawny poseł w Paryżu Štefan Osuský, byli pozbawiani sta- nowisk i marginalizowani. Dopiero przybycie z terenów objętych powstaniem de- legacji, w skład której weszli m.in. Ursíny i Novomeský, zmusiło przedstawicieli czechosłowackiego rządu w Londynie do uznania odrębności Słowaków i potrzeby nowego uregulowania stosunków w powojennej republice. Kolaboranckie państwo słowackie, utrzymujące się jeszcze przez kilka miesię- cy wyłącznie dzięki obecności niemieckich sił zbrojnych, utraciło swój autorytet. Nadejście Armii Czerwonej oznaczało jego kres. Prezydent Tiso został stracony po procesie w Bratysławie w 1947 r., rok wcześniej skazany na śmierć został były premier państwa słowackiego Vojtech Tuka. Emigracyjny rząd czechosłowacki w Londynie zawarł w marcu 1945 r. porozu- mienie z przebywającymi w Moskwie komunistami w celu utworzenia wspólnego rządu. W jego skład weszli też przedstawiciele KPS i słowaccy politycy z obozu obywatelskiego, którzy utworzyli Partię Demokratyczną. W kwietniu 1945 r. w od- zyskanych Koszycach ogłoszono ustalony w Moskwie Koszycki Program Rządowy (Košický vládny program), w którym uznawano Czechów i Słowaków za dwa od- rębne i równoprawne narody. Za filar bezpieczeństwa uznawano sojusz z ZSRR. Wyzwalanie terytorium czechosłowackiego zostało zakończone przez Armię Czer- woną (a zachodnich Czech przez Amerykanów) w maju 1945 r. Przywrócono cze- chosłowackie granice sprzed 1938 r. (jedynie Ruś Podkarpacka została włączona do ZSRR). Trzy miliony Niemców zostało wysiedlonych. Na Węgry przesiedlono około 90 tys. Węgrów, sprowadzając w zamian około 70 tys. Słowaków z Węgier, osiedlonych teraz w południowej Słowacji. Pozostali na Słowacji Węgrzy na kilka ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 22 Praska Wiosna w Bratysławie lat, aż do 1948 r., utracili prawa obywatelskie. Wszczęto wobec nich „reslowakiza- cję”, a więc politykę nacisków skłaniającą ich do zadeklarowania narodowości sło- wackiej. Kilkadziesiąt tysięcy Węgrów przesiedlono do okręgów przemysłowych na ziemiach czeskich. Przystąpiono do nacjonalizacji wielkich przedsiębiorstw. W rządzie Frontu Narodowego (Národný front, NF) zasiadali przedstawiciele KPCz, czechosłowackich narodowych socjalistów, czechosłowackich ludowców i socjal- demokratów (wszystkie te partie funkcjonowały teraz wyłącznie na ziemiach cze- skich), oraz działających na Słowacji Partii Demokratycznej (Demokratická strana, DS) i KPS. Pozycję słowackich organów wzmacniała tzw. pierwsza umowa praska z czerwca 1945 r., w której SNR została uznana za główny organ władzy pań- stwowej na Słowacji, dysponujący władzą wykonawczą i ustawodawczą. Organem wykonawczym SNR był Zespół Pełnomocników (Zbor povereníkov), odpowiedzial- ny przed SNR i rządem centralnym. Faktycznie SNR miała charakter słowackie- go parlamentu, Zespół Pełnomocników był namiastką lokalnego rządu. Na zie- miach czeskich nie było żadnego odpowiednika tych instytucji, był to więc model asymetryczny. Dzięki formalnej odrębności KPCz i KPS komuniści posiadali faktycznie do- minującą pozycję w tymczasowym Zgromadzeniu Narodowym (Národné zhroma- ždenie), w którym do wyborów 1946 r. każda z partii otrzymała równą ilość miejsc. Posunięcia KPS zaczęły być jednak ściśle koordynowane z kierownictwem KPCz. W czerwcu 1945 r. tajnie uzgodniono, że KPS stanowi część składową KPCz, na zewnątrz nadal zachowywano jednak pozory odrębności obu ugrupowań. Ani przywódcy Kremla, ani kierownictwo KPCz, nie mieli pełnego zaufania do komu- nistów współtworzących krajowy ruch oporu – Husáka, Šmidkego i Novomeskie- go, którzy zachowali jednak ważne funkcje i podporządkowali się dyscyplinie par- tyjnej, wycofując się z formułowanych wcześniej żądań zwiększenia kompetencji słowackich organów. Husák był członkiem Prezydium KC KPS, a od 1946 r. także przewodniczącym Zespołu Pełnomocników. Novomeský pełnił funkcję pełnomoc- nika szkolnictwa i oświaty. Kierownictwo KPCz na czele z Gottwaldem przefor- sowało na przywódcę KPS Viliama Širokiego, przedwojennego działacza partyj- nego na Słowacji, w czasie wojny wysłanego z Moskwy do kraju w celu objęcia przewodnictwa w KPS. Szybko aresztowany przez Niemców, a następnie więziony w państwie słowackim, nie odegrał poważniejszej roli w tworzeniu podziemnej organizacji ani w Słowackim Powstaniu Narodowym. Wybory parlamentarne w maju 1946 r. na ziemiach czeskich wygrali komuni- ści, zyskując tam 40,17 głosów. Na Słowacji zwyciężyła DS, uzyskując 61,43 głosów. Także KPS osiągnęła spory sukces zdobywając 30,48 . Marginalne popar- cie uzyskały Partia Wolności (Strana slobody) i Partia Pracy (Strana práce). Wynik wyborów na Słowacji komuniści postrzegali jednak jako porażkę i zaczęli trak- tować tę część państwa jako „słaby człon republiki”. Przestali wspierać wszelkie dążenia do poszerzenia kompetencji słowackich organów, gdyż te znalazły się teraz w większej części pod kontrolą DS. Niekomunistyczne partie czeskie rów- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Słowacja i KPS przed „styczniem” 23 nież nie miały zrozumienia dla słowackich aspiracji i nie ufały DS, dopatrując się w niej tendencji separatystycznych. Już w tzw. drugiej umowie praskiej z kwietnia 1946 r. zwiększono wpływ rządu centralnego na kwestie personalne na Słowacji. W czerwcu 1946 r. słowaccy demokraci musieli się zgodzić na zawarcie tzw. trzeciej umowy praskiej, podporządkowującej słowackich pełnomocników centralnym mi- nisterstwom. Władza wykonawcza została przyznana rządowi centralnemu, który miał sprawować kontrolę nad rozporządzeniami SNR. Pomimo istniejących różnic wszystkie partie weszły do rządu premiera Got- twalda. Komuniści wzmocnili swoją kontrolę nad resortami siłowymi (bezpieka), które mieli już w swych rękach od 1945 r. Na czele ministerstwa obrony stał tajny członek KPCz, formalnie bezpartyjny, gen. Ludvík Svoboda, w czasie wojny do- wódca I Czechosłowackiego Korpusu Armijnego (I. československý armádny zbor) powstałego w ZSRR. Co ciekawe, także na Słowacji, pomimo zwycięstwa DS za- równo służba bezpieczeństwa StB (Štátna bezpečnosť, cz. Státní bezpečnost, StB), środowiska partyzanckich weteranów, jak i związki zawodowe były zdominowane przez komunistów. Zbrojnym ramieniem partii stały się Milicje Ludowe (Ľudové milície). W 1947 r. komuniści wraz z StB, posługując się fałszywymi oskarżeniami wobec niektórych polityków DS o współpracę z ludackimi środowiskami i stosując aresztowania, wywołali kryzys polityczny na Słowacji. Zastraszeni działacze DS, nie posiadając wsparcia czeskich partii obywatelskich, zostali zmuszeni do odstą- pienia części stanowisk w Zespole Pełnomocników i w ten sposób utracili przewa- gę uzyskaną w wyborach. W lutym 1948 r. komuniści, stosując przy pomocy służb bezpieczeństwa pro- wokacje wobec niekomunistycznych ministrów, doprowadzili do kryzysu rządo- wego. Ministrowie z ramienia partii narodowych socjalistów, ludowców i słowac- kich demokratów podali się do dymisji, licząc na to, że prezydent Beneš odrzuci ich wnioski i dojdzie do rozpisania nowych wyborów parlamentarnych. Komuni- ści zmobilizowali w całym kraju podporządkowane sobie struktury siłowe, orga- nizacje związkowe oraz Milicje Ludowe i opanowali siedziby innych partii oraz związanych z nimi redakcji. Zastraszony prezydent Beneš uległ presji komunistów. Wbrew wcześniejszym uzgodnieniom, przyjął dymisję ministrów i zgodził się na ich zastąpienie ludźmi zaproponowanymi przez Gottwalda. Oznaczało to faktyczne przejęcie pełnej władzy przez komunistów, którzy kilka miesięcy później uchwalili nową konstytucję, a ich przywódca – Klement Gottwald – został „pierwszym ro- botniczym prezydentem”. Narodowi socjaliści zmienili nazwę na Czechosłowacką Partię Socjalistyczną (cz. Československá strana socialistická, CzPS) i wraz z Czecho- słowacką Partią Ludową (cz. Československá strana lidová, CzPL) przekształcili się w stronnictwo fasadowe, niesamodzielne, całkowicie podporządkowane polityce KPCz. Socjaldemokrację zlikwidowano i włączono do KPCz. DS została rozbita. Formalnie jej kontynuację stanowiła lojalna wobec komunistów Partia Słowackie- go Odrodzenia (Strana slovenskej obrody, PSO). Obok niej na tej samej zasadzie przetrwała na Słowacji malutka Partia Wolności (Strana slobody, PW). Inne małe ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 24 Praska Wiosna w Bratysławie ugrupowanie – Partia Pracy (Strana práce) – zostało rozwiązane. Partia Wolności i Partia Słowackiego Odrodzenia liczyły zaledwie kilkuset członków i miały jeszcze mniejsze znaczenie niż satelickie partie na ziemiach czeskich. Głównym koordynatorem przewrotu lutowego na Słowacji był Husák, wkrótce jednak jego pozycja miała ulec osłabieniu. We wrześniu 1948 r. oficjalnie ogłoszo- no połączenie KPCz i KPS. Nazwa KPS funkcjonowała odtąd jako regionalne okre- ślenie obowiązujące na terenie Słowacji. Słowacka partia zachowała też własny KC wraz z jego aparatem. Czechosłowacja definitywnie dołączyła do grona państw satelickich ZSRR. Stosunek narodów Czechosłowacji do komunizmu odbiegał od schematu przyję- tego w Polsce, jako systemu narzuconego przez groźne mocarstwo ze Wschodu. Szczególnie na ziemiach czeskich silne były tradycje lewicowe i laickie. ZSRR po- strzegano jako państwo zaprzyjaźnione, wyzwoliciela od nazizmu i gwaranta bez- pieczeństwa. Zachodowi pamiętano zdradę monachijską z 1938 r. W pierwszych latach po II wojnie światowej presja Sowietów na politykę Czechosłowacji była znacznie słabsza niż na Polskę i inne państwa, w których stacjonowały jednostki Armii Czerwonej. Przewrót z 1948 r. odbył się bez widocznego wsparcia z ZSRR. Nastroje te najbardziej ujawniały się na ziemiach czeskich2. Zdaniem Petra Pitharta socjalizm (czy ściślej: ustrój komunistyczny – G.G.) był na Słowacji, podobnie jak na Węgrzech i w Polsce, zjawiskiem importowa- nym, narzuconym z zewnątrz. Jego wprowadzeniu towarzyszył kryzys polityczny z jesieni 1947 r., który przyczynił się do osłabienia największej siły politycznej na Słowacji – Partii Demokratycznej. Po 1948 r. miały miejsce procesy polityczne wymierzone w duchowieństwo. Oficjalna ideologia znajdowała natomiast oparcie w praskim centralizmie i obecnych już wcześniej w czeskiej kulturze nastrojach antyreligijnych i ideach postępu. Wedle Pitharta Słowacy musieli realistycznie dostosować się do socjalizmu. Można się z nim zgodzić chyba tylko częściowo. Uzyskanie przez KPS w wyborach z 1946 r. ponad 30 głosów, choć nie zapewniło jej zwycięstwa, było mimo wszystko znacznym sukcesem w kraju o strukturze rolniczej, w którym istotną rolę odgrywała tradycja religijna3. W pierwszym etapie po przejęciu przez komunistów całkowitej władzy rozpra- wiono się z przedstawicielami obozu niekomunistycznego. Rozpoczęto aresztowa- nia przedstawicieli innych stronnictw, sfingowano procesy polityczne, część działa- czy udała się na emigrację. Podobne represje spotykały wojskowych, ludzi kultury i wszystkich, którzy reprezentowali stary porządek. Ofiarami represji padło ponad 200 tys. ludzi. Zapełniły się więzienia, na nowo wybudowano obozy pracy. Za przeciwników reżimu uznano drobnych przedsiębiorców, osoby o niewłaściwym pochodzeniu klasowym, rolników opierających się kolektywizacji, przedstawicieli kościołów i członków wspólnot religijnych. Represjonowano też członków rodziny 2 A. Krawczyk, op. cit., s. 9–11, 35–37. 3 P. Pithart, op. cit., s. 105–106. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Słowacja i KPS przed „styczniem” 25 osób skazywanych, blokując dzieciom dostęp do szkół średnich lub wyższego wy- kształcenia, zmuszając krewnych do wyprowadzenia się ze swoich miejsc zamiesz- kania do odległych miejscowości. Likwidowano zakony. W Kościele katolickim władze wspierały posłuszny wobec nich Pokojowy Ruch Katolickich Duchownych (Mierové hnutie katolíckych duchovných). Podobne struktury tworzono w pozostałych Kościołach. Jednym z realizatorów polityki kościelnej na Słowacji był Husák, pełniący w latach 1949–1950 dodatkowo funkcję pełnomocni- ka Słowackiego Urzędu ds. Kościelnych (Slovenský úrad pre veci cirkevné). W 1951 r. skazano na wiele lat więzienia bądź dożywocie trzech katolickich biskupów – Jána Vojtaššáka, Michala Buzalkę i Pavola Gojdiča. Ten ostatni był biskupem Kościo- ła greckokatolickiego, który rok wcześniej został przemocą włączony do Cerkwi prawosławnej na zainscenizowanym przez komunistów soborze w Preszowie. Na kwestie natury religijnej wschodniej Słowacji nakładały się problemy narodowo- ściowe. Większość tamtejszych grekokatolików i prawosławnych stanowili Rusini bądź Ukraińcy. Komuniści nie uznawali jednak odrębności tych pierwszych i nie pozwolili na działalność ich organizacji. Rusini stawali przed wyborem. Aby zacho- wać możliwość aktywności kulturalnej na bazie miejscowych dialektów i folkloru musieli zadeklarować narodowość ukraińską. W przeciwnym wypadku groziło im stopienie się z większościowym społeczeństwem słowackim. Wkrótce rewolucja przeszła do następnego etapu (co nie oznaczało zaprze- stania represji wobec przeciwników komunistów), polegającego na poszukiwaniu i likwidowaniu domniemanych wrogów wewnątrz własnej partii
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Praska wiosna w Bratysławie
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: