Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00014 000528 24505024 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Prawo zamówień publicznych. Komentarz - ebook/pdf
Prawo zamówień publicznych. Komentarz - ebook/pdf
Autor: , , Liczba stron: 893
Wydawca: Lexis Nexis Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7806-995-9 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> gospodarcze i handlowe
Porównaj ceny (książka, ebook (-8%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Prawo zamówień publicznych. Komentarz jest opracowaniem, które można wykorzystać w praktyce w poszczególnych procedurach zamówień publicznych, a także w postępowaniu sądowym. Opracowanie to porządkuje najważniejsze problemy zamówień publicznych, m.in.:

– co należy rozumieć przez określenie „poleganie na wiedzy i doświadczeniu czy potencjale technicznym”,

– kiedy ze względów technicznych można udzielać zamówień z wolnej ręki temu samemu podmiotowi,

– jak orzekać o zwrocie wadium,

– w jakiej sytuacji można odrzucić ofertę zawierającą rażąco niską cenę.

Autorzy swoje poglądy odnoszą do uregulowań zawartych w unijnych dyrektywach dotyczących zamówień publicznych: klasycznej, sektorowej i najnowszej dyrektywie obronnej. Istotną część uwag Autorzy poświęcają ocenie wyroków Krajowej Izby Odwoławczej, wskazują także na tendencje orzecznicze. 

Obecne, trzecie wydanie publikacji, zawiera omówienie najnowszej ustawy zmieniającej, która weszła w życie 20 lutego 2013 r., a także implementowanych przepisów dyrektywy obronnej. Nowelizacja ta ma umożliwić dokonywanie lepszych jakościowo dostaw, usług i robót budowlanych w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa.

Komentarz przeznaczony jest zarówno dla zamawiających, jak również i wykonawców, a także dla ich pełnomocników będących adwokatami bądź radcami prawnymi.

Stan prawny na 1 kwietnia 2013 roku

Stefan Babiarz – sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego, autor wielu publikacji, przede wszystkim z zakresu prawa podatkowego, a także prawa administracyjnego.

Zbigniew Czarnik – profesor Wyższej Szkoły Prawa i Administracji w Przemyślu, sędzia Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie, specjalizuje się w zagadnieniach związanych z majątkowymi podstawami funkcjonowania samorządu terytorialnego, gospodarką nieruchomościami, postępowaniem sądowoadministracyjnym i zamówieniami publicznymi, autor kilkudziesięciu publikacji obejmujących wskazaną problematykę.

Dr Paweł Janda – Prezes Sądu Rejonowego w Rzeszowie, od 2000 r. orzeka w sprawach gospodarczych, pełni funkcję kierownika sekcji ds. upadłościowych i naprawczych, autor publikacji naukowych z dziedziny prawa upadłościowego i naprawczego.

Piotr Pełczyński – sędzia, autor kilkunastu publikacji z zakresu prawa cywilnego.
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

PRAWO ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH Komentarz Stefan Babiarz Zbigniew Czarnik Paweł Janda Piotr Pełczyński Wydanie 3 Stan prawny na 1 kwietnia 2013 roku WIELKIE KOMENTARZE Poszczególne części Komentarza opracowali: Stefan Babiarz: Wstęp, art. 14–98 Zbigniew Czarnik: art. 1–13, 128–138f, 152–176a Paweł Janda: art. 179–198g Piotr Pełczyński: art. 99–127, 139–151a, 199–203 Redaktor prowadzący: Anna Popławska Opracowanie redakcyjne: Katarzyna Gierłowska, Grażyna Polkowska-Nowak, Anna Popławska Opracowanie techniczne: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski © Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN 978-83-7806-995-9 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl Spis treści Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 11 USTAWA z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.) DZIAŁ I. Przepisy ogólne (art. 1–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 1. Przedmiot regulacji (art. 1–6a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 2. Zasady udzielania zamówień (art. 7–10) Rozdział 3. Ogłoszenia (art. 11–13) 15 15 . . . . . . . . . . . . . . 123 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 DZIAŁ II. Postępowanie o udzielenie zamówienia (art. 14–98) . . . . . . . . 143 Rozdział 1. Zamawiający i wykonawcy (art. 14–28) . . . . . . . . . . . . . . . 146 Rozdział 2. Przygotowanie postępowania (art. 29–38) . . . . . . . . . . . . . 286 Rozdział 3. Tryby udzielania zamówień (art. 39–81) . . . . . . . . . . . . . . 366 . . . . . . . . . . . . . 366 Oddział 1. Przetarg nieograniczony (art. 39–46) 403 Oddział 2. Przetarg ograniczony (art. 47–53) . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Oddział 3. Negocjacje z ogłoszeniem (art. 54–60) . . . . . . . . . . . . . 439 Oddział 3a. Dialog konkurencyjny (art. 60a–60e) . . . . . . . . . . . . . . 453 Oddział 4. Negocjacje bez ogłoszenia (art. 61–65) . . . . . . . . . . . . . Oddział 5. Zamówienie z wolnej ręki (art. 66–68) . . . . . . . . . . . . . 464 Oddział 6. Zapytanie o cenę (art. 69–73) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Oddział 7. Licytacja elektroniczna (art. 74–81) . . . . . . . . . . . . . . . 494 507 . . . . . . . . . . . . 603 Rozdział 4. Wybór najkorzystniejszej oferty (art. 82–95) . . . . . . . . . . . . Rozdział 5. Dokumentowanie postępowań (art. 96–98) DZIAŁ III. Przepisy szczególne (art. 99–138f) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 613 620 632 Rozdział 1. Umowy ramowe (art. 99–101) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 2. Dynamiczny system zakupów (art. 102–109) . . . . . . . . . . . . Rozdział 3. Konkurs (art. 110–127) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 4. Udzielanie zamówień przez koncesjonariuszy robót budowlanych (art. 128–131) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658 Rozdział 4a. Zamówienia w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665 Rozdział 5. Zamówienia sektorowe (art. 132–138f) . . . . . . . . . . . . . . . 688 (art. 131a–131w) 5 www.lexisnexis.pl DZIAŁ IV. Umowy w sprawach zamówień publicznych (art. 139–151a) . . . . 716 DZIAŁ V. Prezes Urzędu Zamówień Publicznych (art. 152–178) . . . . . . . . 749 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749 Rozdział 1. Zakres działania (art. 152–156) Rozdział 2. Rada Zamówień Publicznych (art. 157–160) . . . . . . . . . . . . 763 767 Rozdział 3. Kontrola udzielania zamówień (art. 161–171a) . . . . . . . . . . . 767 775 Oddział 1. Przepisy ogólne (art. 161–164) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oddział 2. Kontrola doraźna (art. 165–168a) . . . . . . . . . . . . . . . . Oddział 3. Kontrola uprzednia zamówień współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej (art. 169–171a) . . . . . . . . . 782 Rozdział 4. Krajowa Izba Odwoławcza (art. 172–176a) . . . . . . . . . . . . . 787 Rozdział 5. Obserwator (art. 177–178) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 DZIAŁ VI. Środki ochrony prawnej (art. 179–198g) . . . . . . . . . . . . . . . . 808 Rozdział 1. Przepisy wspólne (art. 179) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 808 Rozdział 2. Odwołanie (art. 180–198) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812 Rozdział 3. Skarga do sądu (art. 198a–198g) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 862 DZIAŁ VII. Odpowiedzialność za naruszenie przepisów ustawy (art. 199–203) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 874 DZIAŁ VIII. Zmiany w przepisach obowiązujących (art. 204–219) . . . . . . 882 DZIAŁ IX. Przepisy przejściowe i końcowe (art. 220–227) . . . . . . . . . . . 883 Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885 www.lexisnexis.pl Spis treści Akty prawne dyrektywa 2004/17/WE (dyrektywa sektorowa) dyrektywa 2004/18/WE (dyrektywa klasyczna) dyrektywa 2009/81/WE (dyrektywa zmieniająca) dyrektywa obronna dyrektywa odwoławcza k.c. k.k. k.k.s. Wykaz skrótów – dyrektywa 2004/17/WE Parlamentu Europejskiego i  Rady z 31 marca 2004 r. koordynująca procedury udzielania zamó- wień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wod- nej, energetyki, transportu i  usług pocztowych (Dz.Urz. UE 2004 L 134/1 ze zm.) – dyrektywa 2004/18/WE Parlamentu Europejskiego i  Rady z 31 marca 2004 r. w sprawie koordynacji procedur udziela- nia zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i usługi (Dz.Urz. UE 2004 L 134/114 ze zm.) – dyrektywa 2009/81/WE Parlamentu Europejskiego i  Rady z 13 lipca 2009 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania niektórych zamówień na roboty budowlane, dostawy i usługi przez instytucje lub podmioty zamawiające w  dziedzinach obronności i  zmieniająca dyrektywy 2004/17/WE i  2004/18/WE (Dz.Urz. UE 2009 L 216/76 ze zm.) i  bezpieczeństwa – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i  Rady 2009/81/WE z 13 lipca 2009 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania niektórych zamówień na roboty budowlane, dostawy i usługi przez instytucje lub podmioty zamawiające w  dziedzinach obronności i  zmieniająca dyrektywy 2004/17/WE i  2004/18/WE (Dz.Urz. UE 2009 L 216/76 ze zm.) i  bezpieczeństwa – dyrektywa 89/665/EWG Rady z 21 grudnia 1989 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i admini- stracyjnych odnoszących się do stosowania procedur odwoław- czych w  zakresie udzielania zamówień publicznych na dosta- wy i roboty budowlane (Dz.Urz. WE 1989 L 395/33 ze zm.) – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) – ustawa z  6  czerw ca 1997  r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr  88, poz. 553 ze zm.) – ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186) Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z  2  kwietnia 1997  r. k.p. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.) – ustawa z 26 czerw ca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) www.lexisnexis.pl 7 Wykaz skrótów k.p.a. k.p.c. k.r.o. k.s.h. nowela z 13 kwietnia 2007 r. nowela listopadowa nowela grudniowa nowela październikowa ord.pod. p.p.s.a. p.z.p. pr.bud. – ustawa z  14  czerw ca 1960  r. – Kodeks postępowania admini- stracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 267) – ustawa z 17 lis topada 1964 r. – Kodeks postępowania cywil- nego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) – ustawa z  25  lutego 1964  r. – Kodeks rodzinny i  opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) – ustawa z  15  wrześ nia 2000  r. – Kodeks spó łek hand lowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) – ustawa z  13  kwietnia 2007  r. o  zmianie ustawy – Prawo za- mówień publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 82, poz. 560) – ustawa z 5 lis topada 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo zamó- wień publicznych oraz ustawy o  kosztach sądowych w  spra- wach cywilnych (Dz.U. Nr 206, poz. 1591) – ustawa z 2 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo zamó- wień publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 223, poz. 1778) – ustawa z 12 października 2012 r. o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych oraz ustawy o koncesji na roboty bu- dowlane lub usługi (Dz.U. z 2012 r., poz. 1271) – ustawa z  29  sierp nia 1997  r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zm.) – ustawa z  30  sierp nia 2002  r. – Prawo o  postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z  2012  r., poz. 270 ze zm.) – ustawa z 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.) – ustawa z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. rozporządzenie nr 1564/2005 – rozporządzenie nr 842/2011 – rozporządzenie w sprawie dokumentów rozporządzenie w sprawie kwot wartości zamówień rozporządzenie w sprawie protokołu – – – z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 ze zm.) rozporządzenie Komisji (WE) nr  1564/2005 z  7  wrześ nia 2005 r. ustanawiające standardowe formularze do publikacji ogłoszeń w  dziedzinie zamówień publicznych (Dz.Urz. UE 2005 L 257/1 ze zm.); uchylone rozporządzenie wykonawcze Komisji (WE) nr  842/2011 z 19 sierp nia 2011 r. ustanawiające standardowe formularze do publikacji ogłoszeń w  dziedzinie zamówień publicznych i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1564/2005 (Dz.Urz. UE 2011 L 222/1) rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z  19  lutego 2013  r. w  sprawie rodzajów dokumentów, jakich może żądać zama- wiający od wykonawcy, oraz form, w  jakich te dokumenty mogą być składane (Dz.U. z 2013 r., poz. 231) rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 16 grudnia 2011 r. w sprawie kwot wartości zamówień oraz konkursów, od któ- rych jest uzależniony obowiązek przekazywania ogłoszeń Urzędowi Publikacji Unii Europejskiej (Dz.U. Nr  282, poz. 1649 ze zm.) rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z  26  października 2010 r. w sprawie protokołu postępowania o udzielenie zamó- wienia publicznego (Dz.U. Nr 223, poz. 1458) TFUE 8 – Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 ze zm.; wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE 2012 C 326/1) www.lexisnexis.pl u.f.p. u.k.r.b. u.k.s.c. u.pr.s. u.pr.u.n. u.s.d.g u.z.p. ustawa o VAT Wykaz skrótów – ustawa z 27 sierp nia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.) – ustawa z  9  stycznia 2009  r. o  koncesji na roboty budowlane lub usługi (Dz.U. Nr 19, poz. 101 ze zm.) – ustawa z  28  lipca 2005  r. o  kosztach sądowych w  sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) – ustawa z 16 wrześ nia 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) – ustawa z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm.) – ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodar- czej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.) – ustawa z  10  czerw ca 1994  r. o  zamówieniach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 664 ze zm.) – uchylona – ustawa z  11  marca 2004  r. o  podatku od towarów i  usług (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 ze zm.) Oficjalne wydawnictwa z orzecznictwem Biul. SN ONSA ONSAiWSA „Biuletyn Sądu Najwyższego” – – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i  Woje- OSNAPiUS OSNC OSNCP OSP OSPiKA Czasopisma Biul. NDFP KPP M.Zam.Pub. NZS OZA PPH PS ST St.Iur.Lub. Zam.Pub.Dor. ZPOZA ZPwO Sądy i inne instytucje ETS GKO KIO KIO UZP SN wódzkich Sądów Administracyjnych – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pra- cy i Ubezpieczeń Społecznych – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubez- pieczeń Społecznych – Orzecznictwo Sądów Polskich – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych – – – – – – – – – – – – „Biuletyn orzecznictwa w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych” „Kwartalnik Prawa Prywatnego” „Monitor Zamówień Publicznych” „Nowe Zeszyty Samorządowe” „Orzecznictwo Zespołu Arbitrów”, Urząd Zamówień Publicz- nych „Przegląd Prawa Handlowego” „Przegląd Sądowy” „Samorząd Terytorialny” „Studia Iuridica Lublinensia” „Zamówienia Publiczne. Doradca” „Zamówienia Publiczne Orzecznictwo Zespołu Arbitrów” „Zamówienia Publiczne w Orzecznictwie” – Europejski Trybunał Sprawiedliwości, obecnie: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej – Główna Komisja Orzekająca – Krajowa Izba Odwoławcza – Krajowa Izba Odwoławcza Urzędu Zamówień Publicznych – Sąd Najwyższy www.lexisnexis.pl 9 Wykaz skrótów SO ZA UZP Inne C.E.I.D.G. CPV dop. d.s.z. KRS Lex LexisNexis SIWZ – Sąd Okręgowy – Zespół Arbitrów Urzędu Zamówień Publicznych – Centralna Ewidencja i  Informacja o  Działalności Gospodar- czej – Wspólny Słownik Zamówień – dopisek – dynamiczny system zakupów – Krajowy Rejestr Sądowy system informacji prawnej Wolters Kluwer – – Lexis.pl – Serwis Prawniczy LexisNexis Polska – Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia Uwaga: Artykuły bez bliższego oznaczenia są artykułami ustawy – Prawo zamówień publicznych. www.lexisnexis.pl Wstęp Mimo że ustawa z  29  stycznia 2004  r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.) obowiązuje już 9 lat, to jednak jej przepisy w dalszym ciągu budzą istotne wątp liwości związane w szczególności z  koniecznością ich porównywania z  przepisami prawa unijnego. Dotyczy to zwłaszcza przepisów dyrektywy 2004/18/WE (dyrektywa klasyczna) i  dyrek- tywy 2004/17/WE (dyrektywa sektorowa) oraz dyrektywy odwoławczej. Z tego też powodu w komentarzu autorzy zwrócili uwagę na porównanie poszczegól- nych rozwiązań ustawowych z  przepisami tych dyrektyw, także w  związku z  wejściem w  życie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i  Rady 2009/81/WE z 13 lipca 2009 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania niektórych zamó- wień na roboty budowlane, dostawy i usługi przez instytucje lub podmioty za- mawiające w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa i zmieniającej dyrektywy 2004/17/WE i  2004/18/WE (Dz.Urz. UE 2009 L 216/76 ze  zm.) (dyrektywa obronna). Dlatego niniejsze wydanie komentarza zawiera wyjaś nienia do prze- pisów implementowanej dyrektywy obronnej oraz przepisów ustawy z 12 paź- dziernika 2012 r. o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych oraz ustawy o koncesji na roboty budowlane lub usługi (Dz.U. z 2012 r., poz. 1271). Poza tym autorzy szczególny nacisk położyli nie tylko na przedstawienie wy- kładni poszczególnych przepisów ustawy, ale także na podanie przykładów praktycznych, w których dany przepis ma zastosowanie. Zadanie to umożliwiło szerokie odwołanie się do orzecznictwa Zespołu Arbitrów i Krajowej Izby Od- woławczej, a także coraz obszerniejszego piśmiennictwa, tak aby bez potrzeby poszukiwania Czytelnik komentarza mógł w  miarę szybko i  dostatecznie sze- roko uzyskać dostęp do tych publikacji. Takie ujęcie komentarzy do poszczegól- nych przepisów ustawy powoduje, że są one zrozumiałe także dla osób, które po raz pierwszy zajmują się problematyką zamówień publicznych. Chociaż w  2010  r. opublikowany został jednolity tekst ustawy – Prawo zamó- wień publicznych, to ustawa ta była już kilkanaście razy nowelizowana. Wśród zmian są tzw. duże nowelizacje, do których należy zaliczyć te, które zostały Stefan Babiarz 11 11 www.lexisnexis.pl www.lexisnexis.pl wprowadzone od 24 października 2008 r., od 22 grudnia 2009 r. (nowela listo- padowa) i od 29 stycznia 2010 r. (nowela grudniowa). Zaliczyć do nich należy też ostatnią nowelizację (nowela październikowa) z  12  października 2012  r. o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych oraz ustawy o koncesji na ro- boty budowlane i usługi (Dz.U. z 2012 r., poz. 1271), która weszła w życie 20 lu- tego 2013 r. Autorzy w związku z tym istotny nacisk położyli na skomentowanie szczególnie ostatnich zmian. Celem zmian zawartych w  noweli listopadowej było: zwiększenie płynności finansowej wykonawców w wyniku wcześ niejszego zwalniania wadiów, zniesienie konieczności zabezpieczenia należytego wyko- nania umowy w okresie gwarancji, zapewnienie dopuszczalności zaliczkowania przez zamawiających realizacji zamówień publicznych oraz dopuszczenie możli- wości uwzględniania przy opisie przedmiotów zamówienia względów społecz- nych związanych z zatrudnieniem bezrobotnych, młodocianych w celu przygo- towania zawodowego i niepełnosprawnych. Nie można też zaprzeczyć, że celem tej nowelizacji było zwiększenie sprawno- ści postępowań o  udzielenie zamówienia publicznego. Wprawdzie droga do tego wiodła przez zwiększenie obciążeń fiskalnych wykonawców, to jednak jest to droga wysoce kontrowersyjna. Z kolei celem noweli grudniowej było wdrożenie do prawa krajowego postano- wień dyrektywy 2007/66/WE Parlamentu Europejskiego i  Rady z  11  grudnia 2007 r. zmieniającej dyrektywy Rady 89/665/EWG i 92/13/EWG w zakresie po- prawy skuteczności procedur odwoławczych w dziedzinie udzielania zamówień publicznych (Dz.Urz. UE 2007 L 335/31). Obie te dyrektywy (89/665/EWG i 92/13/EWG) mają zastosowanie tylko do zamówień objętych zakresem zastoso- wania dyrektyw: 2004/18/WE i 2004/17/WE. Celem zaś ostatniej nowelizacji jest dokonanie zmiany dwóch grup przepisów. Pierwsza obejmuje te przepisy, których celem jest implementacja do polskiego porządku prawnego norm dyrektywy obronnej. Druga grupa to przede wszyst- kim regulacje związane z poprzednimi dyrektywami z zakresu zamówień pu- blicznych oraz wyrokami TSUE dotyczącymi zamówień publicznych. Do dru- giej grupy postanowień należy zaliczyć te, które dotyczą: 1) modyfikacji pojęć „roboty budowlane” oraz „obiekt budowlany”, które będą odpowiadać definicjom dyrektyw; 2) możliwości zwrócenia się przez zamawiającego przed rozpoczęciem postę- powania do podmiotów trzecich o doradztwo lub udzielenie informacji nie- zbędnych do przygotowania opisu przedmiotu zamówienia oraz SIWZ (dialog techniczny); 3) rozszerzenia zakresu informacji zamieszczanych w rocznym sprawozdaniu o udzielonych zamówieniach przez zamieszczenie także informacji o zamó- 12 12 Stefan Babiarz www.lexisnexis.pl www.lexisnexis.pl Wstęp wieniach udzielonych na podstawie wyłączenia obowiązku stosowania ustawy; 4) zobowiązania zamawiającego do stosowania w zamówieniu o wartości po- niżej progów unijnych zasad traktatowych o przejrzystości, uczciwej konku- rencji i równego traktowania; 5) wprowadzania przy zamówieniach sektorowych możliwości tworzenia i utrzymywania systemów kwalifikowania wykonawców; 6) doprecyzowania oraz rozszerzenia przesłanek wykluczenia wykonawcy z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego; 7) umożliwienia zamawiającemu zobowiązania wykonawcy będącego konce- sjonariuszem robót budowlanych do zawarcia z innymi podmiotami umowy o podwykonawstwo stanowiącej co najmniej 30 wartości koncesji. Z  postanowień dyrektywy odwoławczej wynika obowiązek wdrożenia przez państwa członkowskie następujących rozwiązań: 1) obowiązkowego zawieszenia możliwości zawarcia umowy o  zamówienie publiczne w sytuacji, kiedy zostało wniesione odwołanie, 2) wprowadzenia minimalnego okresu pomiędzy poinformowaniem wyko- nawców o decyzji o udzieleniu zamówienia i podpisaniem umowy w sprawie zamówienia publicznego (tzw. klauzula lub okres zawieszenia typu stand- still), 3) wymogów dotyczących minimalnego terminu na wniesienie środków odwo- ławczych, 4) wymogu zapewnienia bezskuteczności umowy w  sprawie zamówienia za- wartej przed upływem terminu zawieszenia lub zawartej z  naruszeniem prawa, 5) tzw. kar alternatywnych w przypadku odstąpienia od orzekania o bezsku- teczności zawartej umowy, 6) nowych obowiązków informacyjnych w zakresie funkcjonowania mechani- zmów odwoławczych. Nowelizacja ta całkowicie zmieniła kształt środków prawnych przysługujących wykonawcom przez to, że skreś liła instytucję protestu, co doprowadziło do dys- proporcji między przedmiotami odwołań a  wysokością wpisu od skargi, nie mówiąc już o niewątp liwym wzroście obciążeń sądów powszechnych. Zmianą jest także zastąpienie instytucji nieważności umowy możliwością jej unieważ- nienia w ramach postępowania odwoławczego lub skargowego. Zmiany te po- dyktowane zostały koniecznością przyspieszenia udzielania zamówień publicz- nych. Na ile skutecznie, okaże się niebawem. Można mięć wątp liwości, czy wprowadzenie tak wysokich opłat sądowych nie jest naruszeniem art. 45 Kon- stytucji. Stefan Babiarz 13 13 www.lexisnexis.pl www.lexisnexis.pl Wstęp Wstęp Zagadnienia powyższe także stały się przedmiotem rozważań niniejszego ko- mentarza. Autorzy komentarza zajęli stanowiska w  przedmiocie wielu kontrowersji, jakie pojawiły się w orzecznictwie Krajowej Izby Odwoławczej, dotyczących głównie: 1) wykładni art. 26 ust. 2b p.z.p., w szczególności dopuszczalności polegania wykonawcy na wiedzy i  doświadczeniu, potencjale technicznym, osobach zdolnych do wykonania zamówienia lub zdolnościach finansowych innych podmiotów, 2) udzielania zamówień z  wolnej ręki, w  szczególności w  przypadku udzie- lania ich na aktualizacje różnych programów, w  tym programów prawni- czych, 3) kwestii obowiązku odrzucenia oferty zawierającej rażąco niską cenę, a w tym problematyki zawierania w cenie oferty podatku od towarów i usług, 4) załączania dokumentów zagranicznych na potwierdzenie warunków pod- miotowych, 5) poprawiania oczywistych omyłek pisarskich i rachunkowych, 6) organu (sądu) właś ciwego do orzekania o zwrocie wadium, 7) oceny rażąco niskiej ceny, 8) zamówień sektorowych, 9) zaskarżalności wyroków Krajowej Izby Odwoławczej. Publikacja niniejsza jest adresowana przede wszystkim do podmiotów obowią- zanych do stosowania ustawy – Prawo zamówień publicznych, a więc będących zarówno zamawiającymi, jak i wykonawcami, a także do ich pełnomocników będących adwokatami czy radcami prawnymi. Zasadniczym celem, jaki postawili sobie autorzy w  komentarzu do trzeciego wydania, było zarówno przedstawienie rozwiązań, jak i  ich skomentowanie w  związku z  implementacją dyrektywy obronnej, a  także stosunku jej imple- mentowanych przepisów do art. 296 TWE (obecnie art. 346 TFUE). W związku z  powyższą implementacją zmieniono wiele przepisów ustawy, co w  związku z  najnowszym orzecznictwem KIO wymagało uwzględnienia w  komentarzu. Dotyczy to w szczególności kontrowersyjnych w dalszym ciągu zagadnień po- sługiwania się w  postępowaniu wiedzą i  doświadczeniem innych podmiotów, wprowadzeniem do niektórych trybów kryterium obiektywnego i  niedyskry- minacyjnego sposobu dokonywania wyboru wykonawców, obowiązku wskazy- wania w ofercie podatku VAT, a także wprowadzonego dialogu technicznego. Zwrócili też uwagę na to, że w niektórych kwestiach, takich jak posługiwanie się w postępowaniu wiedzą i doświadczeniem innych podmiotów oraz obowią- zek wskazywania w ofercie podatku VAT, orzecznictwo KIO się stabilizuje. www.lexisnexis.pl USTAWA z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 25 czerw ca 2010 r. Nr 113, poz. 759; zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 161, poz. 1078, Nr 182, poz. 1228; z 2011 r. Nr 5, poz. 13, Nr 28, poz. 143, Nr 87, poz. 484, Nr 234, poz. 1386, Nr 240, poz. 1429; z 2012 r., poz. 769, 951, 1101, 1271, 1529) DziAł i Przepisy ogólne Literatura do działu I: J. Baehr, T. Kwieciński, Komentarz do ustawy o zamówieniach publicznych, Warszawa 1999; E. Cierlica, Małe zamówienia, M.zam.Pub. 2009, nr 2, poz. 25; W. Chróś cielewski, Organ administracji publicznej w postępowaniu administracyjnym, Warszawa 2002; Z. Czarnik, Glo- sa do wyroku NSA z dnia 11 sierp nia 2005 r., II GSK 105/05, „Samorząd Terytorialny” 2006; z. Czar- nik, Zamówienia publiczne po nowelizacji, Warszawa 2002; K.A. Dadańska, Działanie osoby prawnej, Warszawa 2006; G. Karwatowicz, M. Lamch-Rejowska, Zamówienia publiczne do 14 000 euro fi- nansowane ze środków funduszy strukturalnych, zam.Pub.Dor. 2010, nr 2, poz. 2; M. Matczak, Kom- petencje organu administracji publicznej, Kraków 2004; E. Norek, Prawo zamówień publicznych. Ko- mentarz, Warszawa 2005; J.  Nowacki, Z.  Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1994; J. Pieróg, Prawo zamówień publicznych. Komentarz, Warszawa 2007; E. Płonka, Mechanizm łącze- nia skutków działań prawnych z  osobami prawnymi na przykładzie spó łek kapitałowych, Wrocław 1994; A.  Sołtysińska, Zamówienia publiczne w  Unii Europejskiej, Kraków 2004; M.  Stachowiak, w:  M. Stachowiak, J.  Jerzykowski, W.  Dzierżanowski, Prawo zamówień publicznych. Komentarz, Lex/el. 2007; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1996; S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 1997. Rozdział 1 Przedmiot regulacji Art. 1. ZAKRES PRZEDMIOTOWY Art. 1. Ustawa okreś la zasady i  tryb udzielania zamówień publicznych, środki ochrony prawnej, kontrolę udzielania zamówień publicznych oraz organy właś ciwe w sprawach uregulowanych w ustawie. Zbigniew Czarnik 15 www.lexisnexis.pl Art. 1 Dział I. Przepisy ogólne 1. Geneza zamówień publicznych związana jest z  pojawieniem się w  obrocie prawnym podmiotów dysponujących środkami publicznymi. W  zasadzie ich dysponentami są różnie rozumiane podmioty publiczne, jednakże wykształ- cony w  XX wieku interwencjonizm państwowy prowadzi do uznania za „pu- bliczne” także tych jednostek, które w  istocie mają status podmiotów prawa prywatnego, stają się jednak uczestnikami zadań realizowanych przez pod- mioty publiczne lub część ich działalności finansują środki pochodzące z  sze- roko rozumianych danin przekazywanych na rzecz państwa lub innych pod- miotów władzy publicznej, np. jednostek samorządu terytorialnego (dalej j.s.t.). Ten ostatni obszar działania zamówień publicznych jest najbardziej kontrower- syjny, zarówno co do zasad, jakie powinny mieć zastosowanie przy wydatko- waniu środków, jak i zakresu związania regułami właś ciwymi dla podmiotów publicznych. Wreszcie dla tych podmiotów niejasna jest podstawa nadmiernej normatywizacji ich działań, co zawsze kończy się ograniczeniem ich swobody gospodarczej i wątp liwymi korzyściami gospodarczymi. 2. W polskim porządku prawnym zamówienia publiczne w ujęciu przyjętym w ko- mentowanej ustawie nie są rozwiązaniem pionierskim i  nowatorskim. Nowo- czesnych podstaw dla tej regulacji należy upatrywać w  ustawie z  15  lutego 1933 r. o dostawach i robotach na rzecz Skarbu Państwa, samorządu oraz insty- tucyj prawa publicznego (Dz.U. Nr 19, poz. 127). Akt ten po raz pierwszy i kom- pleksowo podejmuje problematykę zamówień publicznych, stwarzając pod- stawy dla budowania systemu zamówień publicznych. Jego konsekwencją było rozporządzenie Rady Ministrów z 29 stycznia 1937 r. o dostawach i robotach na rzecz Skarbu Państwa oraz instytucyj prawa publicznego (Dz.U. Nr 13, poz. 92 ze zm.). Po drugiej wojnie światowej idea zamówień publicznych upada, co po- dyktowane jest zmianami systemu gospodarczo-prawnego. Jednak potrzeba regulacji tej sfery znajduje jeszcze formalne odzwierciedlenie w ustawie z 18 lis- topada 1948 r. o dostawach, robotach i usługach na rzecz Skarbu Państwa, sa- morządu oraz niektórych kategorii osób prawnych (Dz.U. Nr  63, poz.  494). Tytuł ustawy wskazywał na kontynuację wypracowanych w okresie międzywo- jennym zasad udzielania zamówień publicznych. Treść odbiegała od tych reguł, przyjmując ideologię jako główne kryterium udzielenia zamówienia, przez co dopuszczała do realizacji zamówień tylko podmioty państwowe i  społeczne, eliminując z dostępu do zamówień, zgodnie z założeniami socjalistycznej poli- tyki gospodarczej, prywatnych wykonawców i dostawców. 3. Zmiany ustrojowe po 1989 r., zwłaszcza reaktywacja gospodarki rynkowej, wy- musiły uregulowanie sposobów wydatkowania środków budżetowych przez podmioty, które nimi dysponowały. Przebudowa stosunków gospodarczych była ważnym, ale nie jedynym powodem podjęcia prac nad wprowadzeniem regulacji z zakresu zamówień publicznych. Drugą, nie mniej istotną przyczyną, były aspi- 16 Zbigniew Czarnik www.lexisnexis.pl Rozdział 1. Przedmiot regulacji Art. 1 racje Polski i  perspektywa przystąpienia do Unii Europejskiej. Te zamierzenia doprowadziły do uchwalenia ustawy z 10 czerw ca 1994 r. o zamówieniach pu- blicznych (Dz.U. Nr  76, poz.  344, ostatni tekst jednolity ustawy był ogłoszony w  Dz.U. z  2002  r. Nr  72, poz.  664). Ustawa weszła w  życie w  dniu 1  stycznia 1995 r., przy czym w stosunku do j.s.t. dopuszczono możliwość odroczenia ter- minu wprowadzenia obowiązku jej stosowania. Art. 96 stanowił, że w okresie od 1  stycznia do 31  grudnia 1995  r. organ stanowiący j.s.t. mógł podjąć uchwałę o  poddaniu zamówień publicznych dokonywanych ze środków włas nych danej jednostki regulacjom ustawy. Poddanie się rygorom ustawy było nieodwołalne. Ustawa o  zamówieniach publicznych była wielokrotnie nowelizowana. Kolejne zmiany dokonywane z powołaniem się na konieczność dostosowania zawartych w  niej regulacji do rozwiązań unijnych były często przypadkowe i  nieprzemy- ślane. Mniej podejmowane z myślą o tworzeniu spójnego systemu zamówień pu- blicznych, częściej jako reakcja na zauważane w praktyce sposoby stosowania jej uregulowań. Z  tego powodu ustawa stawała się bardzo kazuistyczna, a  każda nowelizacja przyczyniała się do wzrostu jej objętości, niekoniecznie do lepszego ukształtowania procedur. W  konsekwencji po prawie dziesięcioletnim okresie istnienia zastąpiono ją komentowanym aktem. 4. Uchwalona 29 stycznia 2004 r. ustawa – Prawo zamówień publicznych jest od- powiedzią na niedomagania wcześ niejszej regulacji. Nie jest jednak unormowa- niem, które przełamuje niekorzystne zjawiska występujące w  pierwowzorze. Powiela wiele pojęć z ustawy z 1994 r., bez próby dostosowania ich do istnieją- cego porządku prawnego, np. definicję dostawy, zamówienia publicznego czy sposobu nabywania nieruchomości przez podmioty stosujące jej regulacje. Nadal traktowana jest jako mechanizm doraźnego osiągania jednostkowych celów, a nie podstawa do funkcjonowania spójnego i przejrzystego systemu reguł rzą- dzących wydatkowaniem publicznych środków. Główne założenie twórców tej ustawy polegające na dążeniu do przejrzystości, spójności i precyzji przepisów staje się słabą stroną ustawy. Jak inaczej może być oceniony fakt, że od chwili uchwalenia ustawa była zmieniana już ponad 30 razy (w  niespełna 13-letnim okresie obowiązywania), skoro podstawą podjęcia prac nad tym prawem był sta- wiany wcześ niej obowiązującej ustawie zarzut, że w ciągu 8 lat była nowelizo- wana 18 razy (szerzej uzasadnienie rządowego projektu ustawy – Prawo zamó- wień publicznych). Wydaje się, że komentowana ustawa nie spełnia również wszystkich zakładanych celów leżących u podstaw opracowania tego prawa. Założeniem tej ustawy jest całościowe uregulowanie zagadnień związanych z  udzielaniem zamówień publicznych. Z  tego powodu ustawodawca w  tytule posługuje się pojęciem „prawo”, co ma podkreś lać znaczenie regulacji dla ca- łego systemu zamówień. Wprawdzie nazwanie ustawy „prawem” nie zmienia mocy wiążącej takiego aktu, jednak wskazuje, że ustawodawca nadaje takiej Zbigniew Czarnik 17 www.lexisnexis.pl Art. 1 Dział I. Przepisy ogólne regulacji znaczenie podstawowe dla stosunków społecznych objętych jej za- kresem. Takie usytuowanie regulacji spełnia ważną funkcję interpretacyjną, gdyż pozwala odwołać się do norm stanowionych w ustawie, w tych wszystkich przypadkach, gdy w systemie prawa napotykamy unormowania odnoszące się do tej samej materii, ale z modyfikacjami wynikającymi ze specyfiki stosunków, które zostają ujęte odmiennie, niż ma to miejsce w Prawie zamówień publicz- nych, i dla których brak regulacji w ustawie szczególnej. Analiza materiału normatywnego prowadzi do wnios ku, że uczynienie z ustawy regulującej procedury udzielania zamówień publicznych prawa mającego być podstawą wszelkich postępowań związanych z  wydatkowaniem środków pu- blicznych nie zostało zrealizowane w  pełni. Ustawodawca Prawo zamówień publicznych traktuje jak jedną z  ustaw i  nie zważając na jej zasadnicze zna- czenie dla tej problematyki, podejmuje problematykę zamówień w regulacjach szczegółowych. Podejście takie podważa znaczenie tej ustawy jako aktu pod- stawowego dla zamówień publicznych. Przykłady takiego działania są liczne. Dla zobrazowania tej tendencji można wskazać uregulowania znajdujące się w art. 5, 9 i 10 ustawy z 12 stycznia 2007 r. o drogowych spółkach specjalnego przeznaczenia (Dz.U. Nr  23, poz.  136 ze  zm.). Podobny charakter ma treść art. 13hd ustawy z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115 ze zm.) czy art. 17 ust. 4 ustawy z 7 wrześ nia 2007 r. o przygotowaniu finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 26, poz. 133 ze zm.). Wyjątków od- noszących się do zamówień publicznych regulowanych poza Prawem zamó- wień publicznych jest wiele, zwłaszcza gdy chodzi o wyłączenia w stosowaniu procedur okreś lonych w  tej ustawie. Zjawisko takie musi być oceniane nega- tywnie, bo nie sprzyja czytelności wydatkowania środków publicznych i burzy systemowy wymiar komentowanej ustawy. 5. Art. 1 wskazuje materię, która jest w ustawie przedmiotem uregulowań szcze- gółowych. Przepis podkreś la główne obszary regulacji. Jako pierwszy wskazuje problematykę zasad i  trybu udzielania zamówień publicznych. Ustawa po- twierdza funkcjonujące już wcześ niej w  zamówieniach publicznych zasady, przy czym ujmuje je w odrębnej jednostce redakcyjnej. W systematyce ustawy tej materii poświęcono rozdział 2 Działu I. W art. 7–10 zawarto następujące zasady: 1) uczciwej konkurencji, 2) równego traktowania, 3) bezstronności i obiektywizmu, 4) jawności, 5) pisemnej formy postępowania, 6) przetargu jako zasadniczej formy udzielenia zamówienia. 18 Zbigniew Czarnik www.lexisnexis.pl Rozdział 1. Przedmiot regulacji Art. 1 Nie zajmując się w tym miejscu szczegółową analizą poszczególnych zasad, na- leży wskazać, że ustawa posługuje się tym pojęciem w znaczeniu norm prawa pozytywnego, którym ustawodawca nadaje podstawowe znaczenie ze względu na sposób funkcjonowania systemu zamówień publicznych (takie rozumienie zasad prawa wskazuje się w  nauce prawa i  przeciwstawia pojęciu zasad jako postulatów pozaprawnych, zob. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, s. 90–94). Należy mieć też na uwadze, że wskazane zasady nie wyczerpują wszystkich reguł, które kształtują byt poprawnie prowadzonego postępowania o  zamó- wienie publiczne. Obok wymienionych w  ustawie zasad udzielania zamówień, źródłem, z którego mogą wynikać takie normy, są przepisy prawa międzynarodo- wego, szczególnie normy Traktatu o  Unii Europejskiej (szerzej A.  Sołtysińska, Zamówienia publiczne…, s. 145–162). Obok prawa pierwotnego, jakim są normy traktatowe, zasady postępowania w sprawie zamówień wynikają z dyrektyw re- gulujących tę problematykę, rozporządzeń oraz decyzji organów Unii. Dopiero kompleks wskazanych aktów kształtuje podstawy systemu zamówień publicz- nych. Kraje członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane są do stosowania w prawie wewnętrznym postanowień wynikających z  dyrektyw Parlamentu Unii Euro- pejskiej i Rady. Problematykę zamówień publicznych podejmują: 1) dyrektywa 2004/18/WE z  31  marca 2006  r. w  sprawie koordynacji pro- cedur udzielania zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i usługi (Dz.Urz. UE 2004 L 134/114 ze zm.). Dyrektywa ta zastąpiła wcześ- niejsze (z  początku lat 90.) regulacje dla poszczególnych rodzajów zamó- wień. Tradycyjnie nazywana jest dyrektywą klasyczną, gdyż dotyczy zamó- wień udzielanych standardowo przez wszystkie podmioty, które mogą być zaliczone do osób (instytucji) publicznych; 2) dyrektywa 2004/17/WE z 31 marca 2004 r. koordynująca procedury udzie- lania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i  usług pocztowych (Dz.Urz. UE 2004 L 134/1 ze zm.). Dyrektywa reguluje zamówienia sektorowe, które stanowią mody- fikację zasad przyjętych w dyrektywie klasycznej, ze względu na specyfikę przedmiotu zamówienia i zamawiającego; 3) dyrektywa Rady 89/665/EWG z 21 grudnia 1989 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i  administracyjnych odnoszących się do stosowania procedur odwoławczych w zakresie udzielania zamówień publicznych na dostawy i  roboty budowlane (Dz.Urz. WE 1989 L 395/33 ze zm.); 4) dyrektywa Rady 92/13/EWG z 25 lutego 1992 r. koordynująca przepisy usta- wowe, wykonawcze i  administracyjne odnoszące się do stosowania prze- pisów wspólnotowych w  procedurach zamówień publicznych podmiotów Zbigniew Czarnik 19 www.lexisnexis.pl Art. 1 Dział I. Przepisy ogólne działających w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu, i tele- komunikacji (Dz.Urz. WE 1992 L 76/14 ze zm.); 5) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/81/WE z 13 lipca 2009 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania niektórych zamówień na roboty budowlane, dostawy i  usługi przez instytucje lub podmioty zamawiające w  dziedzinach obronności i  bezpieczeństwa i  zmieniająca dyrektywy 2004/17/WE i 2004/18/WE (Dz.Urz. UE 2009 L 216/76 ze zm.) Obok dyrektyw materię zamówień reguluje rozporządzenie Parlamentu Euro- pejskiego i  Rady nr  2195/2002 z  5  lis topada 2002  r. w  sprawie Wspólnego Słownika Zamówień (CPV) (Dz.Urz. WE 2002 L 340/1 ze zm.) oraz rozporzą- dzenie Komisji nr  842/2011 z  19  sierp nia 2011  r. ustanawiające standardowe formularze do publikacji ogłoszeń w dziedzinie zamówień publicznych i uchy- lające rozporządzenie (WE) nr 1564/2005 (Dz.Urz. UE 2011 L 222/1). Nowe dyrektywy z  2004  r. nie wprowadzają istotnych rozwiązań prawnych, które nie funkcjonowałyby w  prawie wcześ niejszym. Ich głównym walorem jest to, że ujednolicają i konsolidują dotychczas istniejące rozwiązania, nadając im niekiedy nowe znaczenie, uwzględniając orzecznictwo Trybunału Sprawie- dliwości. Ustawodawca polski, dokonując nowelizacji Prawa zamówień publicz- nych ustawą z  7  kwietnia 2006  r. (Dz.U. Nr  79, poz.  551), uzasadniał jej po- trzebę koniecznością dostosowania prawa polskiego do regulacji zawartych w  nowych dyrektywach. W  istocie charakter dostosowawczy miały przepisy art.  11–13 ustawy nowelizującej. Reszta uregulowań w  tej obszernej noweli- zacji, podobnie jak wiele wcześ niejszych, była efektem niezrozumiałego, doraź- nego wprowadzania rozwiązań, których sens jest bardzo wątp liwy, choćby do- danie pkt  12 w  art.  5 p.z.p., który zwalniał z  obowiązku stosowania ustawy usługi bezpośrednio związane z  prowadzeniem gospodarki leśnej. Pojawienie się tego typu zmian budziło poważne wątp liwości co do prawidłowości procesu legislacyjnego, zwłaszcza gdy wzięło się pod uwagę spór trwający od początku obowiązywania ustawy regulującej zamówienia publiczne o stosowanie jej po- stanowień przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Ustawa – Prawo zamówień publicznych w pierwotnej treści art. 5 nie zawierała wskaza- nego wyłączenia, co zmuszało tę jednostkę do stosowania ustawy w  pełnym zakresie. Nowa treść wskazanego przepisu ten stan zmieniła. 6. Komentowana ustawa reguluje 8 trybów udzielenia zamówienia publicznego. Charakter tych postępowań jest różny. Przetarg nieograniczony to najbardziej konkurencyjny sposób wyłonienia przyszłego kontrahenta. Podobnie przetarg ograniczony, choć nie tak otwarty na potencjalnych wykonawców, to ciągle da- jący podstawę do przeprowadzenia rzetelnego konkursu ofert bez ingerencji zamawiającego. Takich cech nie mają negocjacje z ogłoszeniem. Wprawdzie są sposobem przewidzianym przez dyrektywy, jednak już nie tak obiektywnym 20 Zbigniew Czarnik www.lexisnexis.pl Rozdział 1. Przedmiot regulacji Art. 1 jak postępowania przetargowe. Zamawiający pełni w nich nie tylko rolę ocenia- jącego oferty, ale i  moderującego przebieg postępowania. Jeszcze bardziej od wymogu konkurencyjności odchodzą negocjacje bez ogłoszenia. Jest tak dla- tego, że tryb ten przekreś la zasadę otwartości, ograniczając podmiotowy krąg oferentów tylko wskazanych przez zamawiającego. Dialog konkurencyjny to udzielenie zamówienia po publicznym ogłoszeniu i  przeprowadzeniu rozmów (dialogu) z  wybranymi przez zamawiającego oferentami, którzy mogą  złożyć wiążące oferty. Zamówienie z  wolnej ręki to najprostszy i  niekonkurencyjny sposób udzielenia zamówienia publicznego. Procedura ta eliminuje konkuren- cyjność postępowania, gdyż zamówienie jest udzielane po negocjacjach tylko z  jednym wykonawcą. Prostym sposobem dokonania zamówienia jest zapy- tanie o  cenę. Istota postępowania prowadzonego w  ten sposób sprowadza się do porównania cen  złożonych ofert. Z  kolei licytacja elektroniczna to sposób, w którym uczestnicy (oferenci) za pomocą środków komunikacji elektronicznej składają oferty podlegające automatycznej klasyfikacji. Wskazane tryby udzielania zamówień są sposobami postępowania, z  których może korzystać każdy zamawiający. Z punktu widzenia prawa wszystkie mogą być jednakowo legalnie użyte. Warunkiem ich stosowania jest tylko to, by zama- wiający – dokonując wyboru jednego z nich – nie naruszył przesłanek wskaza- nych w ustawie, leżących u jego podstaw. Stwierdzenie tego oczywistego faktu nie podlega dyskusji, jednak – ze względu na wadliwą praktykę i  wykładnię przepisów regulujących zamówienia publiczne – należy ten problem podnieść. Niezrozumiałe i nieznajdujące oparcia w przepisach ustawy są te poglądy (zob. J. Pieróg, Prawo zamówień…, s. 63), które przyjmują, że inne tryby niż przetar- gowe mogą być stosowane tylko w drodze wyjątku. Rzekomo ma to potwierdzać treść art. 10 ust. 2 p.z.p. Stanowisko takie jest reminiscencją błędnych tez for- mułowanych na gruncie art. 13 i art. 14 ustawy z 1994 r., a szeroko propagowa- nych przez osoby prowadzące szkolenia pod auspicjami Prezesa UZP. Wskazany pogląd można by uznawać za dopuszczalny tylko pod warunkiem, że Prawo za- mówień publicznych wprowadza obligatoryjność postępowania przetargowego. Jednakże analiza regulacji do takiego wnios ku nie prowadzi. Art. 10 ust. 1 sta- nowi, że przetargi w  obu postaciach są podstawowymi trybami udzielenia za- mówienia, natomiast inne sposoby prowadzenia postępowania przewidziane w ustawie mogą być wykorzystane tylko w przypadkach okreś lonych w ustawie (art. 10 ust. 2). O ile jeszcze można stwierdzić, że art. 10 ust. 1 nie ma waloru normatywnego, a tylko informacyjny (nie kreuje żadnego obowiązku po stronie zamawiającego), to z  całą mocą należy podkreś lić, że ust.  2 tego przepisu jest legislacyjnym nieporozumieniem, za oczywiste bowiem należy uznać założenie, że zamawiający może stosować wszelkie tryby zamówień tylko w przypadkach wynikających z ustawy. Wydaje się, że przetargi nieograniczony i ograniczony Zbigniew Czarnik 21 www.lexisnexis.pl Art. 1 Dział I. Przepisy ogólne też mogą mieć miejsce tylko w przypadkach przewidzianych przez prawo, a nie kiedykolwiek. Przykro, że tej oczywistej reguły nie zauważa twórca ustawy. 7. Z  funkcjonowaniem komentowanej ustawy wiąże się zagadnienie charakteru prawnego regulacji. Problematyka ta ma doniosłe znaczenie dla wykładni prze- pisów ustawy, w  tych wszystkich przypadkach, gdy nie są one na tyle jedno- znaczne, by rozwiązywały wątp liwości pojawiające się w  trakcie ich stoso- wania. Obecnie obowiązująca ustawa poprawnie przyjmuje, że do postępowań o  udzielenie zamówienia publicznego mają zastosowanie uregulowania Ko- deksu cywilnego, jeżeli przepisy Prawa zamówień publicznych nie stanowią inaczej. Zasada powyższa została wyraźnie wskazana w art. 14, przy czym od- nosi się ona tylko do czynności podejmowanych przez zamawiającego i  ofe- rentów. Zatem nie wszystkie problemy pojawiające się w  postępowaniu mogą być usuwane przez odwołanie się do Kodeksu cywilnego, ale tylko te, które związane są z  przygotowaniem i  przebiegiem postępowania. Poza tymi regu- łami pozostają kwestie statusu podmiotów postępowania. Do nich będą odno- siły się unormowania właś ciwe dla ich statusu prawnego. Niekiedy będą to przepisy prawa cywilnego, innym razem przepisy administracyjne. Pozytywnym skutkiem noweli z 7 kwietnia 2006 r. jest odejście od władczych działań Prezesa UZP w  toku postępowania. Wskazana zmiana prowadzi do przywrócenia cywilnego charakteru czynności w  postępowaniu, co wcześ niej mogło być wątp liwe, w  sytuacjach gdy wiele czynności zamawiającego było warunkowanych decyzją administracyjną Prezesa. O ile potwierdzenie charak- teru postępowania o  zamówienie publiczne w  art.  14 ma sens normatywny, o tyle takiego znaczenia nie można przypisać art. 139 ust. 1, który stwierdza, że do umów w  sprawach zamówień publicznych stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego. Do wszystkich umów stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, gdyż pojęcie umowy jest właś ciwe prawu cywilnemu. Prawo publiczne nie wykształ- ciło takiej instytucji, jako prawnej formy działania, toteż brak prawnej regulacji tej kwestii nie jest sytuacją nadzwyczajną. 8. Zamówienia publiczne to postępowanie sformalizowane i  zinstytucjonalizo- wane. Wyrazem instytucjonalizacji jest wprowadzenie procedur, które mają gwarantować przestrzeganie zasad zamówień publicznych. Skutkiem tego są postępowania kontrolne. Prawo zamówień publicznych ujmuje kontrolę zamó- wień publicznych w dwóch płaszczyznach. Jedną z nich jest system indywidu- alnych środków odwoławczych (ochrony prawnej), których celem jest weryfi- kacja jednostkowych działań zamawiającego. Drugą grupę środków stanowią działania kontrolne Prezesa UZP, który staje się organem odpowiedzialnym za funkcjonowanie systemu zamówień publicznych. 22 Zbigniew Czarnik www.lexisnexis.pl Rozdział 1. Przedmiot regulacji Art. 2. DEFINICJE Art. 2 Art. 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) cenie – należy przez to rozumieć cenę w  rozumieniu art.  3 ust.  1 pkt 1 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach (Dz.U. Nr 97, poz. 1050, z późn. zm.); 1a) cyklu życia produktu – należy przez to rozumieć wszelkie możliwe ko- lejne fazy istnienia danego produktu, to jest: badanie, rozwój, projek- towanie przemysłowe, produkcję, naprawę, modernizację, zmianę, utrzymanie, logistykę, szkolenie, testowanie, wycofanie i usuwanie; 2) dostawach – należy przez to rozumieć nabywanie rzeczy, praw oraz innych dóbr, w szczególności na podstawie umowy sprzedaży, dosta- wy, najmu, dzierżawy oraz leasingu; 2a) dynamicznym systemie zakupów – należy przez to rozumieć ograni- czony w  czasie elektroniczny proces udzielania zamówień publicz- nych, których przedmiotem są dostawy powszechnie dostępne naby- wane na podstawie umowy sprzedaży lub usługi powszechnie dostępne; 3) kierowniku zamawiającego – należy przez to rozumieć osobę lub or- gan, który – zgodnie z  obowiązującymi przepisami, statutem lub umową – jest uprawniony do zarządzania zamawiającym, z wyłącze- niem pełnomocników ustanowionych przez zamawiającego; 4) (uchylony); 5) najkorzystniejszej ofercie – należy przez to rozumieć ofertę, która przedstawia najkorzystniejszy bilans ceny i innych kryteriów odno- szących się do przedmiotu zamówienia publicznego, albo ofertę z najniższą ceną, a w przypadku zamówień publicznych w zakresie działalności twórczej lub naukowej, których przedmiotu nie można z góry opisać w sposób jednoznaczny i wyczerpujący – ofertę, która przedstawia najkorzystniejszy bilans ceny i innych kryteriów odno- szących się do przedmiotu zamówienia publicznego; 5a) newralgicznych robotach budowlanych – należy przez to rozumieć roboty budowlane do celów bezpieczeństwa, które wiążą się z korzy- staniem z  informacji niejawnych, wymagają ich wykorzystania lub je zawierają; 5b) newralgicznym sprzęcie – należy przez to rozumieć sprzęt do celów bezpieczeństwa, który wiąże się z korzystaniem z informacji niejaw- nych, wymaga ich wykorzystania lub je zawiera; 5c) newralgicznych usługach – należy przez to rozumieć usługi do ce- lów bezpieczeństwa, które wiążą się z  korzystaniem z  informacji niejawnych, wymagają ich wykorzystania lub je zawierają; Zbigniew Czarnik 23 www.lexisnexis.pl Art. 2 Dział I. Przepisy ogólne 5d) obiekcie budowlanym – należy przez to rozumieć wynik całości ro- bót budowlanych w  zakresie budownictwa lub inżynierii lądowej i  wodnej, który może samoistnie spełniać funkcję gospodarczą lub techniczną; 6) ofercie częściowej – należy przez to rozumieć ofertę przewidującą, zgodnie z treścią specyfikacji istotnych warunków zamówienia, wy- konanie części zamówienia publicznego; 7) ofercie wariantowej – należy przez to rozumieć ofertę przewidującą, zgodnie z warunkami okreś lonymi w specyfikacji istotnych warun- ków zamówienia, odmienny niż okreś lony przez zamawiającego sposób wykonania zamówienia publicznego; 7a) postępowaniu o udzielenie zamówienia – należy przez to rozumieć postępowanie wszczy nane w  drodze publicznego ogłoszenia o  za- mówieniu lub przesłania zaproszenia do składania ofert albo prze- słania zaproszenia do negocjacji w  celu dokonania wyboru oferty wykonawcy, z którym zostanie zawarta umowa w sprawie zamówie- nia publicznego, lub – w przypadku trybu zamówienia z wolnej ręki – wynegocjowania postanowień takiej umowy; 8) robotach budowlanych – należy przez to rozumieć wykonanie albo za- projektowanie i wykonanie robót budowlanych okreś lonych w przepi- sach wydanych na podstawie art. 2c lub obiektu budowlanego, a tak- że realizację obiektu budowlanego, za pomocą dowolnych środków, zgodnie z wymaganiami okreś lonymi przez zamawiającego; 8a) sprzęcie wojskowym – należy przez to rozumieć wyposażenie specjal- nie zaprojektowane lub zaadaptowane do potrzeb wojskowych i prze- znaczone do użycia jako broń, amunicja lub materiały wojenne; 8b) sytuacji kryzysowej – należy przez to rozumieć: a) wojnę, b) konflikt zbrojny, c) jakąkolwiek sytuację, w której wystąpiła lub nieuchronnie wystą- pi szkoda, wyraźnie przekraczająca swoim rozmiarem szkody występujące w życiu codziennym oraz narażająca życie i zdrowie wielu osób lub mająca poważne następstwa dla dóbr material- nych, lub wymagająca podjęcia działań w celu dostarczenia lud- ności środków niezbędnych do przeżycia; 9) środkach publicznych – należy przez to rozumieć środki publiczne w rozumieniu przepisów o finansach publicznych; 9a) umowie ramowej – należy przez to rozumieć umowę zawartą między zamawiającym a jednym lub większą liczbą wykonawców, której ce- lem jest ustalenie warunków dotyczących zamówień publicznych, 24 Zbigniew Czarnik www.lexisnexis.pl Rozdział 1. Przedmiot regulacji Art. 2 jakie mogą zostać udzielone w danym okresie, w szczególności cen i, jeżeli zachodzi taka potrzeba, przewidywanych ilości; 10) usługach – należy przez to rozumieć wszelkie świadczenia, których przedmiotem nie są roboty budowlane lub dostawy, a  są usługami okreś lonymi w  przepisach wydanych na podstawie art.  2a lub art. 2b; 11) wykonawcy – należy przez to rozumieć osobę fizyczną, osobę praw- ną albo jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości praw- nej, która ubiega się o  udzielenie zamówienia publicznego,  złożyła ofertę lub zawarła umowę w sprawie zamówienia publicznego; 11a) zakupach cywilnych – należy przez to rozumieć zamówienia inne niż zamówienia, o których mowa w art. 131a ust. 1, które obejmują zamówienia na dostawy niewojskowe, roboty budowlane lub usługi do celów logistycznych; 12) zamawiającym – należy przez to rozumieć osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej obowiązaną do stosowania ustawy; 13) zamówieniach publicznych – należy przez to rozumieć umowy od- płatne zawierane między zamawiającym a  wykonawcą, których przedmiotem są usługi, dostawy lub roboty budowlane. 1. Art. 2 zawiera słownik legalnych pojęć. Praktyka tworzenia w  ustawie objaś- nień do terminów, jakimi posługuje się ustawa, należy do standardowych za- biegów legislacyjnych. Ustawodawca, wyjaś niając znaczenie używanych ter- minów, nie jest ograniczony ich rozumieniem przyjmowanym w  języku potocznym czy nawet prawnym. Nie oznacza to, że nie powinien posługiwać się logiką i  zupełnie ignorować znaczenia przypisane tym pojęciom. Warunkiem poprawnego i czytelnego prawa jest dążenie do osiąg nięcia zgodności znaczeń terminologii ustawy z językami zrozumiałymi przez adresatów tych przepisów. Analiza komentowanego przepisu prowadzi do wnios ku, że ustawodawca w  Prawie zamówień publicznych korzysta z  możliwości definiowania pojęć w  sposób nie zawsze przemyślany. Prowadzi to do trudności przy wykładani poszczególnych przepisów ustawy. Trudność taką daje się przezwyciężyć przez odwołanie do reguł interpretacyjnych, jednak pod warunkiem, że sens definio- wanego w słowniku pojęcia nie jest merytorycznie błędny. Wystąpienie takiej wady w  obrębie definiowanych pojęć stawia pod znakiem zapytania kompe- tencję projektodawców do definiowania czegokolwiek. W art. 2, obok popraw- nego ujęcia niektórych terminów, mamy przykłady zawierające błędy, zarówno logiczne, jak i  merytoryczne. Przykładem pierwszego jest definicja usług. Z drugim spotykamy się w objaśnieniu znaczenia dostawy. Niektóre definicje są zbędne, jak choćby okreś lenie kierownika zamawiającego, z którego dowiadu- Zbigniew Czarnik 25 www.lexisnexis.pl Art. 2 Dział I. Przepisy ogólne jemy się, że nie jest nim pełnomocnik. Z natury pełnomocnictwa i właś ciwych przepisów Kodeksu cywilnego wynika, że pełnomocnik to nie mocodawca. 2. Art. 2 pkt 1 wyjaś nia pojęcie ceny, którym posłużono się w ustawie. Definiując ten termin, przyjęto poprawną z  punktu widzenia formalnego technikę ode- słania do ustawy, która reguluje zagadnienie ceny (art. 3 ust.  1 pkt  1 ustawy z 5 lipca 2001 r. o cenach; tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 385). Zgodnie z tym, ilekroć Prawo zamówień publicznych posługuje się pojęciem ceny, tylekroć na- leży to rozumieć, że odwołuje się do wartości wyrażonej w  jednostkach pie- niężnych, którą kupujący jest zobowiązany zapłacić przedsiębiorcy za towar lub usługę. W tak rozumianej cenie zawarty jest podatek od towarów i usług (VAT) oraz podatek akcyzowy, jeżeli na podstawie przepisów prawa sprzedaż podlega obciążeniu takimi daninami. Odesłanie w  art.  2 pkt  1 p.z.p. do art.  3 ust.  1 pkt  1 ustawy o  cenach ma szerszy wymiar niż tylko posłużenie się pojęciem ceny. Z  faktu, że w  zamówieniach publicznych posługujemy się ceną w  rozu- mieniu ustawy o cenach, wynika także i to, że do wszelkich kwestii związanych z ceną ma zastosowanie ta ustawa. Oczywiście konieczność stosowania przez zamawiającego ustawy o  cenach przy zamówieniach publicznych wynika nie tyle z  odesłania definicyjnego, ile z  obowiązku stosowania obowiązującego prawa. Szczególnie istotne może to być przy zamówieniach, dla których obo- wiązują ceny urzędowe lub regulowane, dla których ustawa o cenach zawiera wyczerpującą regulację. Wyraźne zdefiniowanie ceny w  zamówieniach prze- cina spory o to, jak należy rozumieć cenę oferty, zwłaszcza czy ma to być cena netto czy brutto. 3. Nowela październikowa Prawa zamówień publicznych (Dz.U. z  2012  r., poz. 1271) wprowadziła do ustawowych definicji pojęcie „cykl życia produktu”. Konieczność zdefiniowania tego terminu jest następstwem wprowadzenia do ustawy szczegółowych zasad udzielania zamówień w  dziedzinie bezpieczeń- stwa i  obronności. Problematyka ta została uregulowana w  dodanym roz- dziale 4a działu III ustawy. Wprowadzenie z dniem 20 lutego 2012 r. odrębnych zasad udzielania zamówień publicznych w zakresie szeroko pojętej obronności i bezpieczeństwa jest odpowiedzią ustawodawcy polskiego na konieczność ure- gulowania tej materii ze względu na dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/81/WE z 13 lipca 2009 r. w sprawie koordynacji procedur udzie- lania niektórych zamówień na roboty budowlane, dostawy i usługi przez insty- tucje lub podmioty zamawiające w  dziedzinach obronności i  bezpieczeństwa i  zmieniającą dyrektywy 2004/17/WE i  2004/18/WE (Dz.Urz. UE 2009 L 216/76 ze zm.). Cykl życia produktu to okres obejmujący poszczególne fazy związane z  jego funkcjonowaniem, a więc czas mieszczący się między etapem prac badawczych nad produktem i fizycznym zużyciem, które wiąże się z wycofaniem i usunię- 26 Zbigniew Czarnik www.lexisnexis.pl Rozdział 1. Przedmiot regulacji Art. 2 ciem z użytkowania. Zdefiniowanie tego pojęcia w sposób przyjęty przez usta- wodawcę rozciąga możliwość stosowania wyjątkowych rozwiązań ustawowych na różnorodne etapy powstawania i  funkcjonowania produktu, który ze względu na swoje funkcje lub przeznaczenie powinien być objęty szczególnym trybem zamówień. Z  jednej strony takie rozwiązanie jest uzasadnione, bo szczególne rodzaje zamówień powinny być wyłączone z ogólnego systemu za- mówień, właśnie ze względu na ich przeznaczenie i wiążącą się z tym koniecz- ność zachowania wiadomości niejawnych czy tajnych. Z drugiej strony tak sze- rokie rozumienie wyjątkowych właś ciwości takich zamówień, przy braku precyzyjnej definicji „bezpieczeństwa”, które uzasadnia odstępstwo od ogól- nych zasad udzielania zamówień, może sprzyjać podejmowaniu prób obcho- dzenia istniejącego prawa. Ustalenie właś ciwego rozumienia terminów „obronność” i  „bezpieczeństwo” jest konieczne dla poprawnego stosowania Prawa zamówień publicznych. W polskim porządku prawnym nie ma normatywnych ustaleń w tym zakresie. Nie wprowadza ich także dyrektywa 2009/81/WE z  13  lipca 2009  r. Z  treści przepisów tego aktu wynika, że prawo unijne rozróżnia obronność jako kom- pleks działań militarnych związanych z  funkcjonowaniem wojska. Obok tak rozumianej obronności dyrektywa posługuje się pojęci
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Prawo zamówień publicznych. Komentarz
Autor: , ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: