Darmowy fragment publikacji:
ISBN 97883-242-1033-6
Pamięci
Profesora Antoniego Mączaka
Spis treści
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....9
wstęP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...11
Jak.oPisać.czary?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...17
Propozycje.zagraniczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...17
Propozycje.polskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...36
szaleństwo.czarownic.–.zJawisko.i.Jego.Podstawy.. . ...47
terminologia.e .e ..evans-Pritcharda.i.przypadek.polski. . . . . . . . . . . . ...47
spór.w.języku.i.czary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...57
czary.–.próby.staropolskich.systematyzacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...62
nazwy.czarownic.w.protokołach.procesów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...66
czary.i.zabobony.–.definicje.robocze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...73
Średniowiecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...76
szaleństwo.czarownic.–.era.wczesnonowożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...86
Vox.dei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
czary.i.herezja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Procesy.o.czary.przed.sądami.kościelnymi.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
stanowisko.kościoła.wobec.czarownic.w.xVi–xViii.w .. .. . . . . . . . . . . .153
Świeckie.ramię.sPrawiedliwoŚci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Prawo.niemieckie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
miejski.proces.o.czary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
konstytucja.sejmowa.z.1543.roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
konstytucja.sejmowa.z.1776.roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220
aPelacJe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
sąd.wyższy.Prawa.niemieckiego.na.zamku.w.krakowie. . . . . . . . . . . .228
sądy.zadworne.i.trybunał.koronny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
apelacje.do.sądów.grodzkich.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245
apelacje.w.środowisku.wiejskim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252
dynamika.zJawiska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266
sądy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268
geografia.prześladowań.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272
Pierwsze.procesy.świeckie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276
reformy.chrześcijaństwa.i.ich.wpływ.na.nasilenie.prześladowań.. . . . . .279
wyroki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291
oskarżeni.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297
zmierzch.scholastycyzmu.–.zanik.procesów.w.wielkich.miastach.Prus..304
koniunktura.na.prześladowania?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312
ostatnie.procesy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322
czyżby.upiory.pokonały.czarownice? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .332
zaklęte.rewiry.–.miasta.i.wsie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .339
miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .339
wieś. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378
Świat.czarownic.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390
czarownica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390
diabeł.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414
sabat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .439
zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .462
wykaz.skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .473
BiBliografia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .475
aneks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .505
sUmmary.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .521
sPis.ilUstracJi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .535
indeks.nazwisk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .541
Podziękowania
Powstanie.pracy.poświęconej.prześladowaniom.czarownic.w.Polsce.xV–
xViii.wieku.w.perspektywie.porównawczej.nie.byłoby.możliwe.bez.pomocy.
wielu.osób ..największy.dług.wdzięczności.zaciągnęłam.u.mojego.nauczyciela.
–. Profesora. antoniego. mączaka .. Życzliwym. przewodnikiem. w. pierwszym.
etapie.prac.nad.tematem.był.Profesor.Bengt.ankarloo ..nieoceniona.była.dla.
mnie. również. pomoc. kolegów. i. przyjaciół. z. instytutu. Historycznego. Uni-
wersytetu.warszawskiego:.doktorów.marka.Janickiego,.szymona.wieczorka.
i.przede.wszystkim.tomasza.wiślicza,.który.udostępnił.mi.liczne.zebrane.przez.
siebie.materiały ..Jestem.również.bardzo.zobowiązana.monice.wróblewskiej.
i.doktorowi.olegowi.nemeńskiemu.z.Uniwersytetu.moskiewskiego,.dzięki.
któremu.mogłam.zapoznać.się.ze.źródłami.z.obszaru.kresów.południowo-.
-wschodnich .
specjalne.podziękowania.należą.się.Profesorowi.wojciechowi.tygielskiemu,.
który.był.pierwszym.odbiorcą.moich.koncepcji.i.dzięki.którego.otwartości.oraz.
życzliwości.możliwa.była.kontynuacja.pracy.nad.tematem.po.śmierci.Profesora.
mączaka ..wiele.wdzięczności.winna.jestem.również.Profesor.marii.Boguckiej.
i.Profesorowi.andrzejowi.karpińskiemu ..ich.sugestie.pomogły.mi.w.precyzyj-
niejszym.ujęciu.problemu ..osobne.podziękowania.należą.się.Profesorowej.
annie.mączakowej,.z.której.pomocy.i.krytycznych.uwag.chętnie.korzystałam ..
fragmenty.pracy.prezentowane.były.na.seminariach.na.Uniwersytecie.war-
szawskim. i. w. instytucie. Historii. Pan. –. wiele. zyskałam. dzięki. krytycznym.
głosom.ich.uczestników,.jednak.wszelkie.usterki.i.niedociągnięcia.obciążają.
wyłącznie.mnie .
książka.powstawała.w.bardzo.trudnym.dla.mnie.okresie ..Jej.napisanie.nie.
byłoby.możliwe.bez.wsparcia.przyjaciół.i.znajomych:.Barbary.Baran,.małgorzaty.
i.krzysztofa.chilińskich,.Jarosława.dąbrowskiego,.Przemysława.delesa,.mał-
gorzaty.faliszewskiej,.anny.gardockiej,.małgorzaty.i.krzysztofa.gutowskich,.
Barbary.i.wiesława.kaczmarczyków,.Joanny.kasperowskiej,.mariusza.kozaka,.
sławomira.milanowicza,.ewy.moskwy,.andrzeja.Pieczunko,.anny.Piwowar-
9
czyk,.moniki.Przypkowskiej,.Patryka.radka,.magdaleny.rostenis,.wioletty.
skorupskiej,.sergiusza.stawickiego,.Urszuli.i.tomasza.szczechów,.małgorzaty.
sztencel,.doroty.szymiec,.anny.Śniadały,.wojciecha.zagrajka.oraz.agnieszki.
Żuberek ..i.wreszcie.last but not least.czuję.się.dłużniczką.mojej.rodziny,.która.
cierpliwie.znosiła.kolejne.etapy.przygody.z.czarownicami ..
warszawa,.grudzień.2006
Wstęp
niewiele.zjawisk.historycznych.uzmysławia.z.tak.wielką.siłą,.do.ja-
kiego.stopnia.historyk.jest.zdany.na.błądzenie.w.świecie.fikcji,.i.to.fikcji.
wieloznacznej ..Próba.odpowiedzi,.jak.bardzo.skomplikowanego.układu.
współrzędnych. wypadkową. były. polskie. prześladowania. czarownic.
z.xV–xViii.wieku,.musi.być.wobec.tego.wieloczynnikowa1 ..
oferowana.praca.jest.pierwszą.syntezą.dziejów.zjawiska.po.blisko.
60.latach.od.ukazania.się.poprzedniej,.co.zmuszało.do.uwzględnienia.
różnorodnych. podejść. badawczych .. z. jednej. strony,. konieczne. było.
zweryfikowanie.wcześniejszych.ustaleń.w.odniesieniu.do.najbardziej.
podstawowych.problemów,.jak.geneza.zjawiska.w.warunkach.polskich,.
jego.uwarunkowania.prawne.czy.nasilenie.na.taśmie.czasu.–.w.takich.
kwestiach,.jak.zwykle,.nieoceniony.pozostaje.klasyczny.warsztat.histo-
ryka,.jednak.praca.nie.jest.konwencjonalną.pracą.historyczno-prawną ..
z.drugiej.strony,.konieczność.odsłonięcia.kulisów.procesów.i.ich.zawi-
łej,.bo.uwikłanej.w.myślenie.magiczne,.przyczynowości.sprawiała,.że.
niemało.uwagi.trzeba.było.poświęcić.ich.aspektom.psychologicznym,.
socjologicznym.i.antropologicznym,.bo.warunkowały.stanowiska.stron.
procesowych ..są.także.najsilniej.eksplorowanym.obecnie.obszarem.cza-
rostwa.w.literaturze.światowej ..Przyjęcie.takiej.postawy.konieczne.było.
również.dlatego,.że.jedną.z.najbardziej.palących.potrzeb.historiografii.
zjawiska.jest.ujęcie.go.w.perspektywie.porównawczej ..stąd.szerokie.
omówienie.zagadnień.wstępnych .
1.Przybliżałam.tę.tematykę.szerzej.czytelnikowi.polskiemu.kilka.lat.temu:.
m .. Pilaszek,. Fiasko europejskiego polowania na czarownice XVI–XVIII w.?
(na marginesie pracy Robina Briggsa, Witches Neighbours. The Social and
Cultural Context of European Witchcraft, london.1996),.PH,.t ..xcii,.2001,.
z ..4,.s ..461–475 .
11
opis. procesów. czarownic. na. terenie. całej. korony. na. przestrzeni.
bez.mała.400.lat.zmusza.do.ujęcia.zjawiska.w.pewien.model,.którego.
szkieletem.są.najpilniejsze.do.opracowania.kwestie,.takie.jak:.stanowi-
sko.kościoła.wobec.procesów.o.czary,.świecki.wymiar.sprawiedliwości,.
dynamika.zjawiska,.jego.zróżnicowanie.w.poszczególnych.środowiskach.
oraz.polski.wariant.mitu.sabatu ..formy.czarów.opisywane.w.aktach,.
z.braku.miejsca,.pozostają.na.marginesie.moich.zainteresowań ..Poza.
czarownicami.głównym.bohaterem.pracy.jest.wspólnota.lokalna.i.jej.
przedstawiciele,. którzy. sprawują. na. danym. terenie. sprawiedliwość,.
i.którzy.w.określonych.warunkach.decydują.się.na.wdrożenie.procesu.
o.czary.przeciw.jednej.ze.swoich.współmieszkanek .
obszar.objęty.badaniami.to.obszar.korony.w.xV–xViii.wieku,.tak.
aby.móc.obserwować.warianty.zjawiska.w.całym.tym.okresie.–.procesy.
litewskie.omówiłam.kilka.lat.temu.w.odrębnym.artykule2 ..sposób.sfor-
mułowania.tematu.narzuca.pewne.granice,.które.wydają.się.jasne.na.
pierwszy.rzut.oka ..w.istocie.użycie.w.tytule.terminu.„procesy.o.czary”,.
nie.„polowanie.na.czarownice”,.jest.zabiegiem,.który.ma.obiektywizować.
badane.zjawisko ..to.najbardziej.neutralny.termin.opisujący.zjawisko,.
które.również.koronę.dotknęło.w.xV–xViii.wieku ..nie.sugeruje.ani.
intencjonalnych.łowów.na.czarownice,.łączonych.zwykle.w.historiografii.
zachodniej.z.aparatem.państwowym,.ani.wyjątkowego.aspektu.przestęp-
stwa.definiowanego.jako.czary,.które.sugeruje.termin.„prześladowania.
czarownic” .. w.mniemaniu. ogromnej. większości. ówczesnych,. aż. do.
czasu. pojawienia. się. humanitaryzmu,. procesy. prześladowaniem. nie.
były.–.były.raczej.jednym.z.wielu.sposobów.rozwiązania.konfliktów,.
do.których.dochodziło.na.różnych.płaszczyznach,.i.które.finalnie.uwi-
daczniały.się.pod.postacią.przestępstwa.czarów ..takiej.sugestii.chciałam.
się.ustrzec.przynajmniej.w.tytule.–.w.narracji.o.to.trudniej.z.uwagi.na.
utarty.zwyczaj.językowy ..
charakter.tak.złożonego.zjawiska.jak.procesy.o.czary.(prześlado-
wanie. czarownic). skłania. do. przyjęcia. szerokiej. podstawy. źródłowej.
dla.wysnuwania.miarodajnych.wniosków.w.skali.całego.kraju ..sposób.
ujęcia.tematu.jest.ściśle.uwarunkowany.przez.źródła ..to.one.w.głównej.
mierze.decydowały.o.charakterze.rozważań ..zasadniczym.przedmiotem.
analizy. są. protokoły. świeckich. procesów. o. czary,. do. których. doszło.
w.sądach.miejskich.i.wiejskich,.ponieważ.sądy.te.(zwłaszcza.miejskie).
2. eadem,. Litewskie procesy czarownic w XVI–XVIII w .,. orP,. t .. xlVi,.
2002,.s ..7–35 .
12
przejęły. w. xVi. wieku. jurysdykcję. w. sprawach. o. czary,. ograniczając.
wcześniejsze.wpływy.kościoła.w.tym.zakresie ..one.stanowią.główną.
bazę.źródłową ..niemniej.wyjaśnienie.genezy.zjawiska.niemożliwe.by.
było.bez.sięgnięcia.w.wiek.xV,.kiedy.pojawił.się.długotrwały.spór.o.ju-
rysdykcję.kościelną,.który.nasilił.się.w.xVi.wieku ..stwarza.to.dodatkowe.
możliwości. obserwacji. wpływu. wielorakich. czynników. na. charakter.
i.przebieg.prześladowań.czarownic.w.Polsce ..omawiam.również.nie-
liczne.wzmianki.o.samosądach.i.kościelne.procesy.o.czary.z.xVii–xViii.
wieku.(konsystorz.gdański.i.włocławski) ..nie.uwzględniam.ich.jednak.
w.ujęciu.statystycznym.świeckich.procesów.o.czary.xVi–xViii.wieku.
ze.względów.formalno-prawnych .
zakres.chronologiczny.pracy.pokrywa.się.zasadniczo.z.granicami.
epoki.wczesnonowożytnej ..Pierwszy.odnotowany.przeze.mnie.świecki.
nowożytny.proces.o.czary.odbył.się.w.1501.roku ..w.przypadku.różnych.
ziem.korony.brałam.jednak.pod.uwagę.różne.okresy.zakończenia.zja-
wiska,.tak.by.odzwierciedlić.działanie.polskiej.jurysdykcji,.nie.państw.
zaborczych,.np ..w.przypadku.warmii.będzie.to.rok.1772,.kiedy.jej.te-
rytorium.weszło.w.skład.państwa.pruskiego ..Przyjęcie.takiego.założenia.
sprawiło,.że.niewielka.część.procesów,.do.których.udało.mi.się.dotrzeć,.
nie.znalazła.odzwierciedlenia.w.prezentowanym.ujęciu.statystycznym.
zjawiska ..nie.chodziło.mi.jednak.o.enumerację.jak.największej.liczby.
procesów,.lecz.o.uchwycenie.specyfiki.czysto.polskich.urządzeń.we-
wnętrznych.w.różnych.ich.odmianach ..Ponieważ.zależało.mi.również.
na.ukazaniu.trwałości.wzorców.kulturowych,.które.wywoływały.prze-
śladowania,.zdecydowałam.się.wydłużyć.badany.okres.zjawiska.i.prze-
śledzić.sprawy.o.zniesławienie.(dyfamację),.w.których.zarzucano.sobie.
czarostwo.jako.inwektywę,.do.których.nadal.dochodziło.po.sejmowym.
zakazie.karania.czarownic.śmiercią.(1776) .
Pomimo. zróżnicowanego. etnicznego. i. wyznaniowego. charakteru.
ludności. korony. w. obrębie. zainteresowań. pracy. znajduje. się. ogół.
ludności.państwa ..do.takiego.ujęcia.zagadnienia.zmusza.nie.tylko.za-
kres.chronologiczny.i.geograficzny.pracy ..mieszkańcy.o.takim.samym.
pochodzeniu.etnicznym.posługiwali.się.niekiedy.odmiennym.prawem,.
a.mozaika.wewnętrznych.urządzeń.prawnych,.na.których.oparta.była.
praktyka. sądowa. w. miastach. i. wsiach,. uzależniona. była. raczej. od.
lokalnych.stosunków.władzy.i.przynależności.wyznaniowej.członków.
wspólnoty ..w.istocie.każde.rozwiązanie.było.indywidualne,.bo.różne.
wilkierze.obowiązywały.w.poszczególnych.miejscowościach ..By.ukazać.
13
to. skomplikowane. zagadnienie,. przedstawiam. szereg. przypadków.
szczegółowych3 ..
omawiając. poszczególne. zagadnienia. konsekwentnie. sygnalizuję.
różnorodną. przynależność. stanową. osób. uwikłanych. w. procesy. cza-
rownic,.choć.wszystkie.podzielały.wspólną.wizję.świata ..fakt.istnienia.
zgody. między. członkami. różnych. grup. społecznych. co. do. pewnych.
zasadniczych.cech.przestępstwa,.jakim.były.czary,.i.wyobrażeń.o.nich.
w.ogóle.umożliwiał.zaistnienie.procesów.o.czary ..Bez.tej.zgody.nie.mog-
łyby.być.wszczynane.procesy,.które.nierzadko.wymagały.jednoczesnego.
zaangażowania.chłopów,. mieszczan,.szlachty.i. luźnych ..wszystkie. te.
grupy.pospołu.tworzyły.historię.procesów.czarownic .
Podstawowym.źródłem.pracy.są.księgi.sądowe.miejskie.i.wiejskie ..
w.przypadku. dużych. miast. korony. są. nimi. księgi. kryminalne. (acta
nigra)4 .. w. małych. miastach. były. nimi. zwykle. księgi. wójtowskie. lub.
ławnicze.–.księgi.czarne.z.takich.miast.stanowią.dziś.rzadkość,.ale.i.te.
zostały. uwzględnione. (nowe. nad. wisłą,. fordon,. grodzisk. wielko-
polski,.kleczew) ..odnotowane.przeze.mnie.procesy.pochodzą.ze.139.
miejscowości.z.dzielnic.takich,.jak:.Prusy.królewskie,.wielkopolska,.
małopolska,.ruś.czerwona,.Podole,.wołyń.oraz.Ukraina ..Udało.się.
znaleźć.unikatowy.oryginał.procesu.z.mazowsza5.–.księgi.sądowe.z.tej.
dzielnicy.zostały.zniszczone.podczas.ii.wojny.światowej ..w.zebranych.
materiałach.występują.dysproporcje.ze.względu.na.obszar.pochodzenia.
źródeł,.co.wynika.z.mniejszej.liczby.procesów.przeprowadzonych.na.
kresach.południowo-wschodnich.i.dostępności.tamtejszych.archiwa-
liów.dla.historyka.polskiego ..analizie.zostały.również.poddane.procesy.
o.czary.z.ksiąg.grodzkich.oraz.z.wydanych.ksiąg.konsystorskich ..
Procesy.o.czary.w.Polsce.wymagają.przeprowadzenia.solidnych.badań.
źródłoznawczych ..z.braku.miejsca.ograniczam.się.do.zamieszczenia.
w.aneksie. listy. opublikowanych. kościelnych. procesów. o. czary. z. xV.
i.1 ..połowy.xVi.wieku ..lista.wczesnonowożytnych.świeckich.procesów.
czarownic,.które.stanowią.główny.zrąb.materiałów.wykorzystanych.w.
3. o. wartości. tej. metody. wypowiadał. się. ostatnio. a .. wyczański,. Zły los
Zosi Kotówny (1544) (mikrohistoria), orP,.t ..xlix,.2005,.s ..105;.zob ..też.
e ..domańska,.Mikrohistorie ..Spotkania w międzyświatach,.Poznań.1999 ..
4.obszerniej.o.genezie.osobnych.akt.kryminalnych.w.okresie.staropolskim.
we.wstępie.o ..Balzera.do.Regestru złoczyńców grodu sanockiego, 1554–1638,.
wyd ..o ..Balzer,.lwów.1891 .
5.BUw,.gabinet.rękopisów,.rkps.48,.k ..36–37v.(1724) ..
14
pracy.(przygotowywana.wspólnie.z.tomaszem.wiśliczem),.ukaże.się.
w.odrębnej.publikacji.internetowej,.która.umożliwi.łatwą.aktualizację.
danych .
do.informacji.zawartych.w.księgach.sądowych.z.oczywistych.wzglę-
dów.należy.podchodzić.z.ostrożnością ..wartość.źródłowa.zachowanych.
protokołów.procesów.czarownic.jest.różna ..informacje.w.nich.zawarte.
nużą.jednostajnością.kwestionariuszy.pytań ..„imiona.się.odmieniają,.
rzecz.zawsze.ta.sama:.odbieranie.mleka.krowom,.zdychanie.świń.czy.
drobiu,.bóle.w.krzyżach.itp ..dolegliwości”6 ..dominują.monotonne.for-
mularze ..dlatego.stosunkowo.niewiele.jest.procesów,.które.zawierają.
interesujące.szczegóły.i.wydatnie.poszerzają.naszą.wiedzę.o.zjawisku.
–.one.stały.się.przedmiotem.mojego.zainteresowania.w.pierwszym.rzę-
dzie ..ich.zawartość.zmienia.się.w.zależności.od.charakteru.kancelarii7 ..
wpisy. sporządzane. są. w. różnych. językach .. w. wieku. xVi. często. są.
sporządzane.w.języku.łacińskim.lub.polskim.i.łacińskim.jednocześnie.
(zwłaszcza.opis.czynności.sądu) ..Później.łacinę.wypiera.język.polski ..na.
obszarach.o.dużym.udziale.mniejszości.etnicznych,.jak.Prusy.królewskie.
czy.wołyń,.w.źródłach.można.także.spotkać.języki.niemiecki.i.ruski .
księgi. sądowe. ukazują. przemilczane. w. innych. rodzajach. źródeł.
aspekty.stosunków.międzyludzkich.w.warunkach.zmiany.i.różnorakich.
kryzysów,.ale.ich.wartość.źródłowa.jest.ograniczona,.jak.zasygnalizowano.
wyżej,.ze.względów.formalnych.–.dokumentują.głównie.przestępcze.
praktyki.czarowskie.niższych.warstw.społecznych ..dlatego.odwołuję.
się. również. do. źródeł. normatywnych. prawa. zarówno. kościelnego,.
jak. świeckiego. (statuty. kościelne,. wilkierze,. prace. prawnicze) .. Po-
szukiwałam.także.informacji.uzupełniających.w.ówczesnych.drukach.
dewocyjnych,. literaturze. pięknej. i. mieszczańskiej .. nie. odwołuję. się.
zaś.do.xix-wiecznych.źródeł.etnograficznych,.gdyż.trudno.uznać.je.za.
wiarygodne.w.odniesieniu.do.epok.dawniejszych ..
6 Encyklopedia staropolska,.oprac ..a ..Brückner,.warszawa.1939,.s ..194 .
7.zob ..np ..J ..Łosowski,.Kancelarie miast szlacheckich województwa lubelskiego
od XV do XVIII wieku, lublin.1997 .
15
JAK OPISAĆ CZARY?
Propozycje.zagraniczne
czarostwo.jest.dziś.dziedziną.modną.nie.tylko.wśród.historyków.
–.na.stronach.www.mnożą.się.informacje.nieprawdziwe,.naciągane.czy.
wręcz.śmieszne ..z.drugiej.strony.przyrost.literatury.jest.obecnie.tak.
duży,.że.stan.badań.i.pełna.dostępna.oferta.wydawnicza.możliwa.jest.
do.uchwycenia.we.wszystkich.jej.aspektach.jedynie.dzięki.internetowi.
i.dostępnym.w.nim.bibliografiom1 ..
Jako. przedmiot. wiedzy. czarownice. pojawiły. się. w. badaniach. na-
ukowych. w. czasach,. gdy. płonęły. jeszcze. stosy. wspólniczek. szatana ..
do.najwcześniejszych.autorów.rozpraw.historycznych.o.problematy-
ce. czarowskiej. należeli. christian. thomasius. (1655–1728). i. francis..
1.strony.www.obfitują.w.użyteczne.bibliografie ..zob ..np .:.international.
medieval.Bibliography.(a.Bibliography.of.the.european.middle.ages).via.
indexes/databases.(obejmuje.okres:.ok ..450.n .e .–1500);.hasła.witches,.witch-
craft,. magic,. malleus. etc .;. Bibliography. for. the. study. of. magic. witchcraft.
and.religion,.http://personalwebs .oakland .edu/~dow/courses/an271/bswmr .
html;. witcHcraft.in.early.modern.eUroPe.and.america,.http://etext .lib .virginia .
edu/users/fennell/highland/harper/witcH01a .Htm;.University.of.north.texas:.
http://www .hist .unt .edu/web_resources/internet_resources .htm,. w. dziale.
general.resources:.http://www .hist .unt .edu/web_resources/witchcraft_bib .pdf;.
early.modern.women.database,.http://www .lip .umd .edu/etc/local/emw/emw .
php3/php3 .. (źródła. wybrane. przez. bibliotekarzy. Uniwersytetu. maryland).
i.wiele.innych ..
17
Hutchinson.(1660–1739)2 ..thomasius,.niemiecki.pietysta.i.przedstawi-
ciel.wczesnego.oświecenia,.w.rozprawie.Dissertatio de origine ac progressu
processus inquisitorii contra sagas (1712).dowodził,.że.powodem.procesów.
czarownic.nie.była.rzeczywista.zbrodnia,.lecz.poglądy.duchowieństwa.
i.przekonania.władz.kościelnych ..Hutchinson.(anglikański.duchowny).
w. rozprawie. Historical Essay Concerning Witchcraft (1718). twierdził.
zaś,. że. główną. winę. za. prześladowania. czarownic. należy. przypisać.
zabobonności.i.ciemnocie.społeczeństwa3 ..
dzieje.czarownic.należały.początkowo.do.peryferyjnych.zaintereso-
wań.historyków,.ale.w.xix.wieku.weszły.w.krąg.badań.akademickich.
i.profesjonalnej.historiografii.uniwersyteckiej4 ..w.stosunku.do.tema-
tyki. rozwinęły. się. dwie. postawy. badawcze,. wyrosłe. z. nurtu. historii.
idei.i.historii.rozwoju.społecznego ..dwa,.wzajemnie.się.uzupełniające.
paradygmaty. rozumienia. czarostwa:. racjonalistyczny. i. romantyczny ..
ich.rozwój.omówił.william.monter.w.The Historiography of European
Witchcraft: Progress and Prospects („the.Journal.of.interdisciplinary.His-
tory”,.Vol ..ii,.no.4,.spring.1972) ..wiele.ważnych.uwag.odnoszących.
się.do.historii.historiografii.zjawiska.zamieścili.w.swoich.pracach.także.
wolfgang.Behringer.(Zur Geschichte der Hexenforschung,.w:.Hexen und
Hexenverfolgung im deutschen Südwesten. Aufsatzband,.red ..s ..lorentz,.
karlsruhe.1994).i.H .c ..erik.midelfort.(Recent Witch Hunting Research
or Where Do We Go from Here?, „Papers.of.the.Bibliographical.society.
of.america”,.62,.1968) ..
Historiografia.niemiecka.opowiedziała.się.za.nurtem.historii.idei ..
zapoczątkował.go.wilhelm.gottfried.soldan.Geschichte der Hexenpro-
zesse aus dem Quellen dargestellt.(1843) ..Praca.soldana.jako.pierwsza.
omówiła.prawne.i.intelektualne.aspekty.prześladowań.czarownic ..to.
klasyczne.dzieło.racjonalistycznej.interpretacji.czarostwa ..soldan.uznał.
2.głosy.przeciwników.prześladowań.czarownic.rozlegały.się.jednak.wcześ-
niej ..do.najbardziej.znanych.należeli:.Johan.weyer.(1563),.reginald.scott.
(1584),.friedrich.spee.(1631).czy.Baltazar.Bekker.(1691) .
3.e .. Potkowski,. Dzieje czarownicy – od historiografii problemu do antro-
pologii historycznej,.w:.Pochwała historii powszechnej. Księga ofiarowana prof.
A. Bartnickiemu,.warszawa.1996,.s ..61–62 .
4.zmierzch.epoki.prześladowań.czarownic.i.problemy.epoki,.która.bezpo-
średnio.potem.nastąpiła.znakomicie.omawia.The Athlone History of Witchcraft
and Magic in Europe,.wyd. B . ankarloo,.s ..clark, vol ..5,.m .gijswijt-Hofstra,.
B .P ..levack,.r ..Porter,.Witchcraft and Magic in Europe. The Eighteenth and
Nineteenth Centuries,.london.1999 .
18
1 Albrecht Dürer, Czarownica
procesy.za.dzieło.średniowiecznego.kościoła.katolickiego ..Praca.podjęła.
m .in ..problem.krystalizacji.wierzeń.w.końcu.średniowiecza,.rozprze-
strzenianie.się.procesów.w.czasie.i.zanik.wierzeń.w.czary ..Jego.badania.
kontynuował.Heinrich.Heppe.(w .g ..soldan,.H ..Heppe,.Geschichte der
Hexenprozesse.–.1880)5 ..istotne.w.poglądach.soldana.i.Heppego.było.
traktowanie.wyobrażenia.czarownicy.jako.urojenia ..według.nich.cza-
5.H ..Heppe.częściowo.przerobił.pracę.swego.teścia.soldana;.praca.była.
najczęściej.użytkowana.przez.badaczy.właśnie.w.tej.wersji ..
19
rownice.nie.istniały.–.oskarżano.zaś.niewinne.kobiety,.które.torturami.
zmuszano.do.zeznań.o.nieprawdziwych.zbrodniach ..czarownice.w.ich.
ujęciu.to.niewinne.ofiary.władz.kościelnych.lub.świeckich ..
Jeszcze.przed.soldanem.tematyką.czarowską.na.gruncie.niemieckim.
zajmował.się.Jakob.grimm,.znany.filolog-germanista.(Deutsche Mytholo-
gie.–.1835).i.zwolennik.romantycznego.paradygmatu.czarostwa ..grimm.
uważał,.że.religia.chrześcijańska.zmieniła.weise Frauen w.czarownice,.
starych. bogów. w. diabły,. a. przedchrześcijańskie. germańskie. obrzędy.
kultowe.w.praktyki.zabobonne ..ów.„paradygmat.grimma”.wytyczył.
drogę.późniejszym.badaniom.funkcjonalnym,.antropologicznym.i.reli-
gioznawczym.czarów.i.czarostwa6 ..
głównym. przedstawicielem. nurtu. romantycznego. we. francji. był.
Jules.michelet7 ..sugestywny.obraz.stworzony.przez.micheleta.był.tak.
wyrazisty,.że.jego.poglądy.do.dziś.podziela.szeroka.publiczność ..Praca.
micheleta.to.mentalny.portret.kobiety.–.jednej.i.tej.samej.postaci,.która.
stawała.się.czarownicą.od.wczesnego.średniowiecza.aż.po.wiek.xViii ..
Przedstawia. ją. jako. mądrą,. doświadczoną. i. niosącą. pomoc. ludowi ..
zdaniem. micheleta. czarownica. jest. wytworem. ucisku. społecznego.
(także.kościoła),.krzywdy.i.beznadziejnej.sytuacji.ludu ..
Pomimo. różnic. w. ujęciu. zjawiska. oba. nurty. były. nieodłącznymi.
dziećmi.swojej.epoki.–.epoki.wiary.w.stały.postęp.ludzkości ..idea.ta.
najpełniej.chyba.doszła.do.głosu.w.pracach.antropologów.kulturowych ..
szybko.rozwijająca.się.brytyjska.antropologia.kulturowa.stała.się.kolebką.
ewolucjonizmu ..ostatecznym.celem.ewolucjonistów.było.zbudowanie.
schematów. rozwojowych. –. w.Złotej gałęzi J .g .. frazera. (i.wyd .. ang ..
1890). taki. schemat. został. najpełniej. przedstawiony .. schematyzm.
w.traktowaniu.kulturowych.podobieństw.spowodował.jednak.z.biegiem.
czasu.odrzucenie.tej.metody.badawczej ..
w.okresie.międzywojennym.odżyły.nieracjonalne.tłumaczenia.zjawi-
ska ..Podsycał.je.bujnie.rozwijający.się.od.końca.xix.wieku.ezoteryczny.
okultyzm ..(od.idei.nieracjonalnych.nie.wyzwolił.się.zresztą.także.xx.
wiek8 .). Przedstawiciele. tego. nurtu. utrzymywali. realność. istnienia.
6.e ..Potkowski,.op ..cit .,.s ..62–63 .
7.J ..michelet,.Czarownica,.przeł ..m ..kaliska,.przedm ..l ..kołakowski,.lon-
dyn.1993.(i.wyd ..fr ..–.1862) .
8.zob ..np .:.The Athlone History of Witchcraft and Magic in Europe,.wyd ..
B ..ankarloo,.s ..clark,.vol ..6,.w ..de.Blécourt,.r ..Hutton,.J ..la.fontaine,.Witch-
craft and Magic in Europe: The Twentieth Century,.london.1999 .
20
tajnych.stowarzyszeń.–.„sekt”.w.okresie.prześladowań.czarownic ..naj-
więcej.rozgłosu.zyskała.margaret.alice.murray,.autorka pracy.Witch
Cult in Western Europe9 ..w.swojej.pracy.przekonywała.o.przetrwaniu.
przedchrześcijańskich.kultów.płodności.wśród.czarownic ..centralnym.
punktem.tezy.murray.było.twierdzenie,.iż.inkwizycja.w.ohydny.sposób.
przebrała. starodawny. kult. płodności. w. uwielbienie. szatana .. anglik.
a .J .m ..montague.summers10.uważał.zaś,.że.czarownice.należały.do.
tajnej. organizacji,. działającej. na. szkodę. państwa. i. kościoła,. siejącej.
strach.wśród.wiejskiej.ludności ..ów.romantyczny.paradygmat.znalazł.
swoich.zwolenników.również.w.niemczech.i.pojawił.się.w.publikacjach.
okresu.nazistowskiego ..teorie.okresu.nazistowskiego.uznały.czarownice.
za.strażniczki.kultury.ludowej.i.tradycji.starogermańskich11 ..liczący.się.
badacze.przyjęli.jednak.rewelacje.murray.z.rezerwą,.a.historiografia.
współczesna.odrzuciła.jej.tezy ..
w.historiografii.francuskiej.od.lat.60 ..xx.wieku.popularne.stało.
się.podejście.psychologiczne.(psychologia.historyczna) ..Jej.kluczowym.
przedstawicielem.w.początkowej.fazie.był.robert.mandrou.(Magistrats
et sorciers en France au XVIIe siècle: une analyse de psychologie historique) ..
Praca. ta. była. ówcześnie. najlepszą. monografią,. spośród. istniejących,.
dla.krajów.europejskich ..właściwymi.bohaterami.książki.są.w.istocie.
urzędnicy,.a.nie.czarownice ..mandrou.–.specjalista.od.ludowej.men-
talité.–.zaoferował.pierwsze.pełne.studium,.traktujące.o.tym,.w.jaki.
sposób.europejska.klasa.rządząca.zmieniała.zdanie.w.kwestii.realności.
czarów ..mało.go.jednak.interesował.socjologiczny.aspekt.realności.cza-
rostwa ..w.późniejszym.okresie.tezy.mandrou.podważył.alfred.soman.
w.artykule.The Parlement of Paris and the Great Witch Hunt ..1565–1640,.
”sixteenth-century.Journal”,.ix,.2.(1978)12 ..
..9.m ..murray,.The Witch Cult in Western Europe,.oxford.1921.(ii.wyd ..
1962);.eadem,.The God of the Witches,.london.1931.(ii.wyd ..1952) .
10.a .J .m ..montague.summers,.The History of Witchcraft and Demonology,.
london–new.york.1926;.idem,.The Geography of Witchcraft,.london–new.
york.1927 .
11.zob ..s ..lorenz,.d ..Bauer,.w ..Behringer,.J .m ..schmidt.(hrsg .),.Himm-
lers Hexenkartothek. Das Interesse des Nationalismus an der Hexenverfolgung,.
Bielefeld.1999 ..
12.zob ..też.inne.prace.tego.autora:.Decriminalizing Witchcraft: Does the
French Experience Furnish the European Model?,.aeH,.37(1–4).[1991–92],.
s ..379–400;.idem,.Witch Lynching at Juniville,.„natural.History”,.95.(10/1986),.
s ..6–15;.idem,.Trente procès de sorcellerie dans le Perche (1566–1624), „l’orne.
littéraire”,.8.(1986),.s ..42–57 .
21
2 Wyobrażenie diabła pod postacią smoka siejącego spustoszenie
na. firmamencie. historiografii. rzadko. pojawia. się. praca. tak. waż-
ka,.jak.opublikowany.w.1967.roku.esej.H .r ..trevor-ropera13 ..Praca.
wstrząsnęła.światem.badaczy.wczesnonowożytnego.czarostwa ..napi-
sana. eleganckim. językiem,. miała. ambicję. zaoferować. społeczne. wy-
jaśnienie.historii.szaleństwa.czarownic,.porównywalne.ze.społecznym.
wyjaśnieniem.sukcesu.reformacji.lub.ogólnym.kryzysem.xVii.wieku ..
trevor-roper.oparł.ogólną.syntezę.europejskiego.czarostwa.na.trzech.
propozycjach. badawczych:. 1 .. w. xV. wieku. czarostwo. zostało. zorga-
nizowane.w.system.przez.dominikanów,.którzy.starali.się.wykorzenić.
społeczny.nonkonformizm.w.najbardziej.oddalonych.zakątkach.europy;.
2 ..apogeum.procesów.czarownic.w.stuleciu.po.1560.było.bezpośrednio.
związane.z.wojnami.religijnymi;.3 ..europejskie.wierzenia.w.czary.i.cza-
rownice.zanikły.po.1650.r .,.ponieważ.przyjęto.nową.kosmologię,.która.
zmieniła.poglądy.ludzi.o.funkcjonowaniu.natury ..esej,.choć.podnosi.
wagę.społecznych.wyjaśnień,.nie.realizuje.wszystkich.deklarowanych.
założeń ..Jest.wewnętrznie.niekonsekwentny,.niekiedy.trąci.dogmaty-
zmem ..trevor-roper.dowodzi,.że.wierzenia.w.czary.szerzyły.się.głównie.
wśród.elity.duchowej.i.świeckiej ..wiele.uwagi.poświęcił.arystotelizmowi.
i.platonizmowi.średniowiecznemu.oraz.reformacji.i.rewolucji.naukowej ..
Podkreśla,.że.szaleństwo.czarownic.(witch-craze).było.produktem.tak.
13.H .r ..trevor-roper,.The European Witch-Craze of the Sixteenth and Seven-
teenth Centuries, w:.idem,.Religion, the Reformation and Other Essays,.london.
1967,.s ..90–192 .
22
protestantyzmu,.jak.katolicyzmu,.a.nawrót.absurdalnej.demonologii.
z.Młota na czarownice (po.1560).nie.był.logiczną.konsekwencją.idei.reli-
gijnych,.lecz.społeczną.konsekwencją.wojny.ideologicznej.i.związanego.
z.nią.klimatu.strachu ..esej.trevor-ropera.sprowokował.niespotykany.
wcześniej.rozwój.badań.nad.czarostwem.i.nadal.–.mimo.upływu.lat.
–.jest.wartościowy,.choć.łatwo.może.zwieść.nieuważnego.czytelnika ..
dynamizm.w.badaniach.nad.tematyką.czarów.i.czarownic,.jaki.poja-
wił.się.w.latach.siedemdziesiątych.xx.wieku,.w.niemałym.stopniu.był.
zasługą.właśnie.trevor-ropera ..
deklaracje. trevor-ropera. o. społecznym. ujęciu. tematu. zbieżne.
były.z.ówczesnymi.tendencjami ..w.latach.sześćdziesiątych.xx.wieku.
w.badaniach.historycznych.coraz.śmielej.i.częściej.zaczęto.korzystać.
z.metod.socjologicznych.i.etnologicznych ..Powstała.nowa.dyscyplina:.
antropologia.historyczna ..szczególne.piętno.wycisnęły.na.pracach.ów-
czesnych.historyków.badania.B ..malinowskiego.i.e .e ..evans-Pritcharda,.
reprezentantów.funkcjonalizmu,.którzy.badali.znaczenie.magii.w.życiu.
społeczności. prymitywnych. w. afryce. i. na. wyspach. Pacyfiku .. zaim-
plementowanie.ich.metod.badawczych.w.nauki.historyczne.sprawiło,.
że.zaczęto.rozpatrywać.źródła.w.rozszerzonej.perspektywie.i.ustalać.
funkcje.zjawisk.historycznych.w.społeczeństwach.dawnych ..
wpływy.antropologiczne.zaowocowały.ciekawymi.pracami.w.histo-
riografii.czarostwa ..Ukazały.znaczenie.praktyk.magicznych.i.związanych.
z.nimi.wydarzeń.w.życiu.społeczności.lokalnych.na.południu.europy ..
Jednym.z.pierwszych.antropologów.historycznych.był.Hiszpan,.Julio.
caro. Baroja,. który. opublikował. studium. etnologiczno-historyczne.
o.czarownicach.i.ich.świecie.(Las Brujas y su mundo –.1961)14 ..lata.
sześćdziesiąte.przyniosły.również.bardzo.interesującą.pracę.carlo.ginz-
burga,.który.udowodnił,.że.mówienie.o.przedchrześcijańskim.kulcie.
agrarnym.w.kontekście.prześladowań.czarownic.nie.jest.bezzasadne.
(I benandanti: Stregoneria e culti agrari tra Cinquecento e Seicento.–.1966) ..
dzięki.jego.badaniom.wiemy.obecnie,.że.pewien.włoski.kult.ludowy.
z.friuli.pod.presją.inkwizycji.ulegał.stopniowym.przeobrażeniom,.aż.
w.końcu.upodobnił.się.do.tradycyjnego.czarostwa ..o.ile.pierwsi.benan-
danti (1575).głoszą,.że.są.dobrymi.czarnoksiężnikami,.gdyż.zwalczają.
czarowników.(stregoni).i.zajmują.się.ochroną.pól.i.urodzaju,.ostatni.
14.Polski. czytelnik. może. sięgnąć. po. przekład. jego. krótkiego. eseju:. Pan
Inkwizytor,.przeł ..c ..taracha,.lublin.2000 ..
23
(1644).sugerują.zgodnie.z.oczekiwaniami.inkwizycji,.że.przekształcili.
się. w. stregoni .. zgromadzenia. kultowe. benandanti zmieniają. się. zaś.
w.klasyczne.sabaty15 ..
francuska.koncepcja.mentalności.zainteresowała.brytyjskich.histo-
ryków.za.pośrednictwem.znakomitego.studium.e .e ..evans-Pritcharda.
o.wierzeniach.ludu.azande16 ..Praca.przejrzyście.opisywała.skompliko-
waną. sieć. powiązań. pomiędzy. poszczególnymi. elementami. wierzeń.
azande,. ukazując. współzależności .. okazała. się. przełomowa. między.
innymi.z.uwagi.na.zaproponowaną.przez.niego.terminologię.zjawisk.
magicznych,.stosowaną.do.dziś.w.badaniach.historycznych,.antropolo-
gicznych.i.etnologicznych ..
Początek.lat.70 ..przyniósł.prace.inspirowane.metodologią.evans-
Pritcharda,.które.zmieniły.zupełnie.sposób.uprawiania.studiów.nad.cza-
rostwem.europejskim ..najpierw.ukazała.się.książka.alana.macfarlane’a,.
poświęcona.czarostwu.w.anglii.doby.tudorów.i.stuartów17 ..wyróżniająca.
się.pod.względem.metodologicznym.i.koncepcyjnym.do.dziś.pozostaje.
klasyczną.pozycją.dla.parających.się.tą.tematyką ..macfarlane.osadził.
oskarżenia.o.czary.zarówno.w.kontekście.lokalnym.(village community),.
jak.i.systemie.wierzeń.epoki ..Ukazał,.że.prześladowania.nie.pojawiają.się.
jako.okazjonalne.wybuchy.i.anormalne.reakcje.na.poszczególne.kryzysy ..
w.jego.ujęciu.są.normalną,.powszechną.i.regularną.częścią.życia.wsi ..
to.wspaniała.mikroanaliza.małych.społeczności.lokalnych.w.kontekście.
prześladowań.czarownic ..
rok.później.ukazało.się.jedno.z.najważniejszych.dwudziestowiecznych.
opracowań.magii.i.czarostwa,.praca.keitha.thomasa.Religion and the De-
cline of Magic. Studies in Popular Beliefs in Sixteenth and Seventeenth Century
England. (1971) .. thomas. zinterpretował. angielskie. czarostwo. według.
kierunków.wyznaczonych.przez.evans-Pritcharda ..książka.oscyluje.wokół.
dwóch.głównych.problemów:.problemu.relacji.wzajemnych.między.magią.
a.religią.oraz.problemu.obiektywnych.czynników,.określających.strukturę,.
15.Jego.tezy.(c ..ginzburg,.Storia notturna: Una Decifrazione del sabba,.to-
rino.1989.(przekł ..niem ..1990;.przekł ..ang ..Ecstasies: Deciphering the Witches’
Sabbath,.new.york.1991).wywarły.np ..poważny.wpływ.na.g ..Henningsena.
(Deciphering the Sabbath, w:.Early Modern European Witchcraft. Centres and
Peripheries,. red .. B .. ankarloo. i. g .. Henningsen,. oxford. 1993,. dalej:. Early
Modern European Witchcraft,.s ..121–137) ..
16.e .e ..evans-Pritchard,.Witchcraft, Oracles, and Magic among the Azande,.
oxford.1937 .
17.a ..macfarlane,.Witchcraft in Tudor and Stuart England. A Regional and
Comparative Study,.london.1999.(i.wyd ..ang ..1970) .
24
treść.i.funkcje.przekonań.magicznych ..Praca.jest.świetnie.skonstruowana ..
odznacza.się.jasnym.stylem.i.szeroką.wiedzą.autora.o.źródłach.literackich ..
thomas.ukazał.także.nowe.sposoby.korzystania.ze.źródeł.zwyczajowo.
postrzeganych.przez.historyków.jako.mało.przyjazne,.np ..księgi.sądów.
kościelnych.czy.literatura.piękna ..to.ciekawa.funkcjonalistyczna.propo-
zycja.rekonstrukcji.ludowego.systemu.wierzeń.magicznych.schyłkowego.
okresu.feudalizmu ..szkoła.ta.jest.dziś.chyba.najpopularniejsza,.choć.
zarzuca. się. jej,. że. bazując. na. antropologicznych. badaniach. plemion.
prymitywnych,.żyjących.„poza.czasem”,.nie.docenia.różnic.dzielących.
światy.kultury.prymitywnej.i.rodzącego.się.kapitalizmu ..
w.latach.70 ..i.80 ..często.przedstawiano.prześladowania.czarownic.
jako.katalizator.najrozmaitszych.napięć.(m .in .:.rola.strachu.w.psychice.
człowieka.późnego.średniowiecza.oraz.xVi.i.xVii.wieku) ..wiele.uwagi.
poświęcono.zwłaszcza.badaniom.napięć.w.stosunkach.międzysąsiedz-
kich,. kryzysowi. dobroczynności. i. pozycji. kobiety. w. społeczeństwie.
wczesnonowożytnym ..Bardzo.płodna.okazała.się.hipoteza.macfarlane’a,.
który.zasugerował,.że.władza.i.status.społeczny.kobiet.(ściśle.związane.
ze.wspólnotą.wiejską).ucierpiały,.kiedy.stare.więzy.stosunków.i.odpo-
wiedzialności.zaczęły.erodować ..oskarżenia.o.czary.mogły.być.zatem.
odpowiedzią.na.to.poczucie.straty ..w.ramach.powszechnego.od.xV.
wieku.zwiększenia.represyjności.karnej.wskazywano.na.rolę.procesów.
czarownic.w.umacnianiu.władzy.absolutnej.oraz.umacnianiu.się.kościoła.
w.epoce.potrydenckiej ..teza.ta.jest.popularna.także.dziś.–.jej.zwolen-
nikiem.jest.robert.muchembled18 ..
muchembled. należy. niewątpliwie. do. najciekawszych. francuskich.
historyków.czarostwa,.łączy.w.badaniach.metody.brytyjskiej.antropologii.
historycznej.i.social history z.metodami.francuskiej.szkoły.Annales ..mu-
chembled.postawił.tezę.o.zależności.między.prześladowaniami.czarow-
nic.a.rozkładem.tradycyjnej.społeczności.wiejskiej,.uznając.jednocześnie,.
że.procesy.czarownic.to.rodzaj.ataku.elit.na.tradycyjną.kulturę.ludową.
(inkulturacja) ..Podkreślał.rolę.elit.lokalnych.w.procesach,.ponieważ.elity.
te.współpracowały.ze.światem.elit.zewnętrznych.oraz.światem.kontr-
reformacji.i.monarchii.absolutnej19 ..niemniej.forsowany.przez.niego.
18.r ..muchembled,.Le temps des supplices. De l’obéissance sous les rois absolus
XVe–XVIIIe siècle,.Paris.1992 .
19.muchembled.należy.do.najpłodniejszych.autorów.badających.czarostwo.
francuskie ..Jest.autorem.między.innymi.takich.prac,.jak:.La chasse aux sorcières
et ses causes oraz Sorcières du Cambrésis. L’acculturation du monde rural au XVIe
et XVIIe siècles, w:.Prophètes et sorciers dans les Pays-Bas,.red ..m .s ..dupont-.
-Bouchat,.w ..frijhoff,.r ..muchembled,.Paris.1978,.s ..16–39,.155–261;.idem,.
25
model.jest.w.istocie.binarny,.gdyż.akcentuje.podział.na.kulturę.ludową.
i.uczoną ..muchembled.podobnie.jak.robert.rowland.uznał,.że.sabat.
nie. był. jedynie. uczoną. konstrukcją. teologów,. lecz. „zdiabolizowaną”.
formą.praktyk,.zwyczajów.i.wierzeń.wiejskiej.ludności,.które.w.procesie.
inkulturacji.świata.chłopskiego.ujawniły.elity.polityczne.i.kościelne20 ..
czarostwo.europejskie.od.końca.lat.60 ..w.coraz.większym.stopniu.
przyciągało.uwagę.badaczy.amerykańskich,.którzy.wnieśli.nieoceniony.
wkład.w.poznanie.dziejów.zjawiska ..z.jak.szeroką.ofertą.wydawniczą.
mamy.do.czynienia.na.tamtym.rynku,.obrazują.choćby.prace.e .w ..mon-
tera ..monter.preferuje.w.swoich.badaniach.kierunek.wyznaczony.przez.
historiografię.brytyjską ..Jedną.z.wcześniejszych.propozycji.tego.autora.
była.wydana.przez.niego.synteza:.European Witchcraft (1969)21 ..Uwagę.
montera.przykuwają.przede.wszystkim.obszary.frankofońskie.i.południe.
europy22 ..frapuje.go.demonologia.(Ritual, Myth, and Magic in Early
Modern Europe.–.1983) ..nieobce.są.mu.także.ekskursy.badawcze.na.
tereny.zamieszkane.przez.ludność.pochodzenia.germańskiego;.wykazał,.
że.w.Jurze.paniczny.strach.przed.czarownicami.nie.był.tak.wielki.jak.na.
południu.niemiec,.a.tortury.stosowano.ściśle.według.zasad.określonych.
w.Carolinie (1532) ..nie.przywiązywano.tu.wagi.do.oskarżeń.wysuwanych.
przez.dzieci,.a.wielu.oskarżonych.sądzono.otwarcie.i.publicznie ..mon-
ter.sugerował.więc.w.odniesieniu.do.rzeszy,.że.tam,.gdzie.ignorowano.
ograniczenia.prawne,.każdy.mógł.zostać.oskarżony .
Culture populaire et culture des élites, de Flandre et ses sorcières sous Louis XIV,.
Paris.1981;.idem,.Sorcières, justice et la société au XVIe et XVIIe siècles,.Paris.1987;.
idem,.Le Roi et la Sorcière. L’Europe des bûchers XVe–XVIIIe siècle,.Paris.1993 .
20.Por ..artykuły.obu.autorów.zamieszczone.w.tomie.studiów.wydanym.przez.
B ..ankarloo.i.g ..Henningsena,.Early Modern European Witchcraft. Centres and
Peripheries,.oxford.1990 ..
21.w. tym. samym. czasie. monter. opublikował:. Inflation and Witchcraft:
The Case of Jean Bodin, w:.Action and Conviction in Early Modern Europe:
Essays in Memory of E.H. Harbison,.red ..t ..rabb.i.J ..siegel,.Princeton.1969,.
s ..371–89 .
22.idem,.Witchcraft in Geneva, 1537–1662,.„.Journal.of.modern.History”,.43.
(1971),.s ..179–204;.Witchcraft in France and Italy,.„History.today”,.30.(1980),.
s ..31–35;.Witchcraft in France and Switzerland: The Borderlands during the Re-
formation,.ithaca.1976;.Toads and Eucharists: The Male Witches of Normandy,.
„french.Historical.studies”,.20.(1997),.s ..563–595;.Frontiers of Heresy: The
Spanish Inquisition from the Basque Lands to Sicily,.cambridge.1990,.rozdział.
12;.idem,.Women and the Italian Inquisitions,.w:.Women in the Middle Ages and
the Renaissance: Literary and Historical Perspectives,.red ..m .B ..rose,.syracuse.
1986,.s ..73–87 .
26
w.latach.70 ..podejście.badawcze.w.kategoriach.gender studies obudo-
wane.zostało.szerokim.kontekstem.społecznym.i.politycznym. wyróżnia.
się.praca.Johna.demosa:.Entertaining Satan: Witchcraft and the Culture
of Early New England.(1982) ..Bardzo.aktywnie.pracowała.wówczas.nad.
tematyką.czarowską.inna.przedstawicielka.tego.nurtu,.zajmująca.się.
głównie.terenem.szkocji.–.christina.larner23 ..larner.wiąże.zjawisko.
prześladowań.czarownic.z.procesem.legitymizacji.władzy.elit.rządzących ..
szeroki.kontekst.badań,.jaki.uwzględnia.larner,.sprawia,.że.jej.prace.
są.bardzo.cenione,.a.interpretacja.przedmiotu.–.kompleksowa.i.bogata ..
trudno.oprzeć.się.atrakcyjnym.interpretacjom.zjawiska,.oferowanym.
przez.larner,.dlatego.jej.prace.wymagają.od.czytelnika.rozwiniętego.
zmysłu.krytycznego ..
w.latach.80 ..xx.wieku.wzrosła.częstotliwość.konferencji.międzyna-
rodowych.poświęconych.czarostwu.europejskiemu ..ważną.propozycją.
wydawniczą. był,. wydany. przez. B .. ankarloo. i. g .. Henningsena,. tom.
studiów.europejskiego.czarostwa,.w.którym.rozpatrywano.je.według.mo-
delu.„centrum.–.peryferie”(Early Modern European Witchcraft. Centres
and Peripheries.–.1990) ..w.przypadku.Polski.szczególnie.istotna.wydaje.
się.konferencja.budapeszteńska.(1988).poświęcona.wierzeniom.i.polo-
waniu.na.czarownice.w.europie.centralnej.i.wschodniej.(witch-Beliefs.
and.witch-Hunting.in.central.and.eastern.europe,.red ..g ..klaniczay,.
e ..Pócs,. Acta Ethnographica Hungarica 37/1–4. [1991–1992]) .. nie.
sposób. pominąć. milczeniem. postaci. tak. zasłużonej. dla. organizacji.
konferencji.i.publikacji.materiałów.o.tematyce.czarowskiej.jak.sönke.
lorenz,.z.uniwersytetu.w.tybindze,.który.jeden.z.wydanych.przez.siebie.
tomów.poświęcił.zagadnieniu.końca.prześladowań.czarownic.(wspólnie.
z.d .r ..Bauerem.wydał.Das Ende der Hexenverfolgung,.stuttgart.1995;.
seria.Hexenforschung,.1) ..odchodziła.w.zapomnienie.wizja.zakrojonego.
na.szeroką.skalę.polowania.na.czarownice .
wśród. historyków. skandynawskich. na. pierwszy. plan. wybijają. się.
wspomniani. wyżej. ankarloo. i. Henningsen .. ich. podejście. badawcze.
nawiązuje.do.historiografii.anglosaskiej,.a.prace.pod.względem.zainte-
resowań.geograficznych.spinają.klamrą.północ.i.południe.europy ..obaj.
23.wydane. wówczas. przez. nią. artykuły,. zostały. ponownie. wydane. w. jej.
pracy.Witchcraft and Religion: The Politics of Popular Belief (new.york.1984) ..
spośród.jej.prac.z.lat.80 ..warto.odnotować:.Enemies of God: The Witch Hunt
in Scotland.(Baltimore.1981).i.The Thinking Peasant: Educated and Popular
Belief in Pre-Industrial Culture.(glasgow.1982) .
27
często.współpracują,.przygotowując.prace.o.tematyce.skandynawskiej.
i.ogólnoeuropejskiej ..o.ile.ankarloo.poświęcił.się.przede.wszystkim.
badaniom. nad. czarostwem. szwedzkim,. Hennigsen,. nie. zaniedbując.
swoich.skandynawskich.korzeni24,.skupił.się.raczej.na.południu.europy.
(The Witches’ Advocate: Basque Witchcraft and the Spanish Inquisition.
–.1980)25 ..ich.prace.stanowiły.punkt.wyjścia.dla.młodszego.pokolenia.
badaczy. skandynawskich,. oferujących. nowe. interpretacje. czarostwa.
poszczególnych.regionów.Półwyspu.skandynawskiego ..Bengt.ankarloo.
wspólnie.ze.stuartem.clarkiem.w.ostatnim.czasie.angażował.się.głównie.
w.prace.nad.wydaniem.rzetelnej.i.opracowanej.przez.fachowców.od.
poszczególnych. zagadnień,. regionów. i. epok. sześciotomowej. historii.
czarostwa.(The Athlone History of Witchcraft and Magic in Europe, 6.vols,.
london.1999–2002) .
ostatnie.dwudziestolecie.przyniosło.szereg.prac.dotyczących.tere-
nów.europy.centralnej.i.wschodniej ..w.kontekście.Polski.do.najważ-
niejszych.autorów.pracujących.na.węgrzech.należą.gabor.klaniczay26.
24.g .. Henningsen, Hexenverfolgung und Hexenprozesse in Dänemark,
w:.Hexenprozesse: Deutsche und skandinavische Beiträge,.red ..ch ..degn.i.inni,.
neumünster.1983,.s ..143–149;.idem,.Witch Persecution After the Era of the
Witch Trials: A Contribution to Danish Ethnohistory,.„arc”, 44.(1989),.s ..103–53;.
idem,.Witchcraft in Denmark, „folklore”,.93.(1982),.s ..131–137;.idem,.The
European Witch Persecution,.copenhagen.1973 .
25.zob ..idem,.The Papers of Alonso de Salazar Frias. A Spanish Witchcraft
Polemic 1610–14,.w:.Articles on Witchcraft, Magic and Demonology. A Twelve
Volume Anthology of Scholarly Articles, vol. 5, Witch-Hunting in Continental
Europe: Local and Regional Studies,.red ..B .P ..levack,.new.york–london.1992,.
s .. 207–228;. The Greatest Witch-Trial of All: Navarre, 1609–1614,. „History.
today”,.30.(1980);.The Papers of Alonso de Salazar Frias,.„temenos”,.5.(1969);.
g ..Henningsen,.J ..tedeschi,.The Inquisition in Early Modern Europe: Studies
on Sources and Methods,.dekalb.1986 .
26.g ..klaniczay,.The Decline of Witches and Rise of Vampires in the Eighteenth-
-Century Habsburg Monarchy,.„ethnologia.europaea”,.17.(1987),.s ..165–180;.
Gerard van Swieten und die Anfänge des Kampfes gegen Abuerglauben in der
Habsburg-Monarchie,.aeH,.34.(1988),.s ..225–247;.Hungary: The Accusations and
the Universe of Popular Magic, w:.Early Modern European Witchcraft,.s ..219–256;.
Shamanistic Elements in Central European Witchcraft,.w:.Shamanism in Eurasia,.
red ..m ..Hoppal,.2.t .,.göttingen.1984,.s ..404–422.(przekł ..polski:.Elementy
szamanistyczne w wiedźmiostwie środkowej Europy, „euhemer”,. r ..xxViii,.
1984,.nr.4,.s ..3–19);.idem,.The Uses of Supernatural Power. The Transformation
of Popular Religion in Medieval and Early-Modern Europe,.Princeton.1990 ..
28
3 Jan Luyken, Spalenie Anne Hendricks w Amsterdamie
i.Éva.Pócs27 ..obszary.od.południa.bezpośrednio.sąsiadujące.z.Polską.
omówili:.Vinko.rajsp,.Josef.koči,.Bedřich.Šindelář.czy.m ..karasová28 ..
tereny.prawosławia.stanowią.odrębny.problem.w.historiografii.czarostwa.
27.e ..Pócs,.Fairies and Witches at the Boundary of South-Eastern and Central
Europe,.Helsinki.1989;.eadem,.Between the Living and the Dead: a Perspective
on Witches and Seers in the Early Modern Age,.Budapest.1999 .
28.m ..karasová, Hexenprozesse in den Ländern der böhemischen Krone, Bohe-
mia,.„zeitschrift.für.geschichte.und.kultur.der.böhemischen.länder”.[mün-
chen].29.(1988),.s ..1–14;.czeską.literaturę.przedwojenną.prezentuje.m .in .:.
V ..svoboda,.Čarodĕjnice a čary na Českomoravske vysočine, „Český.lid”,.r ..28,.
1928.czy.Č ..zibrt,.Bosorka (čarodĕjnice),.„Český.lid”,.r ..30,.1930;.V ..rajsp,.
Čarovniski procesi na slovenskem,.„zgodovinski.Časopis”,.42.(1988),.s ..389–397;.
dawniejszą.słowacką.literaturę.przedmiotu.reprezentuje.np ..e ..Horváthova-.
-Čajkanová,.Liečebne praktiky čarodejnic na severo-zapadnom Slovensku v prvej
polovici 18 stor .,.„slovenský.národopis”,.r ..7,.1959,.s ..433–436;.f ..Viktorin,.
Čarodejnice na Slovacku, „Český. lid”,. r .. 15,. 1906;. J .. koči, Čarodějnické
procesy. Z dějin inkvizice a čarodějnických procesů v českých zemních v 16.–18.
stolecí,.Praha.1973;.B ..Šindelář, Hon na čarodĕjnice. Západní a středni Evropa
v 16.–17. století,.Praha.1986 .
29
z.uwagi.na.nierozwiniętą.tam.doktrynę.demonologiczną ..ze.względu.
na.swoją.specyfikę.przypadek.rosyjski.zajmuje.odrębne.miejsce.w.hi-
storiografii ..Jedna.z.najlepszych.monografii.wyszła.ostatnio.spod.pióra.
w .f ..ryana,.The Bathhouse at Midnight. An Historical Survey of Magic
and Divination in Russia.(1999) ..ryan.przedstawił.zjawisko.w.szerokiej.
perspektywie.czasowej,.bazując.na.źródłach.literackich ..Praca.traktuje.
m .in ..o.złym.oku,.snach,.talizmanach.i.czarodziejskich.roślinach ..Po-
głębioną.analizę.wierzeń.i.praktyk.magicznych.osadził.w.kontekście.
historycznym,.prawnym.i.politycznym ..nadal.ważny.pozostaje.artykuł.
russella.zguty.o.rosyjskich.procesach.w.xVii.wieku:.Witchcraft Trials
in Seventeenth-Century Russia,.„american.Historical.review”,.82.(1977).
–.informacyjny,.sprawnie.napisany,.przez.wiele.lat.był.jedyną.pozycją.
opracowującą.to.zagadnienie.w.literaturze.zachodniej29 ..Prace.zguty.nie.
tylko.rzuciły.wiele.światła.na.uwarunkowania.polityczne.i.obyczajowe.
rosyjskich.prześladowań.czarownic,.ale.spopularyzowały.tę.tematykę.na.
forum.międzynarodowym ..niemniej.najnowsze.badania.wskazują.na.
konieczność.zachowania.ostrożności.w.odniesieniu.do.tez.zguty ..
Poważne. zastrzeżenia. i. uzupełnienia. do. wizji. prześladowań.
czarownic. w. rosji. zgłosili. Valerie. a .. kivelson. (Through the Prism of
Witchcraft: Gender and Social Change in Seventeenth-Century Muscovity,
w:.B ..evans.clements,.B ..alpern.engel,.ch .d ..worobec.[eds .],.Russia’s
Women: Accommodation, Resistance, Transformation, Berkeley. 1991).
i.w .f ..ryan. (The Witchcraft Hysteria in Early Modern Europe: Was
Russia an Exception?,.„slavonic.and.east.european.review”, vol ..76,.
no ..1,.Jan .,.1998) ..chodzi.przede.wszystkim.o.podważenie.obiegowej.
opinii,.że.przyczyną.braku.dużej.liczby.procesów.o.czary.w.rosji.były.
braki.w.teorii.demonologicznej ..istotne.jest.również.spostrzeżenie,.że.
w.przypadku.rosyjskim.przyczyną.większego.zainteresowania.ściganiem.
mężczyzn.a.nie.kobiet.było.prawo,.zwłaszcza.Voinskij artikul.wydany.
w.1716.r ..przez.Piotra.wielkiego,.skierowane.głównie.przeciw.czarom.
wojskowym ..w.rosji.badania.nad.procesami.czarownic.i.wierzeniami.
ludowymi.podjęto.jeszcze.w.xix.wieku ..Jedną.z.pierwszych.prac.o.tej.
tematyce.napisał.J ..kantorowicz.(Sredniovekovyje processy o vedmach.
29.Poza. wspomnianym. tekstem. r .. zguta. ogłosił. także:. The Ordeal by
Water (Swimming of Witches) in the East Slavic World,. „slavic. review”,. 36.
(1977),.s ..220–230;.Was There a Witch Craze in Muscovite Russia?, „southern.
folklore.Quarterly”,.41.(1977),.s ..119–128;.Witchcraft and Medicine in Pre-
Petrine Russia,.„russian.review”, 82.(1977),.s ..438–448 ..wcześniej.odbiorca.
niemieckojęzyczny.mógł.sięgnąć.po.artykuł.z ..kovacsa:.Die Hexen in Russland,.
aeH, 22.(1973),.s ..51–87 .
30
–.1899) ..nadal.wartościowa.pozostaje.praca.f .a ..rjazanovskiego.(De-
monologija v drevne-russkoj literature).z.początku.poprzedniego.stulecia ..
do.dziś.popularnością.cieszy.się.praca.m .a ..orlova.Istoria snošenij če-
loveka s diavolom.(1904),.oferująca.ogólny.rys.prześladowań.czarownic.
w.europie ..w.czasach.komunizmu.badacze.radzieccy.nie.zajmowali.się.
zasadniczo.procesami.o.czary,.dlatego.najciekawsze.ujęcia.przedmiotu.
oferuje.historiografia.zachodnia .
w. przypadku. korony. szczególnie. interesujące. są. słabo. opisane.
w.literaturze.przedmiotu,.a.znajdujące.się.pod.wpływem.prawosławia.
tereny.Ukrainy ..na.uwagę.zasługują.przede.wszystkim.artykuły.kateri-
ny.dysy.i.oleny.Boriak,.prezentujące.zarówno.zachodnie.paralele.dla.
procesów.ukraińskich,.jak.i.ich.kontekst.lokalny,.między.innymi.kwestię.
reputacji.oskarżonych.przed.sądem30 ..Poza.tym.wiele.prac.poświęconych.
tym.obszarom.bazuje.głównie.na.materiałach.dziewiętnastowiecznych.
i.zawiera.wiele.podstawowych.informacji,.przeznaczonych.dla.czytelnika.
zachodniego,.słabo.zorientowanego.w.miejscowych.realiach ..dlatego.
ich.użyteczność.dla.badań.nad.zjawiskiem.w.epoce.wczesnonowożytnej.
jest.znikoma31 ..
we.współczesnej.historiografii.niemieckiej.ważne.miejsce.zajmuje.
wolfgang.Behringer32 ..Jego.najbardziej.znana.praca.to:.Hexenverfolgung
in Bayern. Volksmagie, Glaubenseifer und Staatsräson in der Frühen Neuzeit
(1987) ..wbrew.wcześniejszym.przekonaniom.badaczy.Behringer.ustalił,.
30.k ..dysa,.U caryni plitok: rol’ ŝodennogo spilkuvannja i reputacii v ukra-
inskich sudach pro čary XVIII st .,. „socium .. almanach. social’noj. istorii”,.
2.(2003),.s ..185–194;.o ..Borjak,.Baba-Povitucha v konteksti «poljuvannja na
vid’om»: ukrainsko-zachidnoevropejs’ki paraleli,.„socium ..almanach.social’noj.
istorii”,.3.(2003),.s ..249–262 .
31.np ..problemy.czarostwa.zostały.omówione.przez.a .V ..kuročkin.(He-
xengestalt in der ukrainischen Folkloretradition,. aeH,. 37(1–4). [1991–92],.
s ..191–200),.l ..muszketik.(Les Croyances démonologique du folklore de la contrée
limitrophe de l’Ukraine et de la Hongrie,.aeH,.37(1–4).[1991–92],.s ..201–213).
i.ch .d ..worobec.(Witchcraft Beliefs and Practices in Prerevolutionary Russian
and Ukrainian Villages,.„russian.review”.54.(1995),.s ..165–87) .
32.m .in .:. Zur Geschichte der Hexenforschung,. w:. Hexen und Hexenverfol-
gung im deutschen Südwesten. Aufzatzband,.red ..s ..lorentz,.karlsruhe.1994,.
s ..93–146;.Das Wetter, der Hunger, die Angst. Gründe Europäischen Hexenverfol-
gungen in Klima-, Sozial- und Mentalitätsgeschichte. Das Beispiel Süddeutschlands,.
aeH,.37.(1–4).[1991/92],.s ..27–50;.Witchcraft studies in Austria, Germany and
Switzerland, w:.Witchcraft in Early Modern Europe. Studies in Culture and Belief,.
red ..J ..Barry,.m ..Hester,.g ..roberts,.cambridge.1999,.s ..64–95 .
31
że.w.Bawarii,.gdzie.bardzo.wcześnie.rozwinął.się.absolutyzm.i.doszła.
do.głosu.silna.kontrreformacja,.intensywność.prześladowań.czarownic.
była.zdumiewająco.mała ..działo.się.tak.dlatego,.że.napięcia.społeczne.
znajdowały.tu.ujście.w.konfliktach.politycznych ..
Badania. nad. czarostwem. niemieckim. prezentują. różne. kierunki.
poszukiwań:. socjologiczne,. psychologiczne,. antropologiczne,. także.
kierunek.gender studies (e ..labouvie,.Zauberei und Hexenverk: Ländli-
cher Hexenglaube in der Frühen Neuzeit.–.199133;.w ..rummel,.Bauern,
Herren und Hexen. Studien zur Sozialgeschichte sponheimischer und kur-
trierischer Hexenprozesse 1574 –1664.–.1991;.H ..Pohl,.Hexenglaube und
Hexenfervolgung im Kurfürstentum Mainz. Ein Beitrag zur Hexenfrage im
16. und beginnenden 17. Jahrhundert.–.1988;.r ..walz,.Hexenglaube und
magische Kommunikation im Dorf der Frühen Neuzeit: Die Verfolgungen in
der Grafschaft Lippe.–.1993;.l ..roper,.Oedipus and the Devil: Witchcraft,
Religion, and Sexuality in Early Modern Europe.–.1994) ..
dla.czytelnika.polskiego.szczególnie.ważna.pozostaje.praca.karen.
lambrecht.(Hexenverfolgung und Zauberprozesse in den schlesischen Terri-
torien –.1995).ze.względu.na.analizowane.przez.nią.struktury.polityczne.
i.etniczno-religijne ..autorka.nie.tylko.stwierdziła,.że.w.porównaniu.z.
terenami.niemiec.Śląsk.był.obszarem.o.stosunkowo.niewielkim.nasile-
niu.prześladowań ..wykazała.także,.że.prześladowania.dotknęły.przede.
wszystkim.terenów.zamieszkanych.w.większym.stopniu.przez.ludność.
niemiecką .. tereny. prawobrzeżne. odry,. bardziej. nasycone. żywiołem.
polskim,.w.mniejszym.stopniu.były.zainfekowane.wirusem.polowania.
na.czarownice ..
Po.latach.prowadzenia.badań.regionalnych.w.latach.80 ..powstały.pró-
by.syntezy.europejskiego.czarostwa,.oparte.na.wcześniejszych.analizach.
cząstkowych ..Uznawana.do.dziś.za.jedną.z.najlepszych.praca.Briana.
P .. levacka. jest. przetłumaczona. na. polski. (Polowanie na czarownice
w Europie wczesnonowożytnej.–.i.wyd ..ang ..1987)34 ..lata.90 ..przyniosły.
33.zob.też:.e ..labouvie,.Absage an den Teufel: Zum Ende dörflicher Hexen-
inquisition im Saarraum,.w:.Das Ende der Hexenverfolgungen,.red ..d .r ..Bauer.
i.s ..lorenz,.stuttgart,.f ..steiner,.1995;.eadem,.Gott zu Ehr, den Unschuldigen
zu Trost und Rettung: Hexenverfolgungen im Saarraum und den angrenzenden
Gebieten, w:.Hexenglaube und Hexenprozesse im Raum Rhein-Mosel-Saar,.red ..
g ..franz.i.f ..irsigler,.trier.1995;.eadem,.Verbotene Künste: Volksmagie und
ländlicher Aberglaube in den Dorfgemeinde des Saarraums (16.–19. Jahrhundert),.
st ..ingelbert.1992 .
34.zob ..także.interesującą.próbę.syntezy:.g .r ..Quaife,.Goodly Zeal and
Furious Rase. The Witch in Early Modern Europe,.london–sydney.1987;.w.
32
4
Israel van Meckenham, Zła żona z cyklu Życie codzienne
wiele.wartościowych.pozycji ..ćwierć.wieku.po.ukazaniu.się.Religion and
Decline of Magic thomasa, Jonathan.Barry,.marianne.Hester.i.gareth.
robert.wydali.ważny.zbiór.artykułów: Witchcraft in Early Modern Europe.
historiografii.francuskiej.ukazała.się.synteza:.c ..arnould,.Histoire de la sorcel-
lerie en Occident,.Paris.1992 ..o.stanie.badań.z.tego.okresu.wiele.informacji.
przynosi.w ..Behringer,.Ertrag und Perspektive der Hexenfervolgung,.„Historische.
zeitschrift”, 249.(1981),.s ..619–640 .
33
Studies in Culture and Belief.(cambridge.1999,.i.wyd ..1996) ..autorzy,.
wychodząc.z.metodologii.thomasa,.przebadali.przemiany.w.rozumieniu.
wczesnonowożytnego.czarostwa.w.ciągu.tego.dwudziestopięciolecia,.
koncentrując.się.na.wymiarze.kulturowym.zjawiska ..w.nurcie.gender
studies pojawiła. się,. wspomniana. wyżej,. bardzo. dobra. praca. lyndal.
roper.Oedipus and the Devil: Witchcraft, Religion, and Sexuality in Early
Modern Europe. (1994). i. diane. Purkiss. The Witch in History: Early
Modern and Twentieth-Century Representations (1996) ..
wśród. propozycji. syntez. ogólnoeuropejskich. końca. minionego.
stulecia,. respektujących. postulat. wieloaspektowości. poszukiwań. ba-
dawczych,. na. pierwszy. plan. wybijają. się. niewątpliwie. prace. robina.
Briggsa.i.stuarta.clarka ..wyróżniają.się.erudycją.i.talentem.literackim ..
stanowią.summę.poszukiwań.badawczych.połowy.lat.90 ..xx.wieku ..
Ukazują,.że.rzadko.które.zjawisko.historyczne.uzmysławia.z.tak.wiel-
ką.siłą,.z.jak.bardzo.nieuchwytną.materią.historycy.mają.do.czynienia.
w.przypadku.czarów ..dlatego.historycy.nie.próbują.obecnie.udzielić.
odpowiedzi. nawet. na. podstawowe. pytania. związane. z. czarostwem.
bez.uwzględnienia.jego.aspektów.psychologicznych,.socjologicznych,.
antropologicznych.i.innych ..
Witches Neighbours Briggsa,.jedna.z.najlepszych.syntez.ogólno-
europejskich.ostatnich.lat,.uświadamia,.że.im.więcej.powstaje.błyskot-
liwych. i. erudycyjnych. prac. poświęconych. poszczególnym. regionom.
i.pojedynczym. zjawiskom. związanym. z. czarostwem,. tym. trudniej.
udzielić.spójnej.odpowiedzi.na.pytania.natury.ogólnej ..Briggs.rozpa-
truje.procesy.czarownic.jako.zjawisko.społeczno-polityczne,.uwikłane.
w.lokalny.kontekst.kulturowy ..Briggs.–.kontynuator.podejścia.badaw-
czego.thomasa.i.macfarlane’a.–.skupia.się.w.takim.samym.stopniu.na.
rekonstrukcji.sposobu.myślenia.i.życia.ówczesnych.europejczyków,.jak.
różnorodnych.(głównie.socjologicznych,.antropologicznych,.kulturowo-
-religijnych.i.psychologicznych).interpretacjach.wielkich.prześladowań.
czarownic. xVi. i. xVii. wieku .. niemal. całkowicie. wyłączył. ze. swego.
obszaru.badań.kontekst.intelektualny.zjawiska.(w.tym.samym.czasie.
clark.przygotowywał.Thinking with Demons. The Idea of Witchcraft in
Early Modern Europe.–.1997) ..Briggs.podkreśla,.że.czarostwo.nie.jest.
rzeczywistością.obiektywną,.ale.zbiorem.interpretacji,.czymś,.co.się.wy-
darza.w.umyśle ..szeroki.zakres.analiz.i.wyjaśnień.ogólnoeuropejskiego.
polowania.na.czarownice,.jaki.oferuje,.może.wydać.się.zagmatwany,.
czarostwo.wymyka.się.jednak.ze.zwyczajowej.logiki ..
Praca.clarka.wypełniła.długo.zaniedbywaną.lukę.w.badaniach.nad.
wczesnonowożytnym.czarostwem.europejskim ..w.latach.80 ..powstało.
34
wiele. studiów. dotyczących. intelektualnych. aspektów. prześladowań.
czarownic ..Brakowało.jednak.pracy,.która.miałaby.ambicję.porównania.
i.zrewidowania.dotychczasowych.ustaleń.dotyczących.poglądów.intelek-
tualistów.na.tematy.czarostwa.–.duchowieństwa,.teologów,.prawni
Pobierz darmowy fragment (pdf)
