Darmowy fragment publikacji:
PRZEMEBLOWANIE (W) WIECZNOŚCI
Magdalena Piotrowska-Grot
PRZEMEBLOWANIE (W) WIECZNOŚCI
Wizje zaświatów w polskiej poezji współczesnej
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Katowice 2018
Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej:
Marek Piechota
Recenzent:
Tomasz Mizerkiewicz
And what would humans be without love?
Rare, said Death.
TERRY PRATCHETT: Sourcery
Łukaszowi – wspierającemu mnie w czasie
powstawania tej książki, dodającemu mi odwagi
i siły w każdej wymagającej tego sytuacji.
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
W POSZUKIWANIU (U)TRACONYCH ZAŚWIATÓW
W stronę współczesnych zaświatów
Zaświaty biblijne/ „zaświaty” laickie
Cień Dantego
Część I
NIEBIAŃSKA OBIETNICA
Raj możliwości – możliwość raju
Poetyckie odnowienie wszechrzeczy
Zaświat zindywidualizowany
Heterotopie „rajskości”
Część II
NA GRANICY (ZA)ŚWIATÓW
Światło-terapia
„Rachunek” sumienia
W odłączeniu od „rutyny”
Gospodarka remontowa
W (u)ścisku z nicością
„Coś” kontra „nic”
9
12
35
50
55
83
101
120
149
153
159
191
203
221
241
296
Część III
BLISKOŚĆ PIEKŁA
Piekielny remodeling
Desakralizacja piekieł
Piekło zamar(z)ło?
Infernalne eskapady („ponowoczesna katabaza”)
Zakończenie
WYRASTANIE Z ZAŚWIATÓW?
BIBLIOGRAFIA
INDEKS OSÓB
SUMMARY
RÉSUMÉ
309
341
366
372
398
425
441
463
473
477
Wprowadzenie
W POSZUKIWANIU (U)TRACONYCH ZAŚWIATÓW
Nic – tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata!
Takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata? 1
Powyższe Leśmianowskie pytanie o istnienie innego świata i kono‑
towana przez nie problematyka przestrzeni pośmiertnego bytowa‑
nia człowieka: jej istnienia bądź nieistnienia, wyobrażeń miejsc ka‑
ry za grzechy i nagrody za prawe życie, obecne są niemal od zawsze
w literaturze europejskiej, w tym polskiej. Stały się konstytutywne
dla naszego kręgu kulturowego, zwłaszcza pod wpływem założeń
filozofii Fryderyka Nietzschego, i powracają z różnym natężeniem
w kolejnych fazach współczesności. To niezmiennie kontynuowane
metafizyczne opowieści. Zagadnienia te, bez względu na wyzna‑
nie, które stanowi ich źródło, zdają się tyleż nierozstrzygalne, co
żywo inspirujące myśl oraz kreacje artystyczne twórców. Parafra‑
zując słowa Johna A. McClure’a – przekształcenia literackiej nar‑
racji o formach zbawienia i pośmiertnego trwania odzwierciedlają
istotne zmiany w świadomości społeczeństwa i sposobie ludzkiego
bycia w świecie 2. Zaświaty pojawiają się niejednokrotnie nawet
w tych tekstach, które nie oscylują zasadniczo wokół kwestii wiary
i istnienia Boga, jednak symboliczne obrazy raju i piekła czy też
1 B. Leśmian: Dziewczyna. W: Idem: Dzieła wszystkie. T. 1. Poezje zebrane.
Oprac. J. Trznadel, Warszawa 2010, s. 330.
2 Zob. J. A. McClure: Półwiary. Literatura postsekularna w czasach Pynchona
i Morrison. Przeł. T. Umerle. Kraków 2016, s. 67.
9
W poszukiwaniu (u)traconych zaświatów
miejsca oczekiwania na odzyskanie jedności ze Stwórcą (limbus),
pojawiające się od wieków w literaturze, sztuce i naukach różnych
religii zinstytucjonalizowanych, są tak nośnym źródłem metafor,
iż zdają się funkcjonować we współczesnej kulturze jako inspira‑
cja do przedstawienia także problemów oderwanych od kwestii
eschatologicznych, związanych z doczesnym trwaniem. Określenia
łączące się z zaświatami silnie zakorzenione w języku, we fraze‑
ologii obecne są bowiem niemal we wszystkich sferach ludzkiej
działalności. Jak pisze na wstępie swojej książki Rzymska komedia
Jarosław Mikołajewski:
W pierwszej pieśni Boskiej komedii Dante twierdzi, że w połowie
życia zgubił się w lesie, bo „prosta droga była zgubiona”. Drogę zastę‑
pują mu trzy bestie – lew, ryś i wilczyca – i nie wyszedłby żywy z tego
spotkania, gdyby z pomocą nie przyszedł mu ten, który wprowadzi
go w zaświaty, czyli Wergiliusz. […]
Trzydzieści pięć lat, kiedy się zgubił, miał Dante, w podobnym wieku
gubimy się i dzisiaj. Czy podobne są przyczyny zagubienia? 3
Pytania o przyczyny zagubienia oraz motywacje kreowania
współczesnych zaświatów w polskiej poezji od drugiej połowy XX
wieku będą jednymi z kluczowych w niniejszej książce. Obrazy
krainy zmarłych w poezji współczesnej nie stanowią bowiem je‑
dynie próby wyartykułowania wiary, ale wielokrotnie zmierzają
do przedstawienia czy metaforycznego wyrażenia wielu innych
problemów codzienności. Istotną funkcją – być może wcale nie
uboczną – podejmowania w liryce zagadnień wiążących się z prze‑
strzeniami niedostępnymi w doczesnym trwaniu wydaje się stwo‑
rzenie nowych formuł mówienia o wierze indywidualnej, prywatnej.
Rzymską komedię przytaczam także dlatego, że nawiązuje do wizji
zaświatów Dantego, który jako pierwszy pod obrazem poetyckiej
katabazy przekazał czytelnikowi znacznie więcej treści niż jedynie
transkrypcje prawd wiary na język poetycki. Boska komedia stała
3 J. Mikołajewski: Rzymska komedia. Warszawa 2011, s. 15.
10
10
W poszukiwaniu (u)traconych zaświatów
się historycznoliterackim katalizatorem dla powstawania wizji za‑
światów, wykorzystywania symboli religijnych jako swego rodzaju
uniwersalnego języka opisu świata i jego zjawisk.
Jak pisze Jacob Taubes: „Kopernikańska ziemia, nad którą nie
rozciąga się już żaden boski nieboskłon, stanowi horyzont, w ra‑
mach którego rozgrywa się historia upadku średniowiecznego pań‑
stwa Bożego, od renesansu i reformacji” 4. Temat niniejszej mono‑
grafii wymagał selekcji materiału poetyckiego. Przeprowadzone
analizy starałam się porządkować w poszczególnych rozdziałach
w taki sposób, aby wśród nazwisk najbardziej znanych (w przy‑
padku poezji powstającej w latach 1945–1989 można wręcz użyć
określenia: kanonicznych) znalazła się także twórczość poetów sła‑
biej obecnych w badaniach literackich. Nie zabraknie także poezji
najnowszej, powstałej do roku 2016.
Tytułem krótkiego wyjaśnienia odniosę się do dwóch terminów,
które pojawiać się będą w poszczególnych rozdziałach, mianowicie
„wizji” i „reprezentacji”. Określenie „wizja” stosuję, aby zaznaczyć
indywidualność i specyficzną jednorazowość owych zaświatów kre‑
owanych w poezji. Nie mam przy tym absolutnie na myśli mistycy‑
zmu czy jakiejkolwiek formy profetyzmu. Chodzi o zaznaczenie, iż
analizie i interpretacji zostaną poddane w książce inspiracje i me‑
chanizmy wpływające na pracę wyobraźni poszczególnych polskich
poetów, obrazy kreowane w utworach nie po to, żeby konstytuować
nową religię, ale wyłącznie po to, aby wyrazić własną duchowość,
a niejednokrotnie także skonsolidować własną tożsamość czy oso‑
bowość twórczą. Niezwykle często zaświaty stanowić będą jedynie
nośny semantycznie, metaforyczny obraz i dotyczyć problemów jak
najbardziej ziemskiej egzystencji.
Jeżeli chodzi o „reprezentację”, to rozumiem ją jako próbę
„uobecnienia tego, co pozajęzykowe” 5. Wybrane reprezentacje po‑
etyckich wizji zaświatów to wyselekcjonowane przykłady kreowania
4 J. Taubes: Zachodnia eschatologia. Przeł. A. Serafin. Warszawa 2016, s. 151.
5 M. P. Markowski: Prolog. Ikony i idole. W: Idem: Pragnienie obecności.
Filozofie reprezentacji od Platona do Kartezjusza. Gdańsk 1999, s. 11.
11
W poszukiwaniu (u)traconych zaświatów
obrazów, dla których jedynym wzorcem jest to, co już zapośredni‑
czone. W Biblii, Koranie, pismach teologów czy dziełach literackich
w odniesieniu do raju, piekła i czyśćca mamy do czynienia już
z plonem pracy ludzkiej wyobraźni. Nie są to „przestrzenie”, choć za
pomocą takich mechanizmów próbujemy je opisać. Nie jest to tak‑
że stan, którego jakikolwiek żyjący człowiek mógłby doświadczyć
za pomocą zmysłów. To jedynie koncepcje oparte na fantomach
niedostępnych ludzkiemu poznaniu. W przypadku polskiej poezji
współczesnej wizje zaświatów skazane są dodatkowo na nieautono‑
mię przedstawienia, ponieważ sprofilowane są zwykle poprzez ob‑
razy głęboko zakorzenione w europejskiej kulturze. Nie zabraknie
w nich jednak rozwiązań oryginalnych i niepowtarzalnych. Poezja
współczesna dokonuje bowiem ciągłej interpretacji, projekcji, nad‑
pisywania znanych symboli czy obrazów, stwarzając nowe jakości 6.
W rozumieniu pojęcia reprezentacji posiłkuję się książką Michała
Pawła Markowskiego Pragnienie obecności. Szczególnie ważne dla
niniejszej monografii jest zdanie, które pada w eseju otwierającym
rozważania: „Nie ma jednak reprezentacji bez pragnienia obecno‑
ści” 7. Zaświaty, jakkolwiek obecne w poezji, zdają się odzwiercie‑
dlać właśnie pragnienie ich uobecnienia we współczesnym „świecie
odczarowanym” 8.
W stronę współczesnych zaświatów
W wizjach zaświatów obecnych w polskiej poezji, nawet zawężonej
na potrzeby badawcze do twórczości wieku XX, można zaobser‑
wować nieprzebrane wręcz bogactwo przeróżnych sposobów słow‑
nej kreacji. „Zaświatowa” symbolika, obrazy znane z Biblii, wizje
kabalistyczne, reinterpretowane zaświaty literackie (począwszy od
6 Mówiąc w uproszczeniu, wiersze są próbami tekstowych reprezentacji wizji
zaświatów projektowanych w wyobraźni poszczególnych twórców.
7 M. P. Markowski: Pragnienie obecności…, s. 21.
8 Terminu „świat odczarowany” używam za Maxem Weberem. Zob. M. Weber:
Racjonalność, władza, odczarowanie. Przeł. M. Holona. Poznań 2011.
12
12
INDEKS OSÓB
A
Abramciów Rafał 245, 456
Adorno Theodor 186, 379, 444
Alighieri Dante 10, 35, 50, 51, 58,
159, 163, 169, 174, 175, 176,
193, 296, 298, 299, 301, 302,
303, 304, 307, 308, 313, 314,
321, 322, 351, 352, 353, 356,
357, 359, 379, 390, 397, 399,
408, 436, 446, 448, 455, 458
Ariès Philippe 186, 444
Augé Marc 22, 444
Augustyniak Piotr 352, 354
B
Bachelard Gaston 136, 324, 409,
410, 444
Baczewski Marek Krystian Ema‑
nuel 84, 287, 306, 441, 459
Balbus Stanisław 71, 444
Balcerzan Edward 118, 444
Banasiak Bogdan 51, 308, 447
Baran Bogdan 170, 211, 243, 244,
448, 449, 450, 455, 459
Baran Marcin 436
Barańczak Stanisław 27, 39, 40,
41, 42, 71, 77, 97, 98, 107, 118,
123, 128, 129, 130, 131, 132,
211, 215, 242, 279, 284, 285,
344, 345, 346, 353, 362, 363,
436, 441, 444, 445, 446, 447,
450, 451, 454, 466, 470
Baron‑Milian Marta 199, 444
Barrow John David 246, 250, 251,
Bartkowiak‑Lerch Magdalena
444
444
Bataille Georges 236, 461
Baudrillard Jean 142, 444
Bauman Zygmunt 34, 142, 257,
407, 412, 413, 427, 444, 445,
462
Bąkowska Eligia 57, 186, 447
Beardsworth Richard 249, 457
Benjamin Walter 60, 404, 407
Benn Gottfried 367, 368, 445
Bernacki Marek 191, 445
Białoszewski Miron 26, 30, 41,
44, 175, 264, 265, 266, 267,
298, 356, 357, 358, 359, 366,
367, 399, 400, 401, 402, 417,
430, 436, 441, 448, 454, 458,
459, 466, 470
Biedrzycki Krzysztof 93, 97, 98,
118, 128, 129, 344, 444, 445
Bielas Jacek 19, 135, 452
463
Indeks osób
Bielik‑Robson Agata 18, 43, 44,
46, 60, 73, 96, 111, 249, 373,
407, 427, 445, 447, 460
Bielska Magdalena 437
Bieńczyk Marek 261, 407, 445, 452
Bieńkowski Zbigniew 247, 248,
249, 250, 251, 252, 291, 441,
455, 457
Blake William 293, 456
Bloom Harold 73, 445
Bluszcz Lucjan 18, 452
Błoński Jan 38, 39, 59, 60, 122,
160, 173, 365, 445
Bocheński Jacek 259
Bogalecki Piotr 46, 47, 94, 98, 99,
100, 126, 363, 384, 422, 445,
447
Bolecki Włodzimierz 15, 261, 452,
456
Bonowicz Wojciech 432, 443
Borkowska Grażyna 182, 460
Borowiec Jarosław 137
Bosing Walter 347, 445
Breza Tadeusz 261
Brodzka Alina 13, 456
Brook Peter 254, 445
Brzozowski Jacek 233, 252, 265,
417, 443, 457
Bukowski Piotr 168, 169, 446
Burkot Stanisław 329, 331, 446
Bursa Andrzej 335, 336, 339, 446
464
C
Caputo John D. 46, 47, 128, 422,
Ceccherelli Andrea 159, 299, 300,
Celan Paul 163, 268, 269, 270, 384,
446
441
Certeau Michel de 22, 446
Cholewa Piotr 455
Christians Ludwik 317
Chrzanowski Mateusz 335, 336,
339, 446
Chudak Henryk 136, 324, 444
Chwin Stefan 346, 446
Chymkowski Roman 22, 444
Cicha Magdalena 115, 446
Cieślak Tomasz 141, 291, 415, 446,
453
Ciołkoszowa Lidia 425, 458
Cioran Emil 306, 307, 446
Collins George 249, 457
Cudak Romuald 264, 446
Czabanowska‑Wróbel Anna 90,
91, 196, 373, 446, 449, 459
Czaja Dariusz 269, 297, 446
Czaja Kamila 421
Czapliński Przemysław 93, 143,
305, 446
D
Dabert Dobrochna 437, 438, 447
Dalasiński Tomasz 291, 453
Danielewicz Zbigniew 19, 58, 148,
447
Dawkins Richard 165, 447
Dąbrowski Witold 340, 423
Dehnel Jacek 103, 233
Deleuze Gilles 51, 306, 447
Delumeau Jean 32, 57, 447
Dembińska‑Pawelec Joanna 19,
26, 27, 42, 71, 107, 108, 130,
210, 398, 436, 447, 454
Drewnowski Tadeusz 256, 447
Drozdowski Bohdan 85, 318, 442
Dybciak Krzysztof 168
Dybel Paweł 48, 447
Dziadek Adam 210, 343, 420, 447
Dziamski Grzegorz 142, 407, 453
Dzień Mirosław 21, 25, 207, 321
E
Eagleton Terry 94, 150, 170, 448
Eco Umberto 23, 71, 394, 415, 448
F
Fazan Jarosław 26, 138, 448
Ficowski Jerzy 85–89, 462
Fiut Aleksander 16, 59, 60, 104,
159, 160, 168, 172, 222, 301,
337, 338, 346, 348, 363, 448,
455, 460
Flakowicz‑Szczyrba Marta 103,
182, 183, 370, 448
Foucault Michel 23, 149, 150, 151,
152, 448
Franaszek Andrzej 201, 209, 222,
354, 356, 417, 418, 448, 455,
460
France Anatole 347
Franczak Jerzy 305
Frankiewicz Małgorzata 115, 450
Indeks osób
G
Gadacz Tadeusz 13, 455
Gadamer Hans‑Georg 48, 285,
447, 448
Garbacik Magdalena 262, 459
Garbol Tomasz 191, 192, 193, 448
Glandys Olga 171, 462
Gleń Adrian 358, 359, 417, 448
Głowiński Michał 15, 26, 30, 58,
243, 265, 280, 448, 449, 454,
462
Gombrowicz Witold 19, 21, 58,
448, 450
196, 449
Gorczyńska Renata 59, 60, 160,
Gosk Hanna 210, 305, 446, 453
Gotfryd Jan 36, 455
Grądziel‑Wójcik Joanna 42, 54,
123, 205, 206, 266, 358, 449,
453, 458
Grodzki Bogusław 228
Gros Frederic 126, 266, 449
Grzonka Piotr 381, 382, 384, 449
Gutorow Jacek 224, 256, 328, 449
H
Hanczakowski Michał 110, 449
Hartwig Julia 103, 113, 181, 182,
183, 193, 194, 202, 238, 284,
368, 369, 370, 426, 436, 441,
448, 450, 460
Heidegger Martin 56, 243, 244,
249, 279, 285, 290, 296, 446,
449, 454
465
Indeks osób
Herbert Zbigniew 17, 22, 24, 25,
29, 75, 76, 77, 93, 95, 106,
114–118, 120–125, 150, 185,
203–212, 256, 284, 318, 320,
321, 322–325, 328, 336, 343,
346, 351–355, 367, 379, 417,
436, 441, 444, 445, 446, 448,
451, 452, 453, 454, 455, 456,
466, 470
Holona Marian 12, 246, 458
I
Ilg Jerzy 222, 460
Iwaszkiewicz Jarosław 261
J
Jameson Frederic 115, 450
Janion Maria 108,
Jankélévitch Vladimir 187, 188,
450
Janowska Katarzyna 32, 460
Januszkiewicz Michał 21, 450
Jarniewicz Jerzy 174, 375, 458
Jarosiński Zbigniew 13, 450
Jarosz Krzysztof 307, 446
Jarosz Łukasz 131, 132, 199, 200,
201, 285, 441, 466, 470
Jarzębski Jerzy 15, 19, 22, 97, 136,
445, 456
Jarzyna Anita 115, 116, 122
Jarzyńska Karina 46, 450
Jasińska‑Wojtkowska Maria 18,
36, 37, 450, 455, 465
Johnston Philip S. 312, 450
466
K
Kadłubek Zbigniew 230, 448
Kaliszewski Andrzej 116, 124, 450
Kałuża Anna 113, 183, 269, 450
Kandziora Jerzy 97, 260, 450
Kania Ireneusz 306, 446
Kaniowska Ewa 126, 266, 449
Karasek Krzysztof 337, 441
Karpowicz Tymoteusz 256, 328,
400, 449, 459
Kawulok Piotr 262, 459
Kaźmierczyk Zbigniew 38, 59,
450
Kiełbasa Jan 245, 456
Kijonka Tadeusz 21
Kisiel Joanna 97, 214, 264, 450
Kisiel Marian 20, 21, 28, 29, 54,
103, 253, 254, 258, 259, 278,
329, 332, 333, 346, 449, 450,
451, 457
Kledzik Emilia 136, 454
Kluba Agnieszka 127, 128, 261,
Kłak Tadeusz 254, 256, 451
Kobierski Radosław 185, 186,
Kocjan Krzysztof 157, 448, 451
Kołakowski Leszek 43, 94, 101,
Kopacki Andrzej 261
Kopaliński Władysław 315, 390,
451
460
451
451
Kornhauser Julian 117, 451
Kosturek Joanna 98, 451
Kotlarz Marek H. 158, 456
Kowalczyk Andrzej S. 316, 447
Kozicka Dorota 305
Kozioł Paweł 377, 416, 451
Kozioł Urszula 30, 261, 267–271,
284, 306, 430, 441, 453
Krasińska Ewa 407, 445
Kristeva Julia 53, 389, 451
Królak Sławomir 111, 142, 368,
444, 455
Kruszewski Wojciech 330, 451
Krynicki Ryszard 19, 27, 30, 44,
84, 98, 125, 126, 128, 137, 157,
195, 212, 214–216, 262–264,
284, 296, 306, 350, 387, 388,
401, 436, 442, 446, 453, 455,
456, 458, 466, 470
Krzemieniowa Krystyna 186, 444
Kubiński Grzegorz 368, 451
Kuciak Agnieszka 23, 448
Kuczyńska‑Koschany Katarzy‑
na 437, 451
Kujawa Dawid 291
Kurek Jalu 313, 315, 442
Kuźma Erazm 261, 452
Kwaterko Mateusz 188, 368, 444,
Kwiatkowski Jerzy 16, 168, 207,
332, 451, 455
Kwietniewska Małgorzata 419,
450
453
L
Lacoue‑Labarthe Philippe 270,
384, 451
Lamża Łukasz 246, 444
Indeks osób
Le Goff Jacques 156, 157, 451
Legeżyńska Anna 28, 69, 70, 111,
273, 274, 279, 346, 417, 451,
452
Leśmian Bolesław 9, 15, 34, 52, 69,
162, 177, 227, 228, 232, 235,
236, 237, 241, 243, 252, 261,
303, 400, 442, 449, 452, 457,
459
Leśniewski Norbert 257, 445
Lévinas Emmanuel 14, 452
Ligęza Wojciech 171, 172
Lipska Ewa 27, 44, 279, 280, 281,
306, 367, 436, 438, 439, 442,
453, 454, 466, 470
Lisicki Paweł 209
Lisowski Krzysztof 105, 106, 442
Luckmann Thomas 18, 452
Lyotard Jean‑François 261, 452
Ł
Łapiński Zdzisław 26, 236, 237,
265, 452, 454
Łebkowska Anna 71, 285, 286, 452
Łukasiewicz Jacek 14, 115, 205,
209, 285, 448, 452
M
Mach Wilhelm 261
Macierzyński Piotr 421, 442
Maj Bronisław 180, 181, 282–284,
306, 442, 444, 461
Majcherek Janusz 30, 447, 462
Majerski Paweł 167, 278, 285, 452,
457
467
Indeks osób
447
453
453
Małochleb Paulina 245, 456
Marchaj Magdalena 373, 459
Markowski Michał Paweł 11, 12,
34, 52, 156, 268, 286, 289,
451, 452
Marszałek Robert 244, 449
Masłowski Michał 297, 452
Matuszewski Krzysztof 51, 308,
Matysek Magdalena 142, 407
McClure John A. 9, 452
McGrath Alister 19, 135, 452
Mickiewicz Adam 113, 162, 165,
166, 225, 300, 452, 457, 458
Mikołajczak Małgorzata 268, 353,
Mikołajewski Jarosław 10, 176,
Milerski Bogusław 13, 455
Miłobędzka Krystyna 400, 459
Miłosz Czesław 13, 16, 17, 19,
21, 28, 29, 37–41, 44, 58–64,
78, 79, 93, 103–107, 111, 112,
120, 130, 147, 159–175, 177,
178–182, 191–193, 195, 210,
212, 221, 222, 238–240, 284,
297–300, 308, 328, 337, 338,
339, 342–350, 355, 364, 365,
367, 370, 394, 417, 425, 430,
433, 436, 442, 445, 446, 447,
448, 449, 450, 452, 453, 454,
455, 456, 457, 458, 459, 460,
461, 462, 466, 470
Miszk Andrzej 115, 450
Mitek‑Dziemba Alina 47, 94, 126,
422, 447
Mizera Janusz 243, 285
Mizerkiewicz Tomasz 53, 319,
370, 371, 449, 453
Morawiec Arkadiusz 214, 280,
453
Morgański Janusz 270, 384, 451
Mróz Piotr 245, 456
N
Nałkowska Zofia 317
Nancy Jean‑Luc 46, 419, 453
Neuger Leonard 246, 446
Niczyprowicz Janusz 221, 442
Niesporek Katarzyna 134, 453
Nieukerken Arent van 38, 40,
Nowacki Dariusz 408, 460
Nowakowski Adam 262, 459
Nycz Ryszard 59, 83, 97, 141, 160,
173, 286, 287, 304, 306, 311,
401, 402, 445, 451, 453, 454,
455
Nyczek Tadeusz 272, 276, 277,
453
454
O
Ochmann Jerzy 243, 454
Olejniczak Józef 50, 223, 346,
Olszański Grzegorz 27, 103, 223,
Olszewski Marek 200, 233, 454,
454, 455
280, 454, 459
460
468
Opacka‑Walasek Danuta 17, 25,
41, 42, 53, 59, 103, 104, 105,
160, 166, 167, 205, 206, 209,
269, 321, 348, 354, 417, 452,
454
Opacki Ireneusz 351, 454
Orygenes 102, 107, 398
Ostałowska Lidia 88, 462
P
Palich Natalia 262, 459
Panas Paweł 223, 454
Parandowski Jan 312, 454
Pascal Blaise 164–167
Pasewicz Edward 135, 442
Pawelec Dariusz 42, 103, 181, 210,
211, 284, 363, 454, 458, 459
Perkowska Halina 244, 454
Pertek Grzegorz 263
Pietrych Krystyna 141, 223, 252,
264, 415, 417, 453,
Piotrowiak Jan 167
Piotrowska‑Grot Magdalena 105,
262, 278, 287, 373, 394, 407,
460, 461
Płaza Maciej 115, 460
Podsiadło Jacek 44, 75, 216–219,
223, 285, 306, 442, 454, 461,
466, 470
Pokojska Agnieszka 254, 445
Polkowski Jan 435, 442
Poprawa Adam 113, 452
Porębowicz Edward 163, 175, 312,
390, 441
Pratchett Terry 372, 455
Rejniak‑Majewska Agnieszka 23,
Rewers Ewa 142, 407, 453
Ritz German 261
Rolando Bianka 44, 294, 295, 416,
455
149, 448
417, 442
Indeks osób
Próchniak Paweł 214, 219, 226,
264, 393, 455
Przybylski Ryszard 343, 344, 346,
455
Pyszny Joanna 222
R
Rabizo‑Birek Magdalena 280
Regiewicz Adam 287, 419, 453,
Rosiek Stanisław 15, 266, 456
Roszak Joanna 136, 454
Różewicz Tadeusz 14, 19, 20, 21,
28, 29, 252, 253, 254, 255, 256,
257, 284, 293, 298, 301–304,
306, 307, 325–333, 432, 436,
442, 446, 447, 448, 449, 450,
451, 456, 457, 459, 466, 470
Różycki Tomasz 32, 33, 44, 45,
52, 71, 73, 74, 75, 77–81, 103,
138–143, 233, 373, 388, 394–
396, 402–412, 414–416, 428,
442, 460, 466, 470
Ruszar Józef Maria 115, 210, 302,
352, 446, 448, 453, 455
Rutkowski Rafał 281, 455
Rybak Magdalena 186, 455
469
Indeks osób
Rymkiewicz Jarosław Marek 107–
113, 130, 166, 167, 183, 284,
285, 302, 303, 442, 447, 450,
452, 458
Ryziński Remigiusz 245, 456
Rzepińska Maria 347, 455
S
Sá Cavalcante Schuback Marcia
246, 446
Sajdek Paweł 312, 450
Salwa Piotr 71, 308, 394, 448, 458
Sarna Paweł 251, 455
Sartre Jean‑Paul 243, 245, 454,
Sawicki Stefan 36, 51, 455, 456,
442
Sobolewska Anna 26, 456
Sobolewski Tadeusz 39, 461
Sokolski Jacek 57, 199, 216, 226,
312, 456
Sołtys‑Lewandowska Edyta 35,
118, 393, 456, 457
Sosnowski Andrzej 141, 256, 328,
415, 449
447
Sosnowski Maciej Adam 43, 407,
Sośnicki Dariusz 225, 229, 456
Sowiński Grzegorz 243, 449
Spólna Anna 337
Sprutta Justyna 165, 456
Staff Leopold 19, 28, 85, 335, 340,
Stala Krzysztof 173
Stala Marian 26, 29, 64, 162, 166,
192, 214, 215, 228, 277, 357,
457
Stankowska Agata 248, 251, 252,
457
311
Stelmaszczyk Barbara 83, 304,
Steppa Hanna 100
Stiegler Bernard 249, 457
Strózik Sabina 54, 195, 236, 461
Surdykowski Tomasz 262, 459
Suska Dariusz 30, 31, 44, 84, 103,
144–147, 184, 185, 186, 188,
232–234, 237, 239, 285, 372,
373, 381–385, 388, 390–394,
443, 455, 461, 462, 466, 470
Swedenborg Emanuel 169, 446
Szczerba Wojciech 101, 102, 457
456
465, 469
158, 456
Scholem Gershom 249
Schouppe François‑Xavier 157,
Schubert Franz 108
Serafin Andrzej 11, 458
Siwczyk Krzysztof 34, 44, 84, 189,
190, 306, 372–374, 376–381,
389, 393, 394, 443, 456
Siwek Marcin 103, 233
Skarga Barbara 14, 452
Skibski Krzysztof 42, 453
Skórska Katarzyna 159, 446
Skrendo Andrzej 332, 456
Skubalanka Teresa 256, 456
Sławek Tadeusz 94, 10, 230, 247,
292, 293, 448, 456
Słowacki Juliusz 233, 234, 443
Smolka Iwona 259, 459
470
Szlosarek Artur 30, 285, 393
Szóstak Anna 42, 429, 462
Szuba Andrzej 44, 278, 279, 306,
443, 457
Szuber Janusz 209
Szwajcer Piotr 165, 447
Szymanowski Adam 32, 447
Szymborska Wisława 21, 22, 29,
30, 42, 44, 66–71, 79, 80, 256,
272–277, 284, 290, 306, 347,
430, 436, 443, 444, 452, 453,
454, 456, 459, 466, 470
Ś
Śliwiński Piotr 20, 22, 28, 99, 137,
185, 218, 219, 223, 282, 429,
430, 438, 453, 456, 457, 458,
461, 462
Ślosarska Joanna 151, 152
Świeściak Alina 103, 110, 140, 141,
214, 230, 233, 269, 303, 357,
400, 404, 407, 414, 450, 457,
458
Świetlicki Marcin 30, 44, 133–138,
142, 222–226, 228–230, 232,
238, 239, 291–293, 324, 360,
362–364, 431, 432, 443, 453,
454, 459, 466, 470
Święch Jerzy 13, 18, 455, 458
Świrszczyńska Anna 319, 320,
370, 371, 443
T
Tatarkiewicz Anna 136, 324, 444
Taubes Jacob 11, 458
Indeks osób
Taylor Charles 44, 45, 458
Tchórzewski Andrzej 358, 458
Tester Keith 407, 445
Themerson Stefan 305
Thiel‑Jańczuk Katarzyna 22, 446
Tischner Łukasz 104, 178, 191, 458
Tkaczyszyn‑Dycki Eugeniusz 32,
103, 233, 285, 443
Tomasik Wojciech 81, 212, 458
Toruńczyk Barbara 130, 461
Trela Sandra 407, 457
Trznadel Jacek 9, 227, 442
Turczyn Anna 53, 389, 451
Turner Alice 174, 375, 398, 458
Tuwim Julian 80, 323, 443
U
Umerle Tomasz 9, 452
Uniłowski Krzysztof 97
Urbanowski Bohdan 85, 442
V
Van Heuckelom Kris 64, 159, 174,
177, 300, 458
Vasoli Cesare 308, 458
Vattimo Gianni 83, 111, 304, 311,
455
W
Waligórski Andrzej 198, 461
Wanat Ewa 347, 445
Wasiewicz Jan 246, 458
Wat Aleksander 18, 19, 199, 252,
298, 336, 417–420, 443, 444,
457, 459
471
Indeks osób
Weber Max 12, 246, 458
Wedemann Marek 229, 459
Wencel Wojciech 103, 233, 446
Werner Andrzej 168, 169
Węgrzyniakowa Anna 273, 276,
Zajas Krzysztof 17, 43, 173, 175,
348, 349, 459
Zaleski Marek 171, 459
Zarębianka Zofia 36, 40, 41, 459
Zieniewicz Andrzej 305, 316, 447,
453
459
453
Ž, Ż
Žižek Slavoj 60, 211, 459, 268,
Żywiołek Artur 262, 287, 451,
Wiedemann Adam 432–434, 443
Wierzyński Kazimierz 318, 320,
Wilkoń Aleksander 230, 448
Winiecka Elżbieta 400, 401, 402,
459
325
459
Wirpsza Witold 113, 183, 256, 328,
358, 449, 450
Wittlin Józef 14, 317, 459,
Wojda Dorota 290, 459
Wojtoń Maciej 155, 461
Wolska Barbara 280, 453
Woroszylski Wiktor 257–260,
443, 459
Woźniak Maciej 146, 461
Wójcik Tomasz 209, 316, 447
Wójcik Włodzimierz 97, 103, 449,
452
Wójtowicz Aleksander 316
Wróbel Szymon 249, 459
Wyka Marta 209, 279, 459
Z
Zach Joanna 222, 460
Zadura Bohdan 99, 100, 428, 436,
443, 458
Zagajewski Adam 27, 89, 90, 91,
92–96, 137, 194–196, 436, 443,
445, 446, 449, 466, 470
Magdalena Piotrowska-Grot
REFURNISHING (IN) THE ETERNITY
Visions of the underworld in contemporary Polish poetry
Summary
The monograph Refurnishing (in) the eternity. Visions of the un-
derworld in contemporary Polish poetry is dedicated to the analysis
and interpretation of significant poetic creation of the Other World
which can be found in poetry written after 1945. However, it should
be noted that the selected material represents secularised vision
of the afterlife, and from the analysis were excluded poems which,
after Stefan Sawicki and Maria Jasińska‑Wojtkowska, can be classi‑
fied as religious. In the selected materials new, extemporary beliefs
and eschatological hope are formed inside the textual world, just
to fight this overwhelming nothingness which attacks postmodern
society. These works are a kind of projection of social thoughts,
but the reader has to deal with them in individual attempts to find
God, or, more generally, contact the Higher Power, or simply an
attempt to soothe the fear of death which ends all — the existence
deprived of opportunities for further duration.
One of the key questions in this monograph is the one about
the reasons of insecurity and motivations to create visions of the
contemporary underworld in Polish poetry of the second half of
the twentieth century. Although there will be a hearing referenc‑
es to the works of the early twentieth century, the basic research
material will be poetry published after 1945. This time interval is
especially justified for the theme of faith, metaphysical questions
and eschatological horizon evoked by literature, because it was
the atrocities of the World War II, and later — Polish conditions
of the political system and the transformation of civilization and
473
Summary
moral system which took place in the second half of the twentieth
century have had a huge impact on the transformation of contem‑
porary spirituality in the world deprived of God, in the context of
new understanding of humanity and uncertain borders of identity.
Images of the land of the dead in contemporary poetry are
not trying to articulate the faith, but repeatedly aim to present the
metaphorical expression of many other problems of everyday life.
An important function of creating inaccessible spaces in Polish
poetry is to elaborate new formulas to talk about individual and
private faith.
This book contains three parts. Two of them include the analy‑
sis of poetic visions of heaven and hell. The second one is dedicated
to purgatory and nothingness. The presence of this part in the work
dedicated to the vision of the afterlife is justified by a significant
number of works, in which those spheres, in various forms and
scale of intensity, turn out to be a breeding ground for artistic im‑
agination. The poetry of the artists which represent the following
generations of writers is interpreted in the each sections of the
monograph: from selected poems of Tadeusz Różewicz, Czesław
Miłosz, Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski, Wisława Szymbors‑
ka, Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski, Ewa
Lipska, Bohdan Zadura to the poetry published in the last decade
of the twentieth century and the first decade of the twenty‑first
century: the works of Marcin Świetlicki, Tomasz Różycki, Jacek
Podsiadło, Dariusz Suska, Tadeusz Pióro, Łukasz Jarosz. They are
only the examples of the artists which create poetic vision of the
underworld with the greatest frequency.
This wide range of studies, which still is not the end of explor‑
ing this field of research, supported by numerous references to
philosophical, theoretical and literary contexts, helped to outline
the picture of the changes that have occurred in this area of the
Polish poetry over the last seventy years. The diverse role and fre‑
quency of references to images of the afterlife prove that secular
visions created directly or only implied in the metaphorical layers
of the poetry emerging after 1945 are an important component of
474
Summary
the image of contemporary culture, and the subsequent stages of
its development. All references to the topos derived from religious
systems also allow to observe the change in the fabric of language.
The quantity and quality of these new correlations certainly prove
that the ideas of the afterlife in poetry of the second half of the
twentieth and early twenty‑first century have evolved in relation to
the creation established in the tradition, bringing new quality ‑ not
always clear and easy to read.
The key word in this research has become a “necessity”. Neces‑
sity of faith and finding new ways to talk about it is very important
in every analyzed poem. Although I do not qualify them as reli‑
gious poetry, surely they become a response to the gap left after
the cancellation of grand narratives ordering pre‑modern world,
a gap that modern man is trying to fill strongly and consistently.
Keywords:
twenty‑ and twenty‑first‑century literature, Polish poetry, postsecu‑
larism, afterlife, postmodernity.
Magdalena Piotrowska-Grot
LE RÉAMÉNAGEMENT DANS/ DE L’ÉTERNITÉ
Les visions de l’au-delà dans la poésie polonaise contemporaine
Résumé
Le livre Les visions de l’au-delà dans la poésie polonaise contempo-
raine. Des représentations choisies est consacré à l’analyse et à l’in‑
terprétation des créations poétiques significatives de l’au‑delà, ap‑
paraissant dans les ouvrages créés après 1945. Il faut cependant
remarquer que le matériel choisi présente les visions laïcisées de
l’au‑delà et l’on a exclu de l’analyse ces poèmes qui, selon Stefan
Sawicki ou Maria Jasińska‑Wojtkowska, peuvent être classifiés
comme religieux. Dans les ouvrages poétiques constituant la base
des réflexions entreprises apparaît un nouveau système temporaire
de croyances et d’un espoir eschatologique de surmonter le néant
entourant de toutes parts l’homme moderne. Ces ouvrages consti‑
tuent une sorte de projections des points de vue sociaux, pourtant,
dans une large mesure, le lecteur y a affaire à des tentatives indivi‑
duelles de retrouver Dieu ou, plus généralement, un contact avec
la Force supérieure, ou tout simplement à une tentative d’apaiser
la crainte d’une mort finissant tout, d’une existence dénuée de
chances permettant de persister. Dans la présente monographie,
une des questions clés est devenue celle qui porte sur les raisons
de l’égarement et les motivations de créer l’au‑delà contemporain
dans la poésie polonaise depuis la seconde moitié du XXe siècle.
Bien qu’il n’y manque pas de références aux ouvrages datant de
la première moitié du XXe siècle, c’est bel et bien la poésie créée
après 1945 qui constitue le matériel de recherche. Cela trouve une
justification particulière dans le cas du sujet concernant la foi, les
questions métaphysiques et l’horizon eschatologique évoqué par
477
Résumé
la littérature, parce que ce sont les cruautés de la Seconde Guerre
mondiale, ensuite les conditions politiques polonaises ainsi que les
transformations de civilisation et de mœurs de la seconde moitié
du XXe siècle qui ont une influence énorme sur la métamorphose
de la spiritualité contemporaine dans un monde dépourvu de Dieu,
dans le contexte d’une nouvelle compréhension de l’humanité et
des frontières floues, y compris les frontières de l’identité.
Les images de la terre des morts dans la poésie contemporaine
ne constituent pas uniquement une tentative d’articuler la foi, mais
elles visent plusieurs fois à présenter une expression métaphorique
de beaucoup d’autres problèmes de la vie quotidienne. La créa‑
tion de nouvelles formes de parler de la foi individuelle et privée
est une fonction significative, peut‑être pas tout à fait secondaire,
consistant à aborder dans la poésie des questions liées aux espaces
inaccessibles durant la vie terrestre.
La dissertation se compose de trois parties. Les deux d’entre
elles portent sur les visions poétiques du ciel et de l’enfer, tandis que
la deuxième a été consacrée aux questions eschatologiques les plus
énigmatiques, c’est‑à‑dire au purgatoire et au néant. La présence
de cette partie dans le travail consacré à la vision de l’au‑delà est
justifiée par un nombre considérable d’ouvrages, où ces sphères
passagères apparaissent — sous différentes formes et aux différents
degrés d’intensité — juste comme une source d’inspiration pour
l’imagination artistique.
Dans les parties particulières de la dissertation, on a soumis
à une analyse précise les ouvrages des représentants des générations
subséquentes d’auteurs : dès les textes choisis de Tadeusz Różewicz,
en passant par l’œuvre de Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Miron
Białoszewski, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak, Ryszard
Krynicki, Adam Zagajewski, Ewa Lipska, Bohdan Zadura, jusqu’aux
ouvrages créés dans la dernière décennie du XXe siècle et les dix
premières années du XXIe siècle (Marcin Świetlicki, Tomasz Róży‑
cki, Jacek Podsiadło, Dariusz Suska, Tadeusz Pióro, Łukasz Jarosz),
pour ne mentionner que ceux dont les ouvrages évoquent le plus
souvent un horizon eschatologique.
478
Résumé
L’analyse du vaste matériel de recherche — qui constitue d’après
moi un choix des représentations les plus importantes de l’au‑de‑
là — appuyée non seulement sur de nombreuses références aux
courants philosophiques et conceptions théoriques, mais aussi sur
les contextes littéraires a permis de présenter l’image des chan‑
gements qui se sont produits dans ce champ de la poésie polo‑
naise durant les soixante‑dix dernières années. Le rôle diversifié
et la fréquence des références aux images des espaces de l’au‑delà
prouvent que leurs visions laïques — créées directement dans la
poésie apparaissant après 1945 ou étant seulement impliquées au
niveau métaphorique des textes ‒ sont une composante importante
de l’image de la culture contemporaine et des étapes subséquentes
de son développement. Toutes références aux topos provenant des
systèmes religieux permettent aussi d’observer le tissu changeant
de la langue et les procédés de la néosémantisation qui y appa‑
raissent. La quantité et la qualité de ces corrélations constituent
assurément la preuve de ce que les imaginations sur les espaces de
l’autre monde dans la poésie de la seconde moitié du XXe siècle
et des débuts du XXIe siècle évoluaient par rapport aux créations
perpétuées dans la tradition multiséculaire, tout en apportant de
nouvelles quantités, pas toujours claires et faciles à lire.
La «nécessité» est devenue le mot clé pour la présente publi‑
cation. La nécessité de foi et d’élaborer de nouvelles, individuelles
et libérées de liens institutionnels manières de parler de la spiri‑
tualité est fort nette dans les textes rapportés. Encore que je ne les
qualifie pas comme la poésie religieuse, ils deviennent sans aucun
doute la réponse à la lacune qui s’est produite après l’annulation
de grandes narrations organisant le monde prémoderne, la lacune
que l’homme contemporain essaie instamment et constamment
de combler.
Mots clés:
littérature des XXe et XXIe siècles, poésie polonaise, postsécula‑
risme, au‑delà, postmodernité.
479
Redakcja: Dominika Kielan
Projekt okładki: Mariusz Bieniek
Redakcja techniczna: Dominika Kielan
Korekta: Magdalena Bieniek
Łamanie: Mariusz Bieniek
Copyright © 2018 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-3380-9
(wersja drukowana)
ISBN 978-83-226-3381-6
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e‑mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 30,0. Ark. wyd. 25,0.
Papier offset, kl. III, 90 g Cena 28 zł (+VAT)
Druk i oprawa: Volumina.pl Daniel Krzanowski
ul. Księcia Witolda 7–9, 71‑063 Szczecin
Pobierz darmowy fragment (pdf)