Prezentowane studium przybliża architekturę jezuitów w Ameryce Południowej w okresie kolonialnym. Czytelnik może zapoznać się zarówno ze skomplikowaną sytuacją kulturową, na której tle powstawały prezentowane obiekty, jak i z zaskakującym bogactwem form, które zostały wykreowane przez europejskich przybyszów w kontakcie z rdzennymi społecznościami. Sztuka barokowej Ameryki Łacińskiej jest zjawiskiem szczególnym. W zapoznaniu się z tą egzotyczną rzeczywistością pomaga bogaty materiał ilustracyjny, pozwalający na uświadomienie sobie odmienności barokowej architektury chrześcijańskiej w różnych zakątkach świata. W publikacji nie ograniczono się do obiektów dobrze znanych i projektowanych przez słynnych architektów, ale przedstawiono też architekturę andyjskich prowincji dawnego Wicekrólestwa Peru oraz misyjne świątynie w tropikalnych regionach dzisiejszych Boliwii, Paragwaju czy Brazylii. Książka przeznaczona jest dla historyków sztuki, jednak może stać się ciekawą lekturą dla osób, które – zafascynowane odległymi kulturami - chciałyby dowiedzieć się czegoś więcej o architekturze kolonialnej Ameryki Południowej, a także o tym, jak na przestrzeni wieków zmieniało się widzenie obiektów architektonicznych tego dalekiego kontynentu.
Darmowy fragment publikacji:
Ewa Kubiak – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Katedra Historii Sztuki
91-431 Łódź, ul. Uniwersytecka 3
SKŁAD, ŁAMANIE I OPRACOWANIE ILUSTRACJI
Bartek Smoczyński
KOREKTA
Zuzanna Hylla, Elżbieta Marciszewska-Kowalczyk
RECENZENT
Zbigniew Bania
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: Kościół jezuitów La Compañía de Jesús, Cuzco, Peru
autorstwa Katrzyny Turkowskiej
Badania realizowane w ramach projektu Narodowego Centurm Nauki:
Model rzymskiego kościoła Il-Gesù w architekturze i badaniach nad architekturą jezuicką
w Ameryce Południowej w okresie kolonialnym, numer umowy 2144/B/T02/2011/40
Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ
© Copyright by Ewa Kubiak, Łódź 2015
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2015
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07124.15.0.M
Ark. druk. 28,875
ISBN 978-83-7969-220-0
e-ISBN 978-83-7969-937-7
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
SPIS TREŚCI
Od Autorki
Mapy
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
WSTĘP
4. Metody badań
5. Metodologia badań
5 .1 . Percepcja dzieła architektury
1. Cel pracy
2. Ramy chronologiczne i terytorialne
3. Stan badań
3 .1 . Architektura kolonialna w Ameryce Południowej
3 .2 . Architektura jezuitów w Ameryce Południowej
3 .3 . Sztuka kolonialna – badania polskie i rosyjskie
4 .1 . Badania terenowe
4 .2 . Charakterystyka źródeł rękopiśmiennych i drukowanych
4 .3 . Charakterystyka materiału ikonograficznego
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
. . . . . . . . . 46
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
5 .1 .1 . Percepcja zmysłowo-estetyczna
5 .1 .2 . Percepcja semiotyczna
5 .1 .3 . Cztery typy obrazowości w percepcji dzieła architektonicznego
5 .1 .4 . Percepcja jako indywidualna iluzja
5 .2 . Estetyka recepcji i recepcja dzieł architektonicznych
5 .3 .
Interpretacje dzieła architektury
6. Struktura pracy
7. Nazwy geograficzne, nazwy własne, wyrazy obcego pochodzenia
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
i inne kwestie językowe
Ilustracje
6 / REINTERPRETACJE
ROZDZIAŁ I
KRóTKIE wPRowadzEnIE hISToRyCznE, KulTuRowE I aRTySTyCznE
1. Ramy kulturowe i związany z nimi aparat pojęciowy
Indie Zachodnie
1 .1 . Nowy Świat
1 .2 .
1 .3 . Ameryka Łacińska
1 .4 . Kolonia i kolonializm
1 .5 . Kultura i cywilizacja
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
2. „Terminologiczne grzęzawisko”, czyli aparat pojęciowy z zakresu historii sztuki
3. Historia kolonii w Ameryce Południowej i podstawy ich funkcjonowania
charakterystyczny dla sztuki prezentowanego obszaru w XVI–XVIII wieku
3 .1 . Ameryka hiszpańskojęzyczna – Wicekrólestwo Peru, Nowa Granada, La Plata
. . . . . . . . 77
. . . . . . . . . . 81
. . . 81
3 .2 . Brazylia
4 .1 . Powstanie zakonu jezuitów
4 .2 . Historia jezuitów w Ameryce Południowej
funkcjonowania kolonii
3 .1 .1 . Historia, podział terytorialny i podstawy ekonomiczne
3 .1 .2 . Stosunki etniczne i społeczne
3 .1 .3 . Kościół i ewangelizacja
3 .1 .4 . Sztuka
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3 .2 .1 . Historia, podział terytorialny i ekonomiczne podstawy funkcjonowania kolonii . 90
3 .2 .2 . Stosunki etniczne i społeczne
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3 .2 .3 . Kościół i ewangelizacja
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
3 .2 .4 . Sztuka
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
. . 98
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
. . . . . . . . . . . . . . . . 103
. . . . . 105
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5 .2 .1 . Styl jezuicki jako bogactwo form i dekoracji
5 .2 .2 . Styl jezuicki jako skromność i umiar
5 .2 .3 . Styl jezuicki a kościoły Il Gesù i Sant’Ignazio w Rzymie
5 .2 .4 . Na sposób jezuicki, czyli modo nostro i akomodacja w architekturze
4 .2 .1 . Obszar hiszpańskojęzyczny
4 .2 .2 . Brazylia
4 .2 .3 . Wygnanie jezuitów
5 .1 . Charakterystyka architektury jezuickiej – rodzaje świątyń ze względu na funkcje
5 .2 . Styl jezuicki
5. Architektura jezuicka – zagadnienia ogólne i teoretyczne
4. Historia zakonu jezuitów
Ilustracje
SPIS TREŚCI / 7
ROZDZIAŁ II
aRChITEKTuRa mISyjna – mIędzy globalnoŚCIą a loKalnoŚCIą
1. Misyjny charakter Towarzystwa Jezusowego
2. Jezuici i strategia urbanistyczna
2 .1 . Miasta „idealne” Ameryki Południowej
2 .2 . Urbanistyka i budownictwo zakonu jezuitów
2 .3 . Metropolie, miasta i miasteczka
2 .4 . Redukcje i misje
2 .1 .1 . Lima
2 .1 .2 . Trujillo
2 .1 .3 . Cusco
2 .4 .1 . Dzielnice indiańskie i redukcje – miasta i prowincja
2 .4 .2 . Misje wśród Indian Guaraní, Chiquitos i Mojos
2 .4 .3 . Brazylijskie aldeamento
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
. . . . . . . . . . . . 158
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
. . . . . . 169
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
3 .2 .1 . Kolumbia i peruwiańskie Altiplano
3 .2 .2 . Misje wśród Indian Guaraní, Chiquitos i Mojos
3 .2 .3 . Chiloé
3 .2 .4 . Kościoły brazylijskie – pomiędzy architekturą centrum i prowincji
Interpretacja „międzynarodowa” architektury misyjnej
3 .1 .1 . Plan i struktura kościoła misyjnego
3 .1 .2 . Materiał konstrukcyjny
3 .2 . Lokalne odmiany architektury misyjnej, jej znaczenie dawniej i dziś
3. Typ kościoła misyjnego
3 .1 .
Ilustracje
ROZDZIAŁ III
aRChITEKTuRa REgIonalna — KoŚCIoły jEzuICKIE
1. Metropolia i prowincja
2. Lokalne nurty i miejscowe tradycje architektoniczne
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
2 .1 . Świątynia jezuitów i architektura regionu kuzkeńskiego
oraz regionu
2 .2 . Dekoracja mestizo i mudéjar
2 .1 .1 . Fasada kościoła jezuitów w Cusco i jej wpływ na architekturę miasta
2 .1 .2 . Plan kościoła, system konstrukcyjny i układ przestrzenny
2 .1 .3 . Motywy dekoracyjno-ornamentalne
2 .1 .4 . Cusqueñismo i architektura kolonialna miasta
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
. . . . . . . . . . . . . . 215
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
2 .2 .1 . Dekoracja mestizo w regionie arequipeńskim
2 .2 .2 . Dekoracja mestizo w Collao
2 .2 .3 . Sucre i Potosí – dekoracja w typie mudéjar
2 .3 . Kościoły jezuickie w Cordobie, Asunción i Santa Fe
2 .4 . Kościoły peruwiańskiego wybrzeża
Ilustracje
8 / REINTERPRETACJE
ROZDZIAŁ IV
modEl KoŚCIoła Il gESù I aRChITEKTuRa KolonIalna
amERyKI PołudnIowEj – KonfRonTaCjE
Wprowadzenie
1. Modele w badaniach humanistycznych i w architekturze
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
1 .1 . Model architektoniczny
1 .2 . Model architektoniczny a model mentalny w badaniach form architektonicznych
i ich percepcji
2. Model kościoła Il Gesù jako model badawczy
3. Kościół Il Gesù i architektura Ameryki Południowej – relacje
2 .1 . Plan i układ przestrzenny – model
2 .2 . Kompozycja fasady – model
2 .3 . Kaplice i nawy boczne – terminologia, forma, funkcja
3 .1 . Buenos Aires
3 .2 . Quito
3 .3 . San Pablo w Limie i San Ignacio w Bogocie
3 .4 . San Francisco w Limie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
. . . 289
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
4 .2 .1 . Fasada La Compañía w Quito
4 .2 .2 . Fasada kościoła w Salvadorze da Bahia
4 .2 .3 . Fasada kościoła São Miguel
4 .2 .4 . Fasady kościołów niejezuickich
4 .1 . Kościół Il Gesù w historii architektury nowożytnej Europy
4 .2 . Południowoamerykańskie fasady kościołów w typie Il Gesù
4. Kościół Il Gesù i badania nad architekturą Ameryki Południowej – interpretacje
4 .3 . Układ przestrzenny Il Gesù w kontekście badań architektury
południowoamerykańskiej
4 .3 .1 . Układ przestrzenny kościołów w Popayán, Cartagenie, Buenos Aires
4 .3 .2 . Struktura przestrzenna kościołów jezuickich w Brazylii i model Il Gesù
4 .3 .3 . Układ przestrzenny Il Gesù a świątynie niejezuickie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
. . . . . 308
. . 310
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Ilustracje
Podsumowanie
Ilustracje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Od redakcji
Spis map i ilustracji
Skróty
Bibliografia
Summary
Indeks osób
Indeks topograficzno-rzeczowy
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
od auToRKI
Ameryka Południowa od chwili jej odkrycia stanowiła jeden z najbardziej fascy-
nujących kierunków wypraw europejskich podróżników . Transatlantycka przeprawa
miała być początkiem nowego życia, które – choć nie zawsze spełniało oczekiwania
wędrowców – zwykle okazywało się szczęśliwą lub tragiczną przygodą . Pierwsze
spotkanie z południowoamerykańskimi zabytkami zawdzięczam mojemu mężowi
i dwumiesięcznej wakacyjnej wyprawie w roku 2000, kiedy to przemierzaliśmy
szlak wiodący z wenezuelskiego Caracas przez brazylijską Amazonię i boliwij-
skie Andy do peruwiańskiej Limy . Od tego czasu Nowy Świat stał się na długie
miesiące moim drugim domem; miejscem, za którym tęsknię i do którego zawsze
wracam z radością; światem, który przyjął mnie i moje zainteresowania badawcze
z otwartymi ramionami; kontynentem, na którym mieszka wielu moich przyjaciół
– historyków, historyków sztuki, antropologów kultury, ale i zwykłych campesinos
z andyjskich prowincji, wspierających różnymi sposobami wysiłki naukowe
de una polaca aventurera . Wdzięczna jestem południowoamerykańskim badaczom,
że przyjęli mnie tak przyjaźnie, a pomagając, dali szansę poznania i zbadania
tego odmiennego świata . Dzięki temu wsparciu początkowa fascynacja bogatą
i egzotyczną sztuką kolonialną mogła przerodzić się w prawdziwą pasję naukową .
Dziś każdy zabytek, o którym piszę, to nie tylko „obiekt” badawczy, ale miejsce
spotkań, rozmów, a nawet niezapomnianych przygód .
Pomysł zajęcia się badaniami dotyczącymi sztuki kolonialnej Ameryki Południowej
narodził się w 2002 r . Pierwszy rok po podjęciu tej decyzji okazał się dla mnie dość
trudny . Tradycja zajmowania się sztuką kolonialną nie istnieje w naszym kraju,
choć badania amerykanistyczne w innych dziedzinach (archeologia, antropologia,
etnologia, geografia, literatura, politologia, stosunki międzynarodowe) są bardzo
rozwinięte . Moja determinacja pomogła mi w zdobyciu przychylności części środowiska
naukowego . Najważniejsze w czasie powstawania pracy było dla mnie wsparcie
udzielane przez mojego męża Radka Olewczyńskiego, który od samego początku
niezachwianie wierzył w powodzenie niekonwencjonalnego pomysłu, a następnie
pomagał mi na każdym z etapów badań i powstawania książki – od wspólnych
12 / REINTERPRETACJE
wyjazdów terenowych na początku pracy po żmudne korekty i tworzenie indeksów
na zakończenie . Dziękuję także całej mojej rodzinie oraz wszystkim przyjaciołom
za wsparcie, cierpliwość i wyrozumiałość w związku z moją przedłużającą się
„nieobecnością w świecie” wynikającą z prowadzenia badań i pisania książki .
Ogromną wdzięczność winna jestem mojemu nauczycielowi, profesorowi
Zbigniewowi Bani, który uczestniczył w kształtowaniu koncepcji pracy i zawsze
z zainteresowaniem śledził jej postępy, udzielając cennych rad i wskazówek . Dziękuję
także kierownikom Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego – profesorowi
Grzegorzowi Sztabińskiemu i profesorowi Krzysztofowi Stefańskiemu – którzy
wielokrotnie udzielali mi zgody na długie wyjazdy naukowe pomimo utrudnień
dla pracy Katedry, z jakimi się to wiązało . Dziękuję również gronu dziekańskiemu,
w którego skład wchodzę od 2012 r ., za wyrozumiałość i wsparcie podczas pisania
pracy, a w szczególności profesor Elżbiecie Jung, która cały czas mobilizowała mnie
do jej zakończenia .
Chciałabym także wyrazić wdzięczność wszystkim pracownikom łódzkiej Katedry
Historii Sztuki, wspierającym w różnoraki sposób moje badania, czasem dobrym
słowem, a niekiedy zastępstwem na zajęciach dydaktycznych i przejęciem części
obowiązków w czasie moich zagranicznych wyjazdów . Pierwszy raz po podjęciu
decyzji o zajęciu się badaniem sztuki kolonialnej zagościłam w Ameryce w 2004 r .
i był to pobyt o charakterze studyjnym, trwający ponad trzy miesiące, następny,
krótszy, bo czterotygodniowy, miał miejsce w 2006 r ., a od roku 2008 corocznie
spędzałam w gościnnych progach tego kontynentu przynajmniej miesiąc .
Niezwykle ważnym wsparciem ze strony polskich przyjaciół była transkontynentalna
wymiana korespondencji, pozwalająca na pełne zaangażowania funkcjonowanie
na drugiej półkuli, zwłaszcza w czasie dłuższych, wielomiesięcznych pobytów, za co
szczególnie dziękuję profesor Urszuli Aszyk – wiernej i niestrudzonej korspondentce
w czasie mojej wyprawy w 2008 r ., zawsze ciekawej wszelkich wieści i refleksji
„o” i „z” „Nowego Świata”, oraz dr . Krzysztofowi Cichoniowi, który wspierał mnie
i inspirował w czasie długiej transkontynentalnej podróży w 2012 r . „szlakiem
archiwów” z Bogoty do Buenos Aires, śledząc na bieżąco na mapie moje naukowe
peregrynacje .
Niektórzy wykazali ogromne zaangażowanie, cierpliwie czytając powstający tekst .
Dziękuję za cenne wskazówki i wsparcie profesorowi Zbigniewowi Bani, profesorowi
Tomaszowi Torbusowi, dr . Krzysztofowi Cichoniowi, dr . hab . Piotrowi Gryglewskiemu .
Ważną osobą w czasie pisania pracy była także dr Joanna Pietraszczyk-Sękowska,
antropolog związana z tematyką Peru i badaniami dotyczącymi współczesnych zjawisk
kulturowych i społecznych tego kraju . Znając doskonale peruwiańskie realia, mogła
udzielać mi cennych wskazówek praktycznych, a jej pasja historyczna i naukowa
rzetelność oraz zaangażowanie zaowocowały wielogodzinnymi dyskusjami, które
zdecydowanie poszerzyły moje horyzonty badawcze i zrozumienie współczesnej
Ameryki Łacińskiej .
OD AUTORKI / 13
Ogromne podziękowania winna jestem wszystkim południowoamerykańskim
przyjaciołom i badaczom . Najważniejszą dla mnie osobą w świecie hiszpańsko-
języcznym pozostaje dr Olga Isabel Acosta Luna, która wielokrotnie udzielała
mi gościny, a także służyła swoimi kontaktami naukowymi . Dzięki niej mogłam
poznać wielu z najbardziej znaczących południowoamerykańskich badaczy .
Nie bez znaczenia pozostały też niekończące się wieczorne dyskusje, szczególnie
dotyczące sztuki Nowej Granady . Dzięki Oldze poznałam profesora Jaimego Borja
z Universidad de los Andes w Bogocie, który udostępnił mi swoje fotografie kościoła
San Ignacio w Bogocie, a także Juana Ricarda Reya, Kolumbijczyka przygotowującego
pracę doktorską w Buenos Aires, udzielającego mi pomocy w czasie kwerendy
w Bibliotece Narodowej w Bogocie oraz służącego pomocą w odnalezieniu kilku
cennych pozycji bibliograficznych . W kolumbijskiej Bibliotece Narodowej jej
pracownica Leonilde Chirva była niezwykle pomocna i cierpliwa w objaśnianiu
zawiłości systemu katalogowania wszelkich zasobów placówki, pomagając mi
w kopiowaniu potrzebnych materiałów . W Boliwii zostałam otoczona opieką przez
Normę Campos, która umożliwiła mi spotkanie z jedną z najsłynniejszych badaczek
sztuki kolonialnej – profesor Teresą Gisbert . Dziękuję także Maríi José Diez za
interesujące rozmowy w czasie naszego wspólnego pobytu w archiwum w Sucre,
jak również za udostępnienie mi ciekawych zapisów dokumentów znajdujących
się w archiwach hiszpańskich .
W Brazylii wdzięczność winna jestem przede wszystkim André Tavaresowi,
profesorowi Universidade Federal de São Paulo, oraz ojcu Maurowi Fragosowi
z zakonu benedyktynów w Rio de Janeiro, którzy gościli mnie w 2011 r . w czasie
mojego najdłuższego, dwumiesięcznego pobytu w tym kraju . Obaj wspierali mnie
radą i zaprosili na wykłady na miejscowych uniwersytetach, gdzie mogłam podzielić
się moimi pomysłami dotyczącymi sztuki kolonialnej i jezuickiej z szerszym gronem
odbiorców . Za pomoc w czasie kwerendy w Arquivo Histórico do Exército w Rio
de Janeiro i bardzo ciepłe przyjęcie dziękuję kapitanowi Alcemarowi Ferreirze
Juniorowi, porucznikowi Antoniemu Maurowi de Oliveira Pereira oraz sierżantowi
Marcelowi de Albuquerque Fontesowi .
Za pomoc w opracowaniu i tłumaczeniu tekstu z języka polskiego na język
hiszpański, korekty, uwagi i wskazówki chcę podziękować dr Annie Wendorff,
dr Katarzynie Szoblik, mgr Elżbiecie Więckowskiej, mgr Agacie Andrzejewskiej,
dr . Karolowi Demkowiczowi i dr . Carlosowi Dimeo . Dzięki ich zaangażowaniu
i poświęconemu czasowi praca mogła osiągnąć obecny kształt; możliwe było też
opracowanie tekstu książki w dwóch wersjach językowych, polskiej i hiszpańskiej .
Z pewnością badania w tym odległym świecie nie byłyby możliwe bez wsparcia
polskich instytucji naukowych . Pierwszy miesięczny pobyt w rzymskim archi-
wum jezuitów (Archivum Romanum Societatis Iesu) zawdzięczam stypendium
Fundacji Lanckorońskich z Brzezia . Dwa stypendia konferencyjne przyznane
przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej umożliwiły mi nie tylko uczestnictwo
14 / REINTERPRETACJE
w kongresach w Brazylii i Argentynie, ale również zapoznanie się z zasobami
tamtejszych archiwów i bibliotek, co z kolei pozwoliło na zaplanowanie dalszych
kwerend . Wreszcie, książka nie mogłaby powstać bez grantu przyznanego w 2011 r .
przez Narodowe Centrum Nauki, przeznaczonego na ukończenie badań nad
wybranym przeze mnie tematem, którego efektem końcowym jest prezentowana
książka1 .
Na koniec dziękuję Bartkowi Smoczyńskiemu, który uczynił pracę nad składem
tekstu interesującą i dającą dużo satysfakcji przygodą, dr . Krzysztofowi Cichoniowi
za wykonanie grafik stron tytułowych poszczególnych rozdziałów, a dr . hab . Piotrowi
Gryglewskiemu, Nadii Smoczyńskiej za wykreślenie niektórych planów miast
i zabytków . Dziękuję również Zuzannie Hylli za redakcyjne opracowanie tekstu
publikacji, co nie byłoby możliwe bez jej ogromnej cierpliwości i wyrozumiałości
wobec niefrasobliwej niekiedy postawy autorki .
Dziękuję Wam wszystkim, bez Was książka ta na pewno nigdy by nie powstała!
1 Grant zatytułowany: „Model rzymskiego kościoła Il-Gesù w architekturze i badaniach nad
architekturą jezuicką w Ameryce Południowej w okresie kolonialnym”, Narodowe Centrum
Nauki, nr umowy 2144/B/T02/2011/40, nr umowy z UŁ 504/213 .
MAPY / 15
Kapitania
Generalna
Wenezueli
1777
Wicekrólestwo
Nowej Granady
1717-1723 1739
Wicekrólestwo
Peru
1542
Brazylia
Wicekrólestwo
Río de La Plata
1776
Kapitania
Generalna
Chile
1540
mapa nr 1
16 / MAPY
CARTAGENA
SANTA FE DE ANTIOQUIA
TUNJA
TÓPAGA
BOGOTA
POPAYÁN
QUITO
CASANARE, META
REDUKCJE
I ORINOCO
BELÉM
DO PARÁ
TRUJILLO
OLINDA
SALVADOR DA BAHIA
NOVA ALMEIDA
ANCHIETA
SÃO PEDRO DA ALDEIA
RIO DE JANEIRO
SÃO PAULO
.LIMA
CHILOÉ
AYACUCHO
CUSCO
ANDAHUAYLILLAS
JULI
LA PAZ
POTOSÍ
SUCRE
CHIQUITOS
I MOJOS
SALTA
TUCUMÁN
ASUNCIÓN
GUARANÍ
CÓRDOBA
MENDOZA
SANTIAGO DE CHILE
SANTA FE
BUENOS AIRES
mapa nr 2
MAPY / 17
CHILOÉ
DALCAHUE
LLAO LLAO
CASTRO
ACHAO
QUINCHAO
ALDACHILDO
CHONCHI
ICHUAC
mapa nr 3
WSTĘP
1. Cel PraCy
Prezentowana książka wymaga kilku słów charakterystyki i wyjaśnienia. Celem
pracy jest nowe, poszerzone spojrzenie na budownictwo zakonu jezuitów w Ame-
ryce Południowej. Przeprowadzona została analiza porównawcza wybranych form
architektonicznych i zjawisk artystycznych. Świątynie jezuickie przedstawiono na
tle architektury sakralnej obszaru Ameryki Południowej, ale także w powiąza-
niu z architekturą europejską (jezuicką i niejezuicką), jak również z niektórymi
obiektami znajdującymi się na terenach azjatyckich kolonii imperiów iberyjskich
(na przykład Goa). Analizy dokonano zatem z uwzględnieniem rozległego i zróż-
nicowanego materiału porównawczego. Nie jest moim celem stworzenie nowej
syntezy architektury jezuickiej w Ameryce Południowej, ale wyodrębnienie kilku
problemów badawczych, będących podstawą do ukazania budownictwa południo-
woamerykańskiego XVII i XVIII w.
Obszarem badań stała się tu Ameryka Południowa i w odniesieniu do tego teryto-
rium i kręgu kulturowego przebiega konkretyzacja stawianych hipotez. Architektura
kościołów jezuickich wzniesionych w pierwszym okresie funkcjonowania Towa-
rzystwa Jezusowego na terenie Ameryki Południowej została wybrana jako „materiał
bazowy” analizy ze względu na jej powszechność, stosunkowo dobry stan zacho-
wania i różnorodność. Przykłady budownictwa jezuickiego odnajdujemy na całym
znanym ówcześnie kontynencie, a ze względu na misyjny charakter działalności
jezuitów również w tych najodleglejszych zakątkach nowo odkrywanego świata.
Budownictwo jezuickie w Ameryce Południowej stanowi reprezentatywną grupę
obiektów pozwalającą na szersze refleksje. Wiele obiektów już dziś nie istnieje,
jednak te, które pozostały, stanowią dość liczną grupę umożliwiającą przeprowa-
dzenie studiów. Pomimo stereotypowego postrzegania architektury jezuickiej jako
homogenicznej, zajmując się budownictwem zakonu, nie można nie zauważyć róż-
norodności i bogactwa jego dzieł architektonicznych. Całą złożoność zjawisk i form
charakterystycznych dla architektury kolonialnej możemy odnaleźć, w mniejszej
skali, w obiektach sakralnych należących do zakonu jezuitów.
22 / REINTERPRETACJE
Prezentowane studium skonstruowane zostało według klucza stawianych hipo-
tez badawczych i obejmuje szerokie spektrum geograficzne, zestawiając zabytki
całego kontynentu. Podstawą analizy jest przekonanie, że zjawiska o charakterze
kulturowym determinują pewne rozwiązania formalno-architektoniczne oraz arty-
styczne, które ujęte zostały w szerokiej perspektywie. Struktura książki, wbrew ist-
niejącemu do tej pory zwyczajowi podziałów terytorialnych1, została wyznaczona
poprzez postawienie poszczególnych pytań badawczych, które stały się podstawą
konstruowania kolejnych rozdziałów. Poza kręgiem zainteresowań pozostała
uporządkowana systematyka typologiczna obiektów. Nie został też wykorzystany
stosowany dotychczas najczęściej w literaturze przedmiotu podział świątyń jezu-
ickich na trzy rodzaje kościołów: zeuropeizowaną architekturę w metropoliach,
obiekty odwołujące się do stylu mestizo, budowane na wyżynach andyjskich, oraz
jezuickie kościoły misyjne2. Taka systematyka świątyń Towarzystwa Jezusowego
w Ameryce Południowej wydaje się niepełna i upraszczająca niektóre problemy.
Zaproponowany podział pracy, opierający się na przekonaniu, że istnieją pewne
mechanizmy kulturowe determinujące sposób tworzenia form architektonicznych,
pozostawia miejsce na rozważania na temat szczegółowych rozwiązań lokalnych
czy regionalnych dekoracji. W szerszej problematyce umieszczone zostały zatem
zagadnienia związane z konkretnymi, pojedynczymi obiektami.
Wiele ze stawianych w książce pytań ma charakter ogólny, globalny, odnoszący
się do całego obszaru imperiów iberyjskich, a nawet jeszcze szerzej – do świata chrze-
ścijańskiego okresu nowożytnego. Dziś coraz częściej możemy napotkać studia tego
typu, są one prowadzone jednak głównie w zakresie etnohistorii3 czy historycznej
1 Na przykład: Alcalá 2002a czy Vargas Ugarte 1963.
2 Alcalá 2002a.
3 Etnohistoria („nieślubny owoc związku dwóch czasem antagonistycznych dyscyplin, antropologii
i historii” / „the illegitimate product of two sometimes antagonistic disciplines, anthropology and
history”, Harkin 2010: 113) jest obszarem badań typowym dla kręgu Stanów Zjednoczonych
i Ameryki Łacińskiej oraz mniej popularnym, choć obecnym, w studiach europejskich, łączącym
analizę antropologiczno-kulturową z historyczną. W Stanach Zjednoczonych od 1954 r. ukazuje się
czasopismo „Ethnohistory”, a w Austrii od 1970 r. „Wiener Ethnohistorische Blätter”, Oberem 1982
[1974]: 1; szerzej na temat tradycji badań etnohistorycznych w Stanach Zjednoczonych: Harkin
2010: 113–128, na temat szkoły niemiecko-austriackiej ze szczególnym uwzględnieniem badań
wiedeńskich: Müllauer, Monge 2009: 19–112. Prace dotyczące metod i problemów związanych
z badaniami etnohistorycznymi poruszają także: Ewers 1961: 262–270; Leacock 1961: 256–261;
Valentine 1961: 271–280; Fenton 1962: 1–23; Sturtevant 1966: 1–51; Euler 1972: 201–207;
Axtell 1979: 1–13; Trigger 1982: 1–19; Trigger 1986: 253–267; Krech III 1991: 345–375.
W Ameryce Łacińskiej badania z zakresu etnohistorii są bardzo popularne. W Meksyku w ramach
Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) funkcjonuje jako osobny ośrodek badań
La Escuela Nacional de Antropología e Historia (ENAH), gdzie jednym z kierunków studiów
i badań jest właśnie etnohistoria, Barjau Martínez 2006; Pérez Zevallos 2001: 103–133;
Pérez Zevallos, Pérez Gollán 1987. Także w Ameryce Południowej – w Peru, Boliwii czy
Argentynie – etnohistoria jest popularnym obszarem badań, Molina Rivero 1998: 217–244;
Arana Bustamante 2011a: 75–91; Arana Bustamante 2011b: 421–445; Izard Martínez
2011: 85–111; Lorandi 2010: 271–283; Zanoli 2010; Topic 2009; Varcárcel 1967 [1959].
WSTĘP / 23
antropologii kulturowej, a warto podobne rozważania przenieść także na pole
historii sztuki i historii architektury. Studia podejmujące pewne problemy formalne
i funkcjonalne architektury w kontekście uniwersalnym z pewnością wzbogaciłyby
istniejący zespół opracowań o charakterze monograficznym, otwierając jednocze-
śnie pole do dyskusji. Książką ujmującą problemy kulturowe w ramach „szerokiej
perspektywy”, a dotyczącą zagadnień historyczno-kulturowych na obszarze impe-
rium iberyjskiego, jest praca Serge’a Gruzinskiego Les quatre parties du monde.
Histoire d’une mondialisation4. Autor wybrał okres dziejowy, w którym monarchia
hiszpańska połączyła ogromne tereny pod rządami Filipa II. W 1580 r. Portugalia
wraz z jej zamorskimi posiadłościami została w wyniku unii włączona pod pano-
wanie Habsburgów, w rękach których w tym momencie znalazły się tak odległe
krainy jak Nowa Hiszpania, Peru, Królestwo Neapolu oraz takie miasta jak Goa,
Manila, Salvador de Bahia, Lima, Potosi, Antwerpia, Neapol, Madryt czy Mediolan.
Po śmierci Filipa II jego sukcesorzy (Filip III i Filip IV) zarządzali tym ogromnym
terytorium aż do roku 16405. Autor podkreśla zarówno realny przepływ towarów
(w tym na przykład książek czy dzieł sztuki), jak i mobilność wielu idei; jak pisze:
W czasie tego długiego półwiecza cały Półwysep Iberyjski, duża część Włoch, Niderlandy, Ameryki
hiszpańska i portugalska (od Kalifornii po Ziemię Ognistą), wybrzeża Afryki Zachodniej, pewne
regiony Indii i Japonii, oceany i dalekie morza współtworzyły „filipiński świat”6, w którym nie
było chwili, aby gdzieś nie celebrowano mszy świętej7.
Przy takiej mobilności i „mundializacji” przestrzeni kulturowych nie możemy
sztuki Ameryki Południowej rozpatrywać w ograniczeniu do jednego kontynentu,
a nawet tylko w ramach relacji z Półwyspem Iberyjskim albo szerzej z Europą, ale
należy odnajdować konteksty jeszcze dalej, bardziej globalnie, światowo. W taki
schemat doskonale wpisała się działalność Towarzystwa Jezusowego. Jak pisze
Serge Gruzinski w jednym ze swych artykułów: „[...] od połowy XVI w. jezuici
stworzyli sieć misji, która rozciągała się na cztery kontynenty, biorąc tym samym
udział w pierwszej światowej globalizacji”8 [il. 1].
4 Korzystam z tłumaczenia hiszpańskiego książki: Las cuatro partes del mundo. Historia de una mun-
dialisación, Gruzinski 2010 [2004]. Serge Gruzinski jest także autorem kilku innych opracowań
historycznych dotyczących kultury na terenie Ameryki Łacińskiej (a głównie Meksyku), które zawsze
charakteryzują się szeroką perspektywą antropologiczną: El pensamiento mestizo. Cultura amerindia
y civilización del Renacimiento, Gruzinski 2007 [1999]; La colonización de lo imaginario. Sociedades
indígenas y occidentalización en el México español. Siglos XVI–XVIII, Gruzinski 2007 [1988]; La
Guerra de las imágenes De Cristóbal Colón a „Blade Runner (1492–2019)”, Gruzinski 2006 [1990].
5 Gruzinski 2010 [2004]: 44–45.
6
7
„Filipiński świat” jest okresleniem dotyczącym ziem znajdujących się pod panowaniem Filipa II.
„Durante ese largo medio siglo, toda la peninsula ibérica, una buena parte de Italia, Países Bajos
meridionales, las Américas españolas y portuguesas, desde California hasta la Tierra del Fuego,
costas del África occidental, regions de India y Japón, océanos y mares lejanos componían »el
planeto Filipino« en el que cada media hora se celebraba la misa”, Gruzinski 2010 [2004]: 45.
„Desde mediados del siglo XVI los jesuitas crearon una red de misiones que se extendía por los cuatro
continentes contribuyendo de esta manera a la primera globalización del mundo”, Gruzinski 2009: 33.
8
24 / REINTERPRETACJE
Moja praca, jak już zaznaczyłam, ma na celu przedstawienie przekrojowego
spektrum analityczno-interpretacyjnego. Termin użyty w tytule – reinterpreta-
cje – ma podwójne znaczenie. Z jednej strony chciałabym się odwołać do istnie-
jących już, dawnych interpretacji form i funkcji obiektów architektury jezuickiej,
z drugiej zaś zaproponować własną linię interpretacyjną. W kręgu moich zainte-
resowań pozostają zatem poprzednie ujęcia, z których wiele jest już traktowanych
jako kanoniczne – z niektórymi z nich się zgadzam, z innymi podejmuję dyskusję,
uzasadniając swoje poglądy. Książka jest zatem dialogiem z dotychczas powstałą
literaturą przedmiotu, a także propozycją nowych ujęć badawczych. Celem badań
jest także rewizja zasobów archiwalnych. Przy pracy nad tekstem pomocne oka-
zały się zbiory piętnastu archiwów i bibliotek, zarówno w Ameryce Południowej,
jak i w Europie. Niektóre wykorzystane przeze mnie dokumenty pojawiały się już
w literaturze przedmiotu (najczęściej jednak w innym kontekście lub interpretacji),
wiele jednak zostanie opublikowanych po raz pierwszy.
2. ramy ChronologiCzne i TeryTorialne
Choć zwykle istnieją problemy ze ścisłym określeniem dat granicznych pewnych
zjawisk artystycznych, w pracy przyjęto stosunkowo wyraźne ramy chronologiczne,
które podyktowane zostały względami historycznymi. Obejmują one okres funk-
cjonowania zakonu jezuitów w Ameryce Łacińskiej w czasach kolonialnych. Ważne
daty, o których należy wspomnieć, to moment powstania Towarzystwa Jezusowego
w 1540 r. i pojawienie się zakonników w Ameryce Południowej – w Brazylii (1549 r.)
oraz Peru (1568 r.) – następnie wygnanie jezuitów ze wszystkich terenów podle-
głych Koronie portugalskiej (1759 r.) i hiszpańskiej (1767 r.), a wreszcie rozwiąza-
nie zakonu (1773 r.). Jednak w pewnych fragmentach książki te klarowne granice
zostały przekroczone. Po pierwsze, wiąże się to z zainteresowaniem losami nie-
których wcześniej powstałych kościołów w okresie po kasacie zakonu (na przykład
w Salvadorze da Bahia czy Asunción). Po drugie, za ważne uznałam prześledzenie
kontynuacji pewnych zjawisk artystycznych, trwających (po wygnaniu jezuitów)
jeszcze w XIX w., a nawet dłużej – najlepszym przykładem jest tu trwająca po dziś
dzień tradycja architektoniczna na wyspie Chiloé w Chile.
Także granice terytorialne, choć stosunkowo jasno wyznaczone – obszar Ame-
ryki Południowej – wymagają kilku słów wyjaśnienia. Studium dotyczy dwóch
ogromnych jednostek administracyjnych, jakimi były Wicekrólestwo Peru i Brazylia.
Ich obszary zmieniały się, zajmując prawie cały kontynent, jednak zawsze istniały
tereny pozostające poza wpływami Korony hiszpańskiej i portugalskiej, takie jak na
przykład Gujana Francuska, kolonizowana przez Francuzów od końca XVII w., czy
Surinam (Gujana Holenderska), zasiedlany przez Holendrów już w końcu XVI w.
W interesującym nas okresie także stopień poznania kontynentu ulegał zmianie,
a pewne jego części nie były poddane eksploracji w czasach kolonialnych. Począt-
kowo skupiska ludności europejskiej (a potem kreolskiej) koncentrowały się na
wybrzeżach i terenach wyżynnych, z czasem coraz lepiej poznawano obszary w głębi
WSTĘP / 25
lądu, ale Amazonia jeszcze długo pozostawała terenem nieznanym i tajemniczym.
Pojęcie Ameryki Południowej jest tu zatem, ze względu na uwarunkowania histo-
ryczno-kulturowe, pojęciem dynamicznym.
W związku z „rozszerzaniem” się kontynentu w świadomości i pod panowaniem
Hiszpanów zmieniał się także podział administracyjno-polityczny Ameryki Połu-
dniowej. Ziemie podległe Koronie hiszpańskiej od 1542 r. formowały Wicekróle-
stwo Peru, które podzielone było na mniejsze jednostki administracyjne – audien-
cias. Z czasem wyodrębnione zostało Wicekrólestwo Nowej Granady (początkowo
w latach 1717–1723, a potem trwale od 1739 r.), a także Wicekrólestwo Río de la
Plata (1776 r.)9. Terytorium podległe Koronie portugalskiej to Brazylia. Odkryta
została w 1500 r., ale kolonizację ziem, a także organizację podziału terytorialnego
na kapitanie, datuje się od 1534 r.10 Historia kolonialna Brazylii kończy się w 1822 r.,
kiedy formalnie uzyskała ona niepodległość i przekształcona została w cesarstwo,
funkcjonujące do roku 188911.
3. STan badań
3.1. arChiTekTura kolonialna W ameryCe PołudnioWej
Do najważniejszych opracowań o charakterze ogólnym traktujących o archi-
tekturze albo szerzej, o sztuce kolonialnej Ameryki Łacińskiej należą publikacje
badaczy hiszpańskich, latynoamerykańskich oraz pochodzących ze Stanów Zjed-
noczonych. Lista lektur jest obszerna, dlatego w tym miejscu chciałabym wymienić
tylko najistotniejsze nazwiska i prace, najbardziej klasyczne dla historiografii połu-
dniowoamerykańskiej, szeregując je od tych bardziej ogólnych do szczegółowych,
ostatni akapit poświęcając wydawnictwom z początku XXI w. Niezwykle waż-
nymi autorami prac przekrojowych, do których cały czas, od momentu ich wyda-
nia, odwołują się badacze sztuki latynoamerykańskiej, są George Kubler, Ramón
Gutiérrez, Santiago Sebastián, Teresa Gisbert, José de Mesa, Damián Bayón i Murillo
Marx. George Kubler jest autorem rozpraw antropologicznych i teoretycznych12,
a także studiów regionalnych dotyczących prekolumbijskiej i kolonialnej sztuki Mek-
syku13, w 1959 r. opublikował rownież (wraz z Martinem Sorią) niezwykle ważne
opracowanie pt. Art and Architecture in Spain and Portugal and Their American
Dominions: 1500 to 180014. Trzy rozdziały autorstwa G. Kublera zostały poświęcone
9 Hidalgo Nuchera 2012 [2006]a: 316–320.
10 Kula 1987: 10–15.
11 Malinowski 2013: 24–45; Paleczny 2004: 13.
12 Najsłynniejszą książką G. Kublera, tłumaczoną na wiele języków, jest Kształt czasu, Kubler 1970
[1962]. Niektóre artykuły, w których autor podejmuje zagadnienia problemowe związane ze sztuką
kolonialną: Kubler 1985 [1961]: 66–74; Kubler 1985 [1965]: 75–80; Kubler 1985 [1968]: 81–87.
13 Niektóre prace dotyczące sztuki prekolumbijskiej: Kubler 1962; Kubler 1986; Kubler 1967; oraz
meksykańskiej: Kubler 1983 [1948].
14 Kubler, Soria 1959, do publikacji odwoływał się między innymi Jan Białostocki, pisząc swoją
Sztukę dawnej Ameryki, Białostocki 1972.
26 / REINTERPRETACJE
architekturze kolonialnej Ameryki Środkowej, hiszpańskojęzycznej Ameryki
Południowej oraz budownictwu Portugalii i Brazylii15. Troje wymienionych wyżej
badaczy (Santiago Sebastián, Teresa Gisbert i José de Mesa)16 opracowało dwuto-
mową historię sztuki kolonialnej Ameryki Łacińskiej; jest to obszerne studium
opublikowane w ramach projektu wydawniczego Summa Artis17. Ramón Gutiérrez
wydał natomiast kompendium dotyczące architektury i urbanistyki Ameryki
Łacińskiej, obejmujące okres od początku czasów kolonialnych do drugiej połowy
XX w.18 Damián Bayón i Murillo Marx opracowali studium na temat sztuki kolo-
nialnej Ameryki Południowej19.
Oprócz prac o charakterze ogólnym, w których autorzy przekrojowo traktują
zagadnienia sztuki latynoamerykańskiej, należy wymienić także obszerne studia
dotyczące architektury kolonialnej poszczególnych regionów. Kolumbijską archi-
tekturą zajął się wymieniany już Santiago Sebastián wraz z Carlosem Arbeláezem
Camacho20. Architektura peruwiańska obszaru andyjskiego stała się przedmiotem
szczegółowych badań Teresy Gisbert i José de Mesy21, a także Ramóna Gutiérreza22.
Antonio San Cristóbal, choć zajmował się również architekturą wyżyn23, szczególną
uwagę poświęcił budownictwu peruwiańskiego wybrzeża, a przede wszystkim Limy24.
Na budownictwie Argentyny skupił się Mario José Buschiazzo25. Architekturę Para-
gwaju opracował zarówno Ramón Gutiérrez, jak i Juan Giuria26. Germain Bazin
15 Kubler, Soria 1959: 62–119.
16 Każdy z wymienionych autorów jest znanym badaczem sztuki (nie tylko kolonialnej). Santiago
Sebastián to autor kilku bardzo ważnych publikacji dotyczących ikonografii: Sebastián 1989
[1981]; Sebastián 2007 [1990]; Sebastián 1995a, a także istotnych opracowań sztuki kolonialnej
w Kolumbii; w 2006 r. kilka jego najważniejszych esejów zostało zebranych i wydanych w publi-
kacji książkowej: Sebastián 2006. Teresa Gisbert i José de Mesa są powszechnie rozpoznawani
jako wybitni badacze sztuki Boliwii i Peru. Oprócz problematyki sztuki kolonialnej (opublikowali
bardzo znaną książkę zatytułowaną Historia de la pintura cuzqueña, Mesa, Gisbert 1982) ich
prace poświęcone są sztuce prekolumbijskiej i popularnej, np.: Mesa, Gisbert 1966: 45–68; Mesa,
Gisbert 2002 [1970]: 3–22; Gisbert 2006 [1987].
17 Sebastián, Mesa, Gisbert 1985.
18 Gutiérrez 2002 [1984].
19 Bayón, Marx 1992 [1989].
20 Arbeláez Camacho, Sebastián López 1967; Sebastián 1971.
21 Podstawowa pozycja wymienionych autorów, dwutomowe studium o charakterze problemowym:
Mesa, Gisbert 1985.
22 Gutiérrez 1986 [1979]; Gutiérrez 1987a; w drugiej z książek znajduje się spis publikacji
Ramóna Gutiérreza dotyczących Cusco i Peru: Gutiérrez 1987a: 219–221.
23 San Cristóbal 1998; San Cristóbal 2004; Antonio San Cristóbal jest także autorem książki o cha-
rakterze teoretycznym Teoria sobre la historia de la arquitectura virreinal peruana, San Cristóbal
1999.
24 Napisał dwie książki dotyczące architektury peruwiańskiej stolicy w drugiej połowie XVII w.
i w XVIII stuleciu: San Cristóbal 2010; San Cristóbal 2009.
25 Buschiazzo 1959; Buschiazzo 1967.
26 Giuria 1950; Gutiérrez 1975.
WSTĘP / 27
opublikował w latach 1956–5827 dwa potężne tomy (dostępne dziś w języku francu-
skim i portugalskim), w których szeroko analizuje architekturę kolonialną Brazylii.
Choć z niektórymi interpretacjami możemy obecnie polemizować, wymienione
książki są podstawą wszelkich rozważań dotyczących architektury kolonialnej.
Ostatnie publikacje na temat architektury kolonialnej to albo przeglądowe
kompendia, wydawane głównie w języku angielskim, jak praca Gauvina Alexan-
dra Baileya28 czy Kelly Donahue-Wallace29, albo prace o zawężonej problematyce,
dotyczące poszczególnych regionów czy miast30, albo też monografie poszczegól-
nych obiektów31. Z najnowszych publikacji warta krótkiej charakterystyki jest praca
Gauvina Alexandra Baileya The Andean Hybrid Baroque. Convergent Cultures in
the Churches of Colonial Peru32. Choć samo pojęcie „baroku hybrydycznego” pro-
pagowane przez autora wydaje sie dość niezręczne, praca zawiera interesujące ana-
lizy dekoracji architektonicznych kościołów położonych w miejscowościach nad
brzegami jeziora Titicaca (Juli, Puno), jak również w Arequipie i w jej okolicach.
Wartość publikacji podnosi niezwykle cenne kompendium transkrypcji dokumen-
tów archiwalnych dotyczących zabytków omawianego regionu33.
3.2. arChiTekTura jezuiTóW W ameryCe PołudnioWej
Kościoły amerykańskie Towarzystwa Jezusowego są bardzo ważne dla architektury
kontynentu, o czym świadczy ich obecność w większości wymienionych opracowań
przekrojowych dotyczących całej architektury kolonialnej Ameryki Południowej
czy Ameryki Łacińskiej34. W zakresie studiów nad architekturą jezuicką dominują
27 Bazin 1956–1958.
28 Bailey 2006.
29 Donahue-Wallace 2008.
30 Chara Zereceda, Caparó Gil 2006 [2004].
31 A. San Cristóbal opracował monografię założeń San Francisco i La Merced w Limie: San Cristóbal
2006; San Cristóbal 2008. Katedrą w Cusco zajął się Víctor Angles Vargas: Angles Vargas 1999.
32 Bailey 2010.
33 Autor wybrał dokumenty z trzynastu archiwów, transkrypcje wykonane są rzetelnie i z pewnością
posłużą wielu badaczom w analizach zabytków regionu Collao i Arequipy, Bailey 2010: 339–514.
34 Damián Bayón i Murillo Marx nie wyodrębniają osobnych „grup budowli jezuickich” w archi-
tekturze kolonialnej poza kilkoma stronami dotyczącymi misji, w pozostałych przypadkach
obiekty zostały włączone w szeroką historię architektury kolonialnej: Bayón, Marx 1992
[1989]: 24–27, 46–49, 65–66, 102, 151–152, 155–157, 160, 187–189, 199–207, 295–298, 301–303.
Podobnie w książkach Jorge Bernalesa Ballesterosa, Ramóna Gutiérreza i Kelly Donahue-
-Wallace: Bernales Ballestros 1987: 185, 188–189, 205–206, 208–210, 259–261, 278–279,
283–284, 291–293, 349–350, 353–355, 362–365; Gutiérrez 2002 [1984]: 59–60, 71–73, 88,
100, 144–146, 149–151, 157–169, 185–186, 190–194, 210–219, 231–235; Donahue-Wallace
2008: 23, 173–177, 188–193. W opracowaniu Santiago Sebastiána, José de Mesy i Teresy Gisbert
pojawia się kilka niewielkich „podrozdziałów” poświęconych wyłącznie architekturze jezuitów
(podobnie jak franciszkanów, dominikanów czy mercedarian): Sebastián, Mesa, Gisbert
1985: vol. 1, 383–385, 497–499, 576–580, 607–612, vol. 2, 13–18, 49–54, 231–236, 321–323,
364–368, 410–414, 420–423, 467–468, 511–521, podobnie w książce José de Mesy i Teresy
28 / REINTERPRETACJE
opracowania monograficzne lub takie, w których autorzy zajmują się konkretnym
regionem lub grupą obiektów. Najłatwiej scharakteryzować literaturę przedmiotu,
porządkując ją według klucza geograficznego. W Argentynie za jednego z pierwszych
badaczy jezuickich należy uznać Guillermo Furlonga35, którego zajmowała szeroko pojęta
historia, kultura i sztuka. Kolejne postacie związane z historią architektury jezuickiej
na terenie Argentyny to Carlos Page36 czy publikujący ostatnio Norberto Levinton37.
Misje jezuickie zorganizowane w okresie nowożytnym wśród Indian Guaraní
leżą dziś w granicach Argentyny, Paragwaju i Brazylii. Wielu autorów zajmuje się
nimi, nie zwracając uwagi na obecne podziały administracyjno-polityczne, co wydaje
się trafnym podejściem. Literatura na ten temat prezentuje się niezwykle obficie.
Publikacja, o której na pewno trzeba wspomnieć, to książka Hernána Busaniche
La arquitectura en las misiones jesuitas guaranies38. Jedną z ciekawszych, dość wcze-
snych prac jest książka Josefiny Plá El barroco Hispano Guaraní39. Ważną postacią dla
badań tego regionu, z bogatym dorobkiem, jest Ramón Gutiérrez40, wymienić należy
także Bozidara Sustersica41 oraz ostatnie opracowania Norberto Levintona oraz Horacia
Bolliniego42. Kolejnym regionem, którego jezuickie dziedzictwo zostało dość obszernie
opracowane, jest boliwijski obszar misji wśród Indian Mojos i Chiquitos. Jako jednego
z pierwszych autorów publikujących prace na ten temat wymienić trzeba Maria José
Buschiazza43. Dziś, moim zdaniem, najważniejszą publikacją pozostaje praca zbiorowa
wydana pod redakcją Pedra Querejazu Las Misiones Jesuíticas de Chiquitos, w której
znalazły się artykuły różnych autorów zarówno na temat historii i kultury (w różnych
okresach)44, jak i urbanistyki, architektury i wyposażenia45.
Peruwiańską architekturą jezuitów zajął się historyk i członek Towarzy-
stwa Jezusowego Ruben Vargas Ugarte46. Trzeba jednak zaznaczyć, że ogro-
mna większość jego publikacji dotyczy historii zakonu oraz historii kościoła
Gisbert Arquitectura Andina 1530–1830 – Mesa, Gisbert 1985: vol. 1, 55–119. Również
w książce Germaina Bazina architektura jezuitów została wyodrębniona w osobnym roz-
dziale: Bazin 1956: 1, 56–85; Bazin 1958: 2, 11–12, 14, 18–21, 39, 48–49, 56–59, 118–120,
121, 123, 126, 134–135, 142–143, 153–155, 157–159, 161–162, 165–166, 168–169.
35 Furlong 1946.
36 Page 2000; Page 1999.
37 Levinton 2012.
38 Busaniche 1955.
39 Plá 1975.
40 Gutiérrez 1987b.
41 Sustersic 1999: 105–129; Sustersic 2004 [1999]; Sustersic 2010.
42 Levinton 2008; Bollini 2009; Bollini 2012.
43 Buschiazzo 1952: 25–40.
44 Gutiérrez, Gutiérrez Viñuales 1995: 303–385; Fischermann 1995: 387–401; Fischermann
1996: 111–125; Kühne 1995: 557–560; Kühne 1996: 19–24; Parejas Moreno 1995: 252–302.
45 Roth 1995: 463–525; Querejazu 1995b: 651–658; Kühne 2008.
46 Vargas Ugarte 1963; Vargas Ugarte 1968.
WSTĘP / 29
w Peru47. Z kolei spośród Ekwadorczyków w kontekście badań nad sztuką jezuicką
należy wymienić José Gabriela Navarra48, a z bardziej współczesnych badaczy
Alfonsa Ortiza Crespo, Maríę Antonietę Vásquez Hahn oraz Christiana Báeza49.
W Kolumbii naukowcami zainteresowanymi ściśle sztuką jezuicką są: Tulio Ari-
stizabal (także członek Towarzystwa Jezusowego), Patricia Rentería Salazar50 oraz
Felipe González Mora51. Trzeba także wspomnieć o wenezuelskim badaczu, jezuicie,
José del Rey Fajardo, który jest autorem kilku prac o charakterze historycznym.
Zawsze porusza w nich problemy artystyczne i kulturowe związane z Towarzy-
stwem Jezusowym, zajmuje się zarówno obszarami należącymi dziś do Kolumbii,
jak i Wenezueli, między innymi misjami w rejonie Orinoko52. Badania nad archi-
tekturą jezuitów w Chile koncentrują się przede wszystkim na kościołach misyj-
nych. Na wyspie Chiloé pierwsze obiekty jezuickie zapoczątkowały długą tradycję
budowlaną, trwającą do dziś. Zainteresowanie tymi przepięknymi drewnianymi
kościołami zaowocowało kilkoma bardzo udanymi publikacjami na ich temat53.
Na koniec tego przeglądu trzeba wspomnieć osobno o tradycji badań nad archi-
tekturą jezuicką Brazylii. Zainteresowanie tematem sięga pierwszej połowy XX w.
Z lat 40. pochodzą dwie bardzo ważne publikacje Roberta Chestera Smitha i Lucia
Costy54; w późniejszym okresie także nie brakowało opracowań, zwykle o charak-
terze regionalnym55 lub monograficznym56.
Dotychczas nie powstało monograficzne opracowanie przekrojowe dotyczące
jezuickiego budownictwa Ameryki Południowej. Jedyną publikacją o charakterze
przekrojowym na temat architektury jezuickiej Ameryki Łacińskiej jest książka
47 Niektóre z ważniejszych publikacji tego autora: Vargas Ugarte 1941; Vargas Ugarte 1951–1954;
Vargas Ugarte 1963–1965; Vargas Ugarte 1966–1971.
48 José Gabriel Navarro wydał cztery tomy zatytułowane Contribuciones a la Historia del Arte
Ecuatoriano, które były efektem ponad trzydziestu lat badań autora i publikowane były kolejno
w latach: 1921, 1925, 1939, 1950. W pracy wykorzystany został reprint całej serii z 2007 r., Navarro
2007 [1921]; Navarro 2007 [1925]; Navarro 2007 [1950]; Navarro 2007 [1952].
49 Ortiz Crespo 2002: 86–107; Ortiz Crespo 2008: 173–211; Vásquez Hahn 2005.
50 Aristizabal 1998; Aristizabal 1999; Aristizabal 2003: 125–158; Rentería Salazar 2001;
Rentería Salazar 2003: 159–172.
51 Felipe González Mora jest autorem monografii na temat architektury i urbanistyki jezuitów
w regionie Casanera, Meta i Orinoko: González Mora 2004; González Mora 2007: 34–49.
Jest współautorem prac na temat jezuitów w miejscowościach Antioquia i Tunja: Rey Fajardo,
González Mora 2008; Rey Fajardo, González Mora 2010.
52 Rey [Fajardo] 1977; Rey Fajardo 2003; Rey Fajardo 2007: 8–33; Rey Fajardo 2010; Rey
Fajardo 2011.
53 Cabeza Monteira 2003: 6–15; Gutiérrez 2003: 16–27; Montecinos Barrientos 1988: 41–43;
Montecinos Barrientos 2008; Guarda 1984; Gutiérrez 2007: 50–69; Berg Costa 2007:
126–141.
54 Smith 1948: 187–213; Costa 1941: 9–103.
55 Santos de Oliveira 1988; Christ 1962: 44–49; Carvalho 1982; Silva Telles 1998: 33–45.
56 Aroeira Neves 1980: 17–53; Moraes 1979; Timbó 1998: 19–30; Coelho 1998: 129–145;
Coelho, Lodi Dias 1998: 47–53; Lodi Dias 1998: 77–91.
30 / REINTERPRETACJE
Fundaciones jesuitas en Iberoamerica opracowana przez Luisę Elenę Alcalę i opa-
trzona wprowadzeniem jej autorstwa57. Książka składa się z dwóch części. Pierwszą
stanowi wstęp przybliżający tło historyczne i artystyczne, koncentrujący się
na początkach i dziejach Towarzystwa Jezusowego, funkcjonowaniu zakonu
w Ameryce Łacińskiej oraz zarysowaniu pewnych problemów badawczych
w sposób ogólny. Druga część składa się z krótkich opracowań monograficz-
nych poszczególnych obiektów, przygotowanych przez trzech autorów i ujętych
w „porządku terytorialnym”58. W przypadku obu publikacj
Pobierz darmowy fragment (pdf)
