Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00020 002538 22772651 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Rola polityki spójności Unii Europejskiej w usuwaniu regionalnych nierówności gospodarczych. Wnioski dla Polski - ebook/pdf
Rola polityki spójności Unii Europejskiej w usuwaniu regionalnych nierówności gospodarczych. Wnioski dla Polski - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 245
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7969-234-7 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> biznes >> ekonomia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Opracowanie poświęcone jest roli polityki spójności Unii Europejskiej w niwelowaniu nierówności w gospodarczym rozwoju europejskich regionów oraz możliwościom wykorzystania ich doświadczeń przez polskie regiony. Proces doganiania (catch up) umożliwia mniej rozwiniętym obszarom szybszy awans ekonomiczny i społeczny oraz zmniejszenie dystansu dzielącego je od najlepiej rozwiniętych ośrodków.

Książka jest wartościowym opracowaniem, które pokazuje, w jaki sposób doświadczenia zdobyte przez „starych” beneficjentów europejskiej polityki spójności mogą być wykorzystane przez polskie regiony.

 

Może stać się interesującą lekturą zarówno dla studentów wydziałów ekonomicznych, osób interesujących się problemami polityki spójności, jak i stanowić materiał do refleksji dla  polityków szczebla centralnego i regionalnego.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Tomasz Dorożyński − Katedra Wymiany Międzynarodowej, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki, 90-255 Łódź, ul. POW 3/5 RECENZENT Krystyna Gawlikowska-Hueckel REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Danuta Bąk SKŁAD I ŁAMANIE AGENT PR – Piotr Mazur OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak Publikacja została sfinansowana z dotacji na zadania służące rozwojowi młodych naukowców i doktorantów oraz ze środków Dziekana Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego UŁ © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2012 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. 6025/2012 ISBN (wersja drukowana) 978-83-7525-777-9 ISBN (ebook) 978-83-7969-234-7 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 Spis treści Wstęp...................................................................................................................................7 Rozdział 1 Wybrane aspekty rozwoju regionalnego....................................................................13 1.1. Klasyczne teorie lokalizacji.....................................................................................14 1.2. Efekty aglomeracyjne i proces urbanizacji............................................................21 1.3. Teorie neoklasyczne..................................................................................................26 1.4. Teorie rozwoju „od góry”........................................................................................28 1.5. Teorie polaryzacji......................................................................................................32 1.6. Koncepcje rozwoju „od dołu”.................................................................................37 1.7. Nowe teorie wzrostu ................................................................................................39 1.8. Konkurencyjność lokalizacji....................................................................................43 1.9. Podsumowanie..........................................................................................................48 Rozdział 2 Wpływ integracji na nierówności regionalne................................................................49 2.1. Liberalizacja obrotów handlowych w EWG.........................................................49 2.1.1. Krótkookresowe skutki integracji – teoria unii celnej....................................53 2.1.2. Dynamiczne efekty regionalnej liberalizacji handlu.......................................56 2.1.3. Liberalizacja obrotów handlowych a dysproporcje gospodarcze...................58 2.2. Wspólny rynek..........................................................................................................61 2.2.1. Tworzenie jednolitego rynku wewnętrznego na obszarze WE.......................61 2.2.2. Program Europa 1992.....................................................................................64 2.2.3. Wpływ wspólnego rynku na dysproporcje gospodarcze.................................71 2.3. Unia gospodarcza i walutowa..................................................................................74 2.3.1. Podstawy teoretyczne......................................................................................74 2.3.2. Tworzenie unii gospodarczej i walutowej na obszarze WE............................76 2.3.3. Opinia Komitetu Regionów w sprawie unii gospodarczej i walutowej..........78 2.3.4. Wpływ integracji gospodarczej i walutowej na nierówności regionalne........80 2.4. Podsumowanie...........................................................................................................85 Rozdział 3 Ewolucja unijnej polityki spójności...............................................................................87 3.1. Etap I − narodowa polityka regionalna (1958−1974)...........................................88 3.2. Etap II – początki wspólnej polityki regionalnej (1975−1988)............................91 4 Spis treści 3.3. Etap III − reforma polityki regionalnej (1989−1993)...........................................95 3.4. Etap IV– tworzenie unii gospodarczej i walutowej (1994−1999).........................99 3.5. Etap V − polityka spójności w perspektywie rozszerzenia (2000−2006)...........105 3.6. Etap VI − polityka spójności Unii Europejskiej (2007−2013)............................115 3.7. Polityka spójności po 2013 r..................................................................................122 3.8. Podsumowanie........................................................................................................123 Rozdział 4 Zasady i instrumenty polityki spójności Unii Europejskiej......................................125 4.1. Zasady......................................................................................................................125 4.2. Instrumenty ............................................................................................................130 4.3. Podsumowanie........................................................................................................132 Rozdział 5 Efekty unijnej polityki spójności..................................................................................135 5.1. Ocena polityki w latach 1989−1999......................................................................135 5.1.1. Główne obszary wykorzystania instrumentów w latach 1989−1993............137 5.1.2. Efekty polityki w latach 1989−1993.............................................................138 5.1.3. Główne obszary wykorzystania instrumentów w latach 1994−1999............144 5.1.4. Efekty polityki w latach 1994−1999.............................................................148 5.2. Doświadczenia wybranych państw członkowskich w realizacji polityki w latach 1989−1999..............................................................................................153 5.2.1. Hiszpania.......................................................................................................153 5.2.2. Irlandia...........................................................................................................159 5.2.3. Grecja.............................................................................................................168 5.3. Efekty polityki spójności UE w latach 2000−2006..............................................171 5.4. Wpływ funduszy strukturalnych na procesy konwergencji w Unii Europejskiej................................................................................................172 5.5. Podsumowanie.........................................................................................................180 Rozdział 6 Realizacja polityki spójności w Polsce.........................................................................183 6.1. System programowania 2004−2006 .....................................................................183 6.2. Ocena systemu programowania 2004−2006........................................................189 6.3. System instytucjonalny wykorzystania funduszy strukturalnych w Polsce w latach 2007−2013................................................................................................193 6.4. Znaczenie funduszy strukturalnych UE dla sytuacji społeczno-gospodarczej polskich regionów...................................................................................................198 6.4.1. Ocena efektów makroekonomicznych..........................................................198 6.4.2. Zróżnicowanie regionalne.............................................................................199 6.4.3. Infrastruktura transportowa i ochrony środowiska........................................203 6.4.4. Infrastruktura społeczna................................................................................205 6.4.5. Zasoby ludzkie i gospodarka oparta na wiedzy.............................................205 Spis treści 5 6.5. Rola funduszy strukturalnych UE w promocji zatrudnienia.............................206 6.5.1. Ocena wpływu funduszy europejskich na polską gospodarkę w kontekście rynku pracy....................................................................................................207 6.5.2. Wpływ funduszy strukturalnych na krajowy rynek pracy.............................209 6.5.3. Wpływ projektów systemowych powiatowych urzędów pracy na rynek pracy w świetle badań ewaluacyjnych..........................................................210 6.6. Podsumowanie........................................................................................................214 Zakończenie...................................................................................................................215 Bibliografia.....................................................................................................................223 Wykaz skrótów..............................................................................................................241 Od Redakcji....................................................................................................................243 Wstęp Proces międzynarodowej integracji gospodarczej po II wojnie światowej odgrywał i nadal odgrywa bardzo istotną rolę w życiu ekonomicznym, społecz- nym i politycznym Europy1. W procesie tym można zauważyć wzrost znaczenia regionów i społeczności lokalnych w różnych dziedzinach. Jednocześnie wystę- pują duże międzyregionalne dysproporcje w rozwoju społeczno-gospodarczym i terytorialnym. W celu ich usuwania Unia Europejska (UE) realizuje politykę spójności. Koncepcja integracji europejskiej zakłada m. in. solidarność, subsy- diarność i spójność. W związku z tym potrzebna jest ocena polityki spójności, która jest jednym z najistotniejszych i najbardziej kosztownych dla wspólnego budżetu aspektów funkcjonowania UE. W Polsce system wdrażania polityki spój- ności znajduje się w fazie rozwoju i zdobywania doświadczeń. Polska jest jednym z jej największych beneficjentów. Konieczne jest zatem stworzenie efektywnego systemu realizacji polityki spójności, w czym pomocne mogą być doświadcze- nia innych państw członkowskich. Podjęcie tych działań jest szczególnie ważne w ramach nowej perspektywy budżetowej na lata 2014−2020. Złożoność problematyki regionalnej wynika przede wszystkim z jej wielo- wymiarowości i interdyscyplinarności, przy tym mamy do czynienia z istnieniem wielu różnych definicji regionu2. Na wielowymiarowość składa się m. in. aspekt polityczno-administracyjny, ekonomiczny, społeczno-kulturowy i przestrzenny3. 1 Jak podaje F. Machlup (za: Oxford English Dictionary), słowo integracja w znaczeniu ‛po- łączenia części w pewną całość’ po raz pierwszy pojawiło się w piśmiennictwie w 1620 r. Szerzej o zastosowaniu tego terminu w ekonomii w: F. Machlup, Integracja gospodarcza – narodziny i rozwój idei, PWN, Warszawa 1986. 2 Szersze omówienie pojęcia regionu znajdziemy m. in. w: T. Palmowski, Rola regionów trans- granicznych w procesie integracji europejskiej, Wyd. UG, Gdańsk 2000; W. Kosiedowski, Teoretyczne problemy rozwoju regionalnego, [w:] Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, red. W. Kosiedowski, Wyd. TNOiK, Toruń 2001; Z. Silski, Elementy ekonomiki regionalnej, Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 1997; Cz. Bielecki, Ekonomika i planowanie regionów, PWE, Warszawa 1974; B. Winiarski, Polityka regionalna, PWE, Warszawa 1976 i in. 3 Próbę syntezy różnych definicji regionu ekonomicznego znajdziemy m. in. w pracy K. Ku- cińskiego, Podstawy teorii rozwoju ekonomicznego, PWN, Warszawa 1990. 8 Wstęp Wielostronne postrzeganie problematyki rozwoju regionalnego prowadzi do zainteresowania nią i zaangażowania do jej analizy różnych dyscyplin nauko- wych. Z punktu widzenia polityczno-administracyjnego wchodzi ona w obszar zainteresowań m. in. historii myśli politycznej, politologii, prawa i administracji oraz geografii politycznej. Kontekst ekonomiczny bada historia myśli ekonomicz- nej, ekonomika regionalna i lokalna, demografia, finanse publiczne, gospodar- ka przestrzenna, makro- i mikroekonomia oraz teoria organizacji i zarządzania. W związku ze społeczno-kulturowym aspektem rozwoju regionalnego należy wspomnieć o socjologii, polityce społecznej, kulturoznawstwie, etnologii i et- nografii oraz innych naukach humanistycznych. Wymiar przestrzenny rozwoju regionalnego czerpie z dorobku takich dziedzin naukowych, jak: ochrona środo- wiska, geografia fizyczna i gospodarcza, nauki rolnicze i przyrodnicze oraz tech- niczne (transport, infrastruktura)4. Pojęcie „region” ma wielorakie znaczenie, wyznaczające różne ilościowo i jakościowo zbiory elementów oraz jednostek przestrzennych. W związku z tym wyróżnia się regiony: ekonomiczne, planistyczne, administracyjne, urba- nistyczne, krajobrazowe, społeczne, demograficzne itd. Prowadzi to do for- mułowania różnorodnych definicji regionu oraz różnych klasyfikacji. Obecnie najczęściej region jest postrzegany jako podsystem strefowy o charakterze prze- strzennym. Ogólnie można więc przyjąć, że region to zespół obszarów graniczą- cych ze sobą, wyróżnionych pod względem podobnych kryteriów w stosunku do obszarów przyległych5. Z punktu widzenia roli i miejsca regionu w polityce regionalnej najważniejsze znaczenie mają cztery czynniki: charakter polityki regionalnej, typ regionu, model organizacji terytorialnej państwa oraz wpływ instytucji i organizacji regionalnych. Ze względu na temat i zakres pracy przyj- muje się, że pojęcie regionu jest jednoznaczne z ujednoliconą nomenklaturą jednostek terytorialnych dla celów statystycznych – tzw. NUTS. Z problematyką zróżnicowania międzyregionalnego związane jest poję- cie spójności. Spójność, wg Instytutu Badań Ekonomicznych i Społecznych w Londynie, to stopień nierówności pomiędzy regionami, który jest politycznie i społecznie akceptowalny. Można wyróżnić trzy aspekty spójności: ekonomicz- ny, społeczny i terytorialny. Całokształt działań władz lokalnych, regionalnych i państwowych w za- kresie świadomego oddziaływania na rozwój społeczno-gospodarczy regionów określany jest mianem polityki regionalnej. Mówimy zatem o polityce rozwo- ju gospodarczego realizowanej w wymiarze terytorialnym. Polityka regionalna zajmuje coraz ważniejsze miejsce w polityce ekonomicznej. Wynika to m. in. 4 D. Waldziński, Polityka regionalna w Polsce w procesie przemian kulturowo-cywilizacyj- nych. Zarys problemu, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2005, s. 17−31. 5 S. Korenik, Dysproporcje w rozwoju regionów Polski – wybrane aspekty, Wydawnictwo AE im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2003, s. 50. Wstęp 9 z rosnącego znaczenia regionów (regionalizacja gospodarek narodowych), za- chodzących procesów globalizacji i regionalizacji gospodarki światowej, roz- woju technologii informacyjnych i komunikacyjnych, zagrożeń środowisko- wych oraz upowszechnienia wiedzy nt. dysproporcji rozwojowych i dążenia do spójności. W związku z procesem decentralizacji oraz wykorzystaniem endo- genicznego potencjału regionów wzrasta znaczenie polityki intraregionalnej. Nie oznacza to oczywiście marginalizacji koordynacji interregionalnej, której zadaniem jest równoważenie rozwoju w skali całego państwa6. Z pojęciem polityki regionalnej jest związany szerszy termin – polityki strukturalnej, obejmującej działania mające na celu przebudowę struktur go- spodarczych, a tym samym ich modernizację ekonomiczną oraz optymaliza- cję wykorzystania zasobów. Zatem polityka regionalna stanowi część polityki strukturalnej państwa lub ugrupowania integracyjnego. Jednym z celów restrukturyzacji i modernizacji gospodarki jest zwięk- szanie spójności między poszczególnymi obszarami. Polityka spójności to działania władz publicznych zorientowane na pobudzanie rozwoju spo- łeczno-gospodarczego w regionach. Jej głównym celem jest ograniczanie ekonomicznych, społecznych i terytorialnych dysproporcji, zapewnienie trwałego i zrównoważonego wzrostu oraz podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności wszystkich regionów7. Jak już wspomniano, w celu usu- wania regionalnych nierówności gospodarczych Unia Europejska realizuje politykę spójności. Do jej najważniejszych przesłanek należą efektywność i równość8. Efektywność jest argumentem o charakterze ekonomicznym. Regionalne nie- równości gospodarcze przyczyniają się do niewłaściwego wykorzystania czynni- ków produkcji. Instrumenty polityki spójności, poprzez mechanizm redystrybu- cji, przyczyniają się do usuwania barier w rozwoju. Wówczas zasoby, które były niewykorzystane lub źle wykorzystane, mogą ponownie lub lepiej uczestniczyć w procesie produkcji. W ten sposób polityka spójności przyczynia się do efek- tywniejszej alokacji zasobów, a tym samym do wzrostu dobrobytu. Równość jest przesłanką natury społecznej. Koncepcja integracji europejskiej zakłada m. in. solidarność i spójność społeczną, zgodnie z którymi dysproporcje nie są akceptowane. Można zatem przyjąć pewne minimalne, równe standardy dostępu do dóbr publicznych. Obszary, które nie są w stanie ich osiągnąć, otrzy- mują dodatkowe wsparcie poprzez mechanizm redystrybucji dochodów. Środki te mają przyczynić się do poprawy warunków życia oraz wyrównywania szans. 6 Polityka gospodarcza, red. B. Winiarski, PWN, Warszawa 2006, s. 278−288. 7 M. Greta, W. Kasperkiewicz, Podstawy integracji europejskiej – od Traktatu Rzymskiego do Amsterdamskiego, Wydawnictwo Absolwent, Łódź 1999, s. 135. 8 J. Pelkmans, European Integration. Methods and Economic Analysis, Longman 1997, s. 255−256. 10 Wstęp W ten sposób uzasadnia się wydatki na realizację działań w celu usuwania nie- równości pomiędzy grupami społecznymi, regionami i państwami9. Polityka spójności znajduje zatem uzasadnienie ekonomiczne i społeczne. Jest to jednak uwarunkowane akceptacją dla aktywnej roli Unii Europejskiej i państw członkowskich w gospodarce, a tym samym zgodą na ponadnarodowy interwencjonizm. Mechanizm polityki spójności opiera się głównie na transfe- rach, a zatem istotą polityki spójności jest redystrybucja dochodów w celu wspie- rania wybranych obszarów oraz defaworyzowanych grup społecznych. Tematem do dyskusji pozostaje równowaga (right balance) pomiędzy równo- ścią a efektywnością. Kluczową kwestią jest odpowiedź na pytania: kogo i w jaki sposób wspierać, czy pomoc powinna być kierowana do obszarów, które gwaran- tują największą wartość dodaną, czy też priorytetem powinno być wyrównywanie szans i wspieranie najuboższych. Obecnie polityka spójności stara się łączyć oba cele. Jednak przy ograniczonych środkach i rosnących dysproporcjach społecz- nych, gospodarczych i terytorialnych działania te są nieskuteczne. Dodatkowym problemem wymagającym rozwiązania pozostaje coraz częstsze wykorzystywa- nie instrumentów polityki spójności do załatwiania spraw bieżących i wyręczanie w ten sposób budżetu i polityk krajowych. Podstawowymi miernikami oceny poziomu rozwoju regionów oraz spójno- ści społeczno-gospodarczej są: PKB na mieszkańca, stopa bezrobocia, wskaźnik zatrudnienia, poziom nakładów na B + R w relacji do PKB, mierniki jakości kapi- tału ludzkiego oraz poziom rozwoju infrastruktury podstawowej. Głównym celem pracy jest ocena skuteczności unijnej polityki spójności z punktu widzenia eliminowania regionalnych nierówności gospodarczych, a w szczególności: − identyfikacja przyczyn dysproporcji w rozwoju regionów w świetle wybra- nych teorii; − ocena wpływu integracji na nierówności gospodarcze na obszarze UE; − ocena wpływu zasad i instrumentów polityki spójności na funkcjonowanie systemu wykorzystania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności; − ocena efektów polityki spójności na obszarze UE, a w szczególności w państwach kohezyjnych i regionach objętych celem nr 1; − ocena realizacji polityki spójności w Polsce. Metodą badawczą jest analiza literatury przedmiotu. Podstawą prowadzo- nych badań były pierwotne materiały źródłowe, takie jak: plany rozwoju, doku- menty programowe, raporty, badania oraz źródła wtórne prezentowane w różnych opracowaniach. Ponadto w pracy zostały wykorzystane akty prawne UE, w szcze- gólności rozporządzenia Rady Unii Europejskiej oraz Parlamentu Europejskiego, a także polskie ustawodawstwo. 9 W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodar- cza, Gdańsk 2000, s. 442−443; Integracja europejska. Podręcznik akademicki, red. A. Marszałek, PWE, Warszawa 2004, s. 226−227. Wstęp 11 Ze względu na obszerność problematyki uwaga została skoncentrowana na teoretycznym wyjaśnieniu przyczyn występowania regionalnych nierówności gospodarczych, analizie wpływu integracji na nierówności regionalne, ewolucji unijnej polityki spójności, analizie zasad i instrumentów tej polityki oraz ocenie efektów jej wdrażania. Istotną częścią pracy jest analiza systemu wykorzystania polityki spójności w usuwaniu regionalnych nierówności gospodarczych w Polsce. Badanie obejmuje okres od powstania polityki regionalnej w 1958 r. Tak długi horyzont czasowy jest uzasadniony utworzeniem pierwszych funduszy struktural- nych na mocy Traktatu Rzymskiego. W ewolucji polityki spójności na szczególną uwagę zasługuje rok 1989, kiedy wprowadzono najważniejsze reformy w zakre- sie instrumentów, celów priorytetowych i zasad funkcjonowania. W wymiarze przestrzennym badanie zostało ograniczone do państw kohezyjnych oraz regio- nów objętych celem 1. polityki regionalnej. Wynika to z faktu, że wymienione ob- szary są lub były beneficjentami tych samych instrumentów, z których korzystają obecnie wszystkie regiony w Polsce. Analiza dotycząca polskiego systemu wdra- żania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności obejmuje lata 2004−2013. Ze względu na trwający okres programowania 2007−2013 odniesiono się jedynie częściowo do jego efektów. Stan prawny dotyczący zasad i instrumentów polityki spójności obejmuje lata 2000−2006 oraz 2007−2013. Praca ma charakter teoretyczno-poznawczy, zachowując jednak charakter apli- kacyjny. Wyniki badań mogą być pewnym wkładem w proces tworzenia dokumen- tów programowych, które określają obszary wsparcia oraz sposób wdrażania instru- mentów polityki spójności. Wnioski mogą być również wykorzystane w procesie rozwoju systemu instytucjonalnego związanego z realizacją projektów w Polsce. Struktura pracy wynika z postawionych celów oraz założeń badawczych. Praca składa się z sześciu rozdziałów. Celem rozdziału 1 jest prezentacja teorii, próbujących wyjaśnić przyczy- ny występowania dysproporcji w rozwoju regionów. Przedstawione koncepcje znacznie różnią się od siebie. Jest to spowodowane ewolucją poglądów, wynika- jącą z chęci uwzględnienia nowych zjawisk, które w istotny sposób wpływają na przestrzeń ekonomiczną, procesy lokalizacji działalności gospodarczej oraz kon- centrację lub dekoncentrację produkcji. W literaturze można bez trudu odnaleźć wiele klasyfikacji teorii rozwoju regionalnego. Na potrzeby tej pracy przyjęto po- dział na trzy grupy. Pierwsza − to teorie wyjaśniające pierwotne przyczyny dzia- łalności gospodarczej w przestrzeni. Druga grupa obejmuje koncepcje opisujące procesy i czynniki, które spowodowały przyspieszenie rozwoju jednych obszarów i stagnację innych. Trzecia grupa teorii związana jest z poszukiwaniem przyczyn zróżnicowania w kontekście czynników wzrostu gospodarczego. Celem rozdziału 2 jest analiza wpływu międzynarodowej integracji na nie- równości regionalne w krajach członkowskich, w oparciu o doświadczenia Unii Europejskiej. Szczególne znaczenie mają tu zagadnienia związane z budową unii celnej, wspólnego rynku oraz unii gospodarczej i walutowej. 12 Wstęp W rozdziale 3 przedstawiono ewolucję wspólnotowej polityki spójności − od powstania Wspólnot Europejskich aż po obecnie realizowany budżet na lata 2007−2013. Jest to pierwszy okres programowania, w którym w pełni uczestniczą nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej, współdecydując jednocześnie o jego kształcie programowym i wymiarze finansowym. Celem rozdziału 4 jest ocena czynników wpływających na kształt i efektyw- ność polityki spójności. Zdaniem autora, najważniejsze znaczenie mają zasady i instrumenty tej polityki, bo to one określają dziedziny, do których będzie kie- rowana pomoc, i sposób realizacji projektów. Zasady polityki spójności stanowią jednocześnie podstawowe wytyczne dla państw członkowskich i ich regionów – beneficjentów pomocy strukturalnej. Do głównych instrumentów polityki spój- ności należą fundusze strukturalne. Rozdział 5 zawiera ocenę efektów wdrażania instrumentów wspólnotowej po- lityki spójności w świetle badań empirycznych. Autor skoncentrował się na trzech okresach programowania, tj. latach 1989−1993, 1994−1999 oraz 2000−2006. Ważnym elementem tej części pracy jest próba oceny procesów realnej konwer- gencji w Unii Europejskiej oraz wpływu polityki spójności i funduszy struktural- nych na zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego regionów. Rozdział 6 ma charakter aplikacyjny. Jego celem jest sformułowanie wnio- sków odnośnie do systemu wdrażania instrumentów polityki spójności w Polsce. Krótki okres badawczy nie pozwala na kompleksową ocenę efektów jego funk- cjonowania, umożliwia jednak wyciągnięcie wniosków, które mogą być istotne w perspektywie tworzenia nowych dokumentów programowania na lata 2014−2020. Pracę kończy podsumowanie zawierające wnioski i rekomendacje. Na zakończenie chciałbym podziękować Panu Profesorowi Januszowi Świer- kockiemu za wsparcie merytoryczne przy pracy doktorskiej oraz we wszystkich projektach naukowych, które dotychczas wspólnie zrealizowaliśmy w Katedrze Wymiany Międzynarodowej UŁ. Dziękuję również Recenzentom − Pani Profesor Krystynie Gawlikowskiej-Hueckel i Pani Profesor Aleksandrze Jewtuchowicz za niezwykle cenne uwagi i wskazówki. Rozdział 1 Wybrane aspekty rozwoju regionalnego Celem rozdziału 1 jest prezentacja teorii, próbujących wyjaśnić przyczyny występowania dysproporcji w rozwoju regionów. W literaturze przedmiotu moż- na bez trudu odnaleźć wiele różnych klasyfikacji teorii rozwoju regionalnego. Syntetyczny ich podział prezentuje m. in. K. Gawlikowska-Hueckel1: − pierwsza grupa teorii wyjaśnia pierwotne przyczyny działalności gospodar- czej w przestrzeni; należą do nich m. in. teorie lokalizacji oraz teorie opisujące efekty aglomeracyjne i proces urbanizacji; − druga grupa teorii opisuje procesy i czynniki, które spowodowały przyspie- szenie rozwoju jednych obszarów i stagnację innych; należą do nich teorie pola- ryzacji, w tym m. in. polaryzacji sektorowej (F. Perroux), polaryzacji regionalnej (G. Myrdal) oraz model centrum−peryferie (R. Prebisch i J. Friedmann); − trzecia grupa teorii związana jest z poszukiwaniem przyczyn zróżnicowa- nia w kontekście wzrostu gospodarczego; należą do nich m. in. neoklasyczny mo- del wzrostu i tzw. nowe teorie wzrostu. Powyższy podział wykorzystano też w niniejszym rozdziale. Modele rozwoju regionalnego posiadają wymiar praktyczny. Mogą służyć wspieraniu procesów rozwoju oraz usprawnieniu organizacji działań na rzecz kształ- towania przestrzeni, struktury i funkcjonowania terytorialnego systemu gospodarczo- -społecznego2. Jedne teorie wyraźnie akcentują czynniki rozwoju, inne uznają za naj- 1 Szerzej w: K. Gawlikowska-Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej. Konwergencja czy polaryzacja?, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003. 2 Prezentowanych poniżej teorii rozwoju regionalnego nie należy mylić z teoriami regiona- lizmu, które opisują przede wszystkim procesy kształtowania międzypaństwowej współpracy po- litycznej i gospodarczej. Wśród teorii regionalizmu można wymienić: regionalizm konserwatyw- ny, progresywny, technokratyczny, populistyczny, separatystyczny oraz inne teorie politologiczne, m. in. federalizm, funkcjonalizm i neofunkcjonalizm. Szerzej w: T. G. Grosse, Polityka regionalna Unii Europejskiej – przykład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004, s. 10−11. 14 Rozdział 1. Wybrane aspekty rozwoju regionalnego ważniejsze problemy organizacji i zarządzania, a jeszcze inne skupiają swoją uwagę na ekologii oraz otoczeniu gospodarczym i społecznym. Warto podkreślić, że dorobek teoretyczny w zakresie rozwoju regionalnego jest podstawą prac przy konstruowaniu strategii rozwoju gospodarczego, wyjaśnianiu lokalnych i regionalnych dysproporcji w rozwoju, genezy ich powstawania oraz możliwości zmniejszania różnic3. 1.1. Klasyczne teorie lokalizacji Teoria lokalizacji jest przede wszystkim geograficznym i ekonomicznym stu- dium podejmującym zarówno historyczne, jak i współczesne problemy rozmiesz- czenia działalności. Pojęcie lokalizacji można rozumieć dwojako. Po pierwsze, statycznie, gdy opisujemy istniejące rozmieszczenie, gęstość, strukturę i powią- zania podmiotów społeczno-gospodarczych w przestrzeni. Podejście dynamiczne dotyczy natomiast analizy rozwoju struktur i systemów przestrzennych, rozmiesz- czenia w przestrzeni nowych elementów oraz tworzenia i badania modeli służą- cych podejmowaniu decyzji o lokalizacji tych elementów4. Teorie lokalizacji skupiają się na wyjaśnianiu struktur przestrzennych. Celem teorii lokalizacji jest wskazanie optymalnego miejsca do usytuowania działalności gospodarczej. W tym celu wypracowany został obszerny katalog czynników loka- lizacji, który obejmuje m. in.: czynniki warunkujące efektywność przedsiębiorstwa, decydujące o korzyściach z wydajności, czynniki aglomeracyjne oraz infrastrukturę. Elementy teorii lokalizacji można już odnaleźć w pracach twórców ekonomii klasycznej – A. Smitha i D. Ricardo. Zagadnienie to podejmowali także fizjokraci, Ch. de Montesquieu oraz F. Quesnay. Korzyści wynikające z bliskiego położenia przedsiębiorstw dostrzegł również A. Marshall5. W sposób szczególny podkreślał on wpływ lokalizacji na postęp techniczny, podział pracy, tworzenie firm kooperu- jących i usługowych w stosunku do istniejących podmiotów, rozwój oferty asorty- mentowej przedsiębiorstw oraz kształtowanie się wyspecjalizowanego rynku pracy. Szczytowy okres rozwoju teorii lokalizacji przypada na wiek XIX i 1. połowę wieku XX. Do głównych przedstawicieli klasycznych teorii lokalizacji należą: Johann Heinrich von Thünen, Alfred Weber, Walter Christaller i August Lösch. Prekursorem teorii lokalizacji był von Thünen, który w 1826 r. stworzył kon- cepcję produktywności państwa w oparciu o model lokalizacji struktur. Przyjął w niej następujące założenia6: 3 B. Filipiak, M. Kogut, A. Szewczuk, M. Zioło, Rozwój lokalny i regionalny. Uwarunkowania, finanse, procedury, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005, s. 35−36. 4 Szerzej w: K. Kuciński, Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Szkoła Główna Handlo- wa, Warszawa 1997, s. 66. 5 A. Marshall, Zasady ekonomiki, Warszawa 1925. 6 K. von Stackelberg, U. Hahne, Teorie rozwoju regionalnego, [w:] Rozwój ekonomiczny re- gionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne – Polska, Czechy, Niemcy, red. S. Golinowska, Raport Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998, s. 36. 1.1. Klasyczne teorie lokalizacji 15 – przedmiotem badania jest wyizolowana, homogeniczna przestrzeń gospo- darcza z jednym dominującym ośrodkiem (miasto); – ośrodek ten jest jedynym rynkiem zbytu produkowanych w jego otoczeniu dóbr i jednocześnie miejscem koncentracji produkcji przemysłowej i rzemieślni- czej; – między miastem a otoczeniem funkcjonuje jednorodny system komunika- cji, a koszty transportu zależą od odległości miejsca produkcji od miejsca kon- sumpcji oraz ilości przewożonych towarów i ich trwałości; – producenci dążą do maksymalizacji zysku, biorąc pod uwagę fakt, że kosz- ty transportu rosną wraz z oddaleniem miejsca produkcji od centrum; – na rynku istnieje wolna konkurencja między sprzedawcami, którzy dążą do maksymalizacji zysku. Badacz ten wprowadził pojęcie „renty położenia”, która różnicuje korzyści z lokalizacji produkcji i w efekcie prowadzi do zróżnicowanej struktury wykorzy- stania przestrzeni. W ujęciu matematycznym zależność między podstawowymi parametrami produkcji rozpatrywanymi przez von Thünena można wyrazić na- stępującym wzorem7: R = Ei(pi − ai) – (Ei fi k), gdzie: rolnej, cji rolnej, R – renta gruntowa z jednostki powierzchni, Ei – wydajność produktu „i” z jednostki powierzchni, pi – cena rynkowa produktu „i” wyrażona w jednostce wielkości produkcji ai – koszty produkcji produktu „i” wyrażone w jednostce (wielkości) produk- fi – koszty transportu dla produktu „i” w odległości „k”, k – oddalenie miejsca produkcji od miasta (miejsca konsumpcji). Zgodnie z przyjętymi przez von Thünena założeniami, wielkości E, p, a, f są stałe. Wraz ze wzrostem odległości miejsca produkcji od miejsca konsump- cji (zmienna niezależna k) maleje renta położenia, która dąży do zera w punk- cie krańcowym, gdy cena rynkowa pokrywa koszty produkcji i transportu. Ren- ta położenia osiąga maksimum, gdy miejsce produkcji jest zbliżone do miejsca konsumpcji. Ponieważ w obszarze centralnym renta położenia jest najwyższa, to również popyt na ziemię jest największy. W efekcie powoduje to wzrost cen ziemi (lub opłat dzierżawnych). Wniosek z rozważań von Thünena można sformułować w następujący sposób: przestrzenne zróżnicowanie renty położenia wpływa na przestrzenne 7 K. Kuciński, Geografia ekonomiczna. Zarys…, s. 72. 16 Rozdział 1.Wybrane aspekty rozwoju regionalnego zróżnicowanie cen ziemi, a tym samym powoduje zwiększenie zróżnicowania w rozwoju społeczno-gospodarczym na danym obszarze, w szczególności w rela- cji centrum−peryferie. Ponadto uważał on, że konieczne jest wykształcenie systemu przestrzennego wykorzystania ziemi jako jednego z podstawowych czynników produkcji. W jego koncepcji nie ma bezpośredniego odniesienia do problemu optymalnej lokalizacji przedsiębiorstwa8. Krytyka rozważań tego autora dotyczy założeń m. in. pomi- nięcia naturalnego zróżnicowania przestrzeni i infrastruktury oraz przyjęcia tylko jednego, centralnego ośrodka konsumpcji. Wprawdzie teoria von Thünena przedstawia jedynie hipotetyczne rozmiesz- czenie różnych rodzajów produkcji rolnej wokół centralnie zlokalizowanego rynku zbytu (miasta) oraz ma charakter wysoce abstrakcyjny, ale stanowi pod- stawę wyjaśnienia tzw. strefowego spadku intensywności produkcji rolnej wraz z odległością od ośrodka miejskiego (kręgi Thünena). Badania przeprowadzo- ne m. in. w USA i w Europie potwierdziły zasadność tej teorii w skali lokalnej i regionalnej. Regularność kręgów może być zakłócona przez czynniki, które zo- stały świadomie pominięte przez von Thünena lub których z przyczyn obiektyw- nych nie brał on pod uwagę9. Zakłócenia mogą być spowodowane przez migracje i nierównomierny wzrost liczby ludności, nowe technologie w transporcie i zmiany w strukturze i organizacji rolnictwa10. Istotny wkład w rozwój teorii lokalizacji wniósł Alfred Weber, który zakładał, że: – lokalizacja surowców oraz przestrzenna dystrybucja popytu konsumpcyj- – koszty transportu są funkcją masy i odległości przy jednolitym systemie nego jest znana i stała; transportowym; – siła robocza jest niemobilna, system gospodarczy, polityczny i kulturowy jest jednorodny, a konkurencja doskonała; – popyt nie ma znaczenia. Weber dowodził, że działanie firm polega na wyborze takiej lokalizacji prze- strzennej, która zapewnia najwyższe zyski i najniższe koszty. Optymalną lokali- zację określają trzy czynniki11: – indeks surowców (stosunek wagi użytych do produkcji surowców do wagi produktów finalnych); – współczynnik pracy (stosunek kosztów pracy wytworzenia 1t produktu do łącznej ceny transportu tej tony do obszaru zbytu); – korzyści aglomeracji i deglomeracji. 8 Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu – teoria i praktyka, red. D. Stawasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 62. 9 Teoria J. H. von Thünena powstała ponad 170 lat temu. 10 R. Domański, Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa−Poznań 1995, s. 106−107. 11 K. Gawlikowska-Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego…, s. 12. 1.1. Klasyczne teorie lokalizacji 17 Uwzględnienie czynników lokalizacyjnych może służyć obniżeniu kosztów produkcji. Weber formułuje je w trzech etapach12: – etap I – określenie minimalnych kosztów transportu dla danej lokalizacji; – etap II – badanie rzeczywistych kosztów transportu i ich odchylenia od kosztów minimalnych, a następnie skorygowanie tej wielkości o koszty pracy; – etap III – badanie wpływu aglomeracji na daną lokalizację. Zatem racjonalny wybór lokalizacji przez przedsiębiorstwo powinien zmie- rzać do osiągnięcia najniższej sumy kosztów produkcji i transportu. Koszty aglo- meracji wpływają na decyzję o lokalizacji wtedy, gdy korzyści z wyboru określo- nego miejsca produkcji są wyższe niż dodatkowe koszty transportu. Wkład Webera w tworzenie teorii lokalizacji jest niepodważalny. Należy jednak podkreślić krytyczne uwagi o jego koncepcji. Po pierwsze, dotyczą one restrykcyjnych założeń. Po drugie, Weber zbytnio koncentrował się na geogra- ficznych różnicach w kosztach wytwarzania, zaopatrzenia i zbytu produktów, ale nie uwzględniał lokalizacyjnego znaczenia popytu i jego przestrzennej zmienno- ści. Ponadto w rozważaniach Webera nie odnajdziemy szerszej analizy przedsię- biorstw wielozakładowych i organizacji przemysłowych o złożonej strukturze13. Weber odnosi się jedynie do trzech czynników lokalizacyjnych, abstrahując od wielu innych, które w obecnych, bardziej złożonych warunkach funkcjono- wania podmiotów na rynku, mogą mieć większe znaczenie niż tzw. pierwotne czynniki lokalizacji. Znaczący udział w rozwoju teorii lokalizacji miał W. Christaller. Głównym przedmiotem jego badań była teoria ośrodków centralnych (1933)14. Christaller zmierzał do ustalenia prawidłowości występujących w rozmieszczeniu ośrodków miejskich w celu wyjaśnienia ogólnej struktury krajobrazu gospodarczego. Za- kładał, że dobra przemieszczają się od miejsc o wyższej centralizacji do miejsc o niższej centralizacji. Proces ten wprowadza hierarchię ważności miejsc w prze- strzeni i powoduje, że rośnie liczba centrów różnych poziomów. Nowe centra powstają do momentu zagospodarowania najmniejszego obszaru rynkowego. Po- mimo tego, że Christaller nie uwzględnił wielu ważnych elementów, m. in. efek- tów aglomeracyjnych i wewnątrzregionalnej wymiany dóbr, to jednak koncepcja hierarchicznej sieci miejsc centralnych stanowi do dnia dzisiejszego podstawę po- lityki regionalnej i planowania przestrzennego. Konstrukcja systemu miast opiera się na pojęciu zasięgu rynkowego dóbr centralnych i na założeniu, że poszczegól- ne części kraju są zaopatrywane we wszystkie dobra przez możliwie najmniejszą liczbę ośrodków centralnych. Christaller podkreśla zatem rolę rynku w systemie. Badacz ten opracował również dwie odrębne odmiany systemu ośrodków central- nych. W pierwszej uwypuklił znaczenie transportu, w drugiej – znaczenie podzia- 12 K. von Stackelberg, U. Hahne, Teorie rozwoju regionalnego..., s. 32−33. 13 R. Domański, Zasady geografii społeczno-ekonomicznej…, s. 110. 14 W. Christaller, Die zentralen Orte in Süddeutschland, Jena 1933. 18 Rozdział 1.Wybrane aspekty rozwoju regionalnego łu administracyjnego. Uwzględnienie roli transportu oraz podziału administracyj- nego powoduje odkształcenie od regularności ośrodków centralnych, jaka ustaliła się w systemie opartym na zasadzie rynkowej15. Rozwinięciem teorii Christallera i pierwotnej teorii lokalizacji Webera były badania prowadzone przez A. Löscha (1954). Twierdził on, że wybór właściwe- go miejsca do realizacji przedsięwzięć ma istotne znaczenie zarówno w życiu jednostki, jak i dla powodzenia przedsiębiorstwa, dla założenia trwałych osiedli ludzkich oraz dla egzystencji i osiągnięć grup społecznych. Jednocześnie wy- bór ten musi być związany z rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej. Zdaniem Löscha, zasady optymalnego wyboru lokalizacji działalności różnią się w zależności od tego, czy rozpatrujemy ją z punktu widzenia jednostki gospo- darczej (przedsiębiorcy), czy ogółu społeczeństwa (jako planiści przestrzenni)16. Dążąc do maksymalizacji korzyści, przy wyborze miejsca prowadzenia dzia- łalności gospodarczej przedsiębiorca bierze pod uwagę następujące czynniki: roz- mieszczenie środków produkcji, konkurentów i rynków zbytu oraz odległość od innych ośrodków konsumpcji i od producentów (dostawców). Znaczenie tych czynników różni się w zależności od rodzaju prowadzonej działalności. W przypadku gospodarstwa rolnego, produkcja lub hodowla wy- maga znacznego obszaru, natomiast rynek może być zlokalizowany w jednym punkcie. Dla przedsiębiorstwa przemysłowego sytuacja jest odwrotna. Lösch podkreślał również znaczenie wpływu lokalizacji przedsiębiorstwa na konkuren- tów, którzy mogą zrewidować własne lokalizacje po wyborze miejsca przez nowe przedsiębiorstwo. Lokalizacja wpływa również na formę działalności gospodar- czej oraz na jej treść17. Lösch założył, że decyzje lokalizacyjne dotyczą szerokiej, jednolitej równi- ny o jednakowych warunkach transportowych we wszystkich kierunkach i rów- nomiernie wyposażonej w surowce w ilościach wystarczających do produkcji. Równina jest zamieszkana przez ludność rolniczą, rozmieszczoną równomiernie i posiadającą jednakowe preferencje. Każde gospodarstwo rolne posiada umiejęt- 15 R. Domański, Zasady geografii społeczno-ekonomicznej…, s. 114. 16 A. Lösch, Gospodarka przestrzenna. Teoria lokalizacji, PWE, Warszawa 1961, s. 9−11. 17 Lösch rozpatruje wpływ lokalizacji na formę działalności gospodarczej na dwóch płasz- czyznach. Po pierwsze analizuje formę konsumpcji (zużycia) jako funkcję odległości. Przyjmując określoną lokalizację produkcji, konsumpcja tego samego produktu może przybierać rozmaite for- my, w zależności od miejsca produkcji. Dla nabywcy posiadającego swoją siedzibę w niewielkiej odległości, korzystne może być dostarczenie dużej maszyny, która została wcześniej zmontowana. Dodatkowy koszt przewozu może być zatem pokryty z nadwyżki oszczędności na kosztach mon- tażu. Po drugie badacz omawia formę produkcji jako funkcję odległości. Przez formę produkcji można rozumieć intensywność, a więc np. metodę uprawy, albo też fazę, do której doprowadzony jest miejscowy proces produkcyjny. Wpływ lokalizacji na treść działalności gospodarczej Lösch rozważa podobnie w dwojaki sposób. Z jednej strony analizuje przedmiot konsumpcji jako funkcję odległości, z drugiej strony przedmiot produkcji jako funkcję odległości. Szerzej: A. Lösch, Gospo- darka przestrzenna. Teoria…, s. 13−14. 1.1. Klasyczne teorie lokalizacji 19 ności produkcyjne i ma możliwość podjęcia produkcji. W przypadku zwiększenia produkcji ponad własne potrzeby, jego rynek zbytu przybierze kształt koła. Opła- calność produkcji będzie natomiast zdeterminowana przez dwie przeciwstaw- ne wielkości: korzyści rosnące wraz ze skalą produkcji oraz koszty transportu redukujące te korzyści. Z chwilą, gdy pojedynczy rolnik zacznie osiągać zyski z prowadzonej działalności produkcyjnej, inni pójdą jego śladem. Proces ten wy- woła, zdaniem Löscha, dwa skutki. Po pierwsze, konkurencja zredukuje obszar rynkowy pierwszego producenta i tym samym ograniczy jego nadzwyczajne zy- ski. Po drugie, zmieni się kształt obszaru rynkowego z kolistego na heksagonalny (sześcioboczny). Lösch z dwóch powodów uważał właśnie taki kształt obszaru rynkowego za idealny. Po pierwsze, sieć rynków o kształcie sześciobocznym w pełni pokrywa każdy obszar i w przeciwieństwie do rynków kolistych nie pozo- stawia niepokrytych narożników. Po drugie, ze wszystkich regularnych wielobo- ków, sześciobok w największym stopniu jest zbliżony do kształtu koła, w pewien sposób przejmując jego zalety związane z minimalizacją kosztów transportu przy zaspokojeniu popytu na danym obszarze18. Lösch wyodrębnił szereg czynników deformujących regularne rynki i two- rzących nierówności w rozwoju przestrzennym. Do najważniejszych zaliczył19: – przestrzenne zróżnicowanie warunków naturalnych, – różnice w dostępie do środków i punktów komunikacji, – różnice między ludźmi, a w szczególności między przedsiębiorcami, – różnice polityczne, – położenie przygraniczne. Istotnym elementem rozważań Löscha jest założenie, że miejsce centralne stanowi źródło dóbr i usług świadczonych na rzecz otaczającego terenu. Stre- fy oddziaływania miejsc (ośrodków) centralnych, jak wcześniej wspomniano, tworzą układ w kształcie siatki heksagonalnej. Sytuacja taka zapewnia doskona- łą konkurencję. Jednak różne dla poszczególnych przemysłów koszty transportu i korzyści skali powodują zmianę rozmiaru sześciobocznego rynku oraz jego za- sięgu dla poszczególnych dóbr. Badania na teoriami lokalizacji prowadzili również W. Isard (1956), L. Lefeber (1958) oraz E. von Böventer (1962), którzy wskazali główne czynniki wpływające na zróżnicowanie przestrzeni gospodarczej. Szczególnie istotne są rozważania von Böventera, który starał się stworzyć teorię lokalizacji z uwzględ- nieniem dorobku poprzedników (Thünena, Christallera, Löscha). Wyodrębnił on trzy grupy czynników, które w sposób bezpośredni wpływają na zróżnicowanie przestrzeni gospodarczej. Są to: uwarunkowania aglomeracyjne, koszty transpor- tu oraz zależność gospodarki od zasobów ziemi20. 18 R. Domański, Zasady geografii społeczno-ekonomicznej…, s. 117. 19 K. Gawlikowska-Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego..., s. 13−14. 20 K. Głąbicka, M. Grewiński, Europejska polityka regionalna, Dom Wydawniczy Elipsa, War- szawa 2003, s. 20. 20 Rozdział 1.Wybrane aspekty rozwoju regionalnego Badania W. Isarda koncentrowały się natomiast na korzyściach i kosztach wynikających z lokalizacji, urbanizacji i koncentracji przestrzennej21. Wniósł on również istotny wkład w rozwój problematyki kompleksów przemysłowych. Wśród najważniejszych korzyści lokalizacji wskazywał m. in. na: efektywniejsze wykorzystanie zasobów pracy o odpowiednich kwalifikacjach, łatwiejszy dostęp do nabywców oraz lepsze wykorzystanie istniejącego parku maszynowego. Z ko- rzyściami lokalizacji Isard wiązał korzyści (koszty) urbanizacji, która dokonu- je się w efekcie przestrzennej koncentracji podmiotów gospodarczych różnych gałęzi i sektorów. Isard wnioskował, że korzyści lokalizacji i aglomeracji wiążą się z procesem rozwoju społeczno-gospodarczego regionu i określał je wspólnym mianem korzyści urbanizacyjno-regionalizacyjnych22. Do najważniejszych zali- czał: oszczędność energii, zmniejszenie kosztów administracyjnych, specjalizację produkcji, wzrost jakości spowodowany m. in. wzmożoną kontrolą i konkurencją, większą wydajność pracy wynikającą z wyższych dochodów oraz wzrost dobro- bytu społecznego. Należy zwrócić uwagę, że Isard dostrzegał problem metodolo- gii rachunku korzyści wynikających z przestrzennej koncentracji, w szczególności wynikających z lepszej organizacji produkcji oraz płynących ze wzrostu dobro- bytu. Podkreślał, że rezultaty takich analiz mogą być podstawą przygotowania przez władze lokalne i regionalne strategii dotyczących np. polityki podatkowej i subwencji dla kompleksów przemysłowych. Z punktu widzenia formowania się i przekształcania ładu przestrzennego interesująca jest tzw. koncepcja samoorganizacji. Początkowo sformułowana na gruncie termodynamiki, z czasem rozprzestrzeniła się na inne dziedziny, w tym na nauki społeczne. Wzrost popularności zawdzięcza przede wszystkim pracom I. Prigoginea23. Idea przestrzennej samoorganizacji przedstawia sposób przechodzenia zło- żonych systemów od jednej struktury do innej. Teoria ta dotyczy systemów, które spełniają następujące warunki: – są otwarte na przepływ dóbr, osób i informacji; – znajdują się w stanie nierównowagi; – odznaczają się występowaniem nieliniowości np. korzyści skali, korzyści lokalizacji i urbanizacji. Impulsem do przekształcenia się systemu jest zwykle perturbacja (szok), któ- ra przerywa okres względnie ustabilizowanego rozwoju. Zakłócenie może wywo- łać zmiana ekonomiczna, społeczna, demograficzna lub polityczna. W rozwoju regionu może być to np. wielka inwestycja przemysłowa, budowa połączenia ko- munikacyjnego (autostrada, port lotniczy), budowa zbiornika wodnego lub zało- 21 Metody analizy regionalnej. Wprowadzenie do nauki o regionach, red. W. Isard , Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk, PWN, Warszawa 1965, s. 257. 22 Tamże, s. 258. 23 R. Domański, Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, PWN, Warszawa – Poznań 2005, s. 122.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Rola polityki spójności Unii Europejskiej w usuwaniu regionalnych nierówności gospodarczych. Wnioski dla Polski
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: