Darmowy fragment publikacji:
Amanda Krzyworzeka
Rolnicze
strategie pracy
i przetrwania
Studium z antropologii
ekonomicznej
ROLNICZE STRATEGIE okladka:UW 7/27/14 11:10 AM Page 1
Książka ta jest poświęcona rolniczym strategiom pracy i prze-
trwania, codziennym sposobom radzenia sobie z rzeczywistością,
nieustającym próbom zmieniania świata tak, by był jak najprzy-
jaźniejszy, by życie w nim było jak najłatwiejsze i najlepsze. [...]
Wychodziłam od spraw związanych ze sferą ekonomiczną
działalności rolników, ale – w zgodzie z przyjmowaną przeze
mnie tezą, że działania ekonomiczne są zanurzone w kontekście
społecznym i kulturowym – nie ograniczałam tej sfery i nie
kreśliłam wyraźnych jej granic. W rezultacie w książce pojawia
się szereg wątków, które okazały się nierozerwalnie związane
ze strategiami pracy i przetrwania.
Fragment Wstępu
Autorka podjęła temat nieczęsto angażujący uwagę badaczy
społecznych, a mianowicie problem kulturowych i społecznych
aspektów działalności ekonomicznej współczesnych rolników
w Polsce, ukazany w perspektywie antropologicznej. Zagadnienia
związane ze sferą gospodarowania w rolnictwie indywidualnym
bywają najczęściej rozważane w języku klasycznej ekonomii,
absolutnie niedostosowanym do specyfiki funkcjonowania i do
mentalności rolników, na co już wielokrotnie zwracali uwagę
historycy gospodarczy (Witold Kula i Jacek Kochanowicz) i tacy
badacze, jak Aleksander Czajanow. [...] Zaprezentowana przez
Amandę Krzyworzekę analiza antropologiczna skutecznie koryguje
słabości dotychczasowych ujęć i ukazuje rolnicze strategie jako
w pełni racjonalne, choć „zanurzone” w skomplikowanej rzeczy-
wistości kulturowo-społecznej sposoby radzenia sobie z post-
- transformacyjną, a więc rynkową i europejską rzeczywis tością.
Z recenzji prof. dr hab. Izabelli Bukraby-Rylskiej
www.wuw.pl/ksiegarnia
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
A
m
a
n
d
a
K
r
z
y
w
o
r
z
e
k
a
•
R
o
l
n
i
c
z
e
s
t
r
a
t
e
g
i
e
p
r
a
c
y
i
p
r
z
e
t
r
w
a
n
i
a
ROLNICZE STRATEGIE tytulowe:UW 7/27/14 11:10 AM Page 1
Rolnicze
strategie pracy
i przetrwania
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
ROLNICZE STRATEGIE tytulowe:UW 7/27/14 11:10 AM Page 2
INSTYTUT ETNOLOGII I ANTROPOLOGII KULTUROWEJ
UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO
Amanda Krzyworzeka
Rolnicze
strategie pracy
i przetrwania
Studium z antropologii
ekonomicznej
Warszawa 2014
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Michał Buchowski
Izabella Bukraba-Rylska
Anna Malewska-Szałygin
Redaktor prowadza˛cy
Kaja Kojder-Demska
Redakcja
Ewa Pajestka-Kojder
Korekta
Katarzyna Jabłon´ska-Kułak
Projekt okładki i stron tytułowych
Elz˙bieta Chojna
Skład i łamanie
Logoscript
ISBN 978-83-235-1422-0 (PDF)
# Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
2014
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy S´wiat 4
www.wuw.pl
e-mail: wuw@uw.edu.pl
Ksie˛garnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis tres´ci
WSTE˛P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Rozdział I Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Od narzekania do ekonomii – o pytaniach badawczych . . . . . . . 12
2. Niebiedna Polska „B” – o terenie badan´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Rozdział II Antropologia wobec aktywnos´ci ekonomicznej
człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1. Powstanie i rozwo´j antropologii ekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . 22
2. Przedmiot badan´ antropologii ekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.1. Tematy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.2. Antropologia ekonomiczna o chłopach . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3. Antropologia ekonomiczna a natura ludzka . . . . . . . . . . . . . . . . 43
4. Antropologia ekonomiczna i badania ws´ro´d rolniko´w w Polsce . . 45
Rozdział III Bohaterowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
1. Jednostka a rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2. Chłop a rolnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3. Niejednorodnos´c´ grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4. Przeszłos´c´ a teraz´niejszos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Rozdział IV Kre˛gi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
1. Lokalnos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
2. Wies´–miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3. Pan´stwo–Unia Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
CZE˛S´C´ PIERWSZA – DECYZJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Rozdział I Proces podejmowania decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
1. Historia zakontraktowanych ziemniako´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2. Przygotowanie gruntu pod decyzje – nieustaja˛ce konsultacje . . . 107
3. Kto podejmuje decyzje? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4. Czynniki wpływaja˛ce na decyzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Rozdział II Wiedza i strategie informacyjne . . . . . . . . . . . . . . 119
1. Dwie historie o dystrybucji informacji na poziomie lokalnym. . . 119
2. Z´ro´dła wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
2.1. Szkolenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
2.2. Media. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis tres´ci
2.3. Z´ro´dło wiedzy a jej wartos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
3. Niewiedza z wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
4. Wiedza kobiet, wiedza me˛z˙czyzn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5. Wiedza raz dana i zawsze słuszna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
CZE˛S´C´ DRUGA – PRACA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Rozdział I Antropologia pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
1. Czym jest praca? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
2. „Retoryka walki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
3. Praca w czasach ponowoczesnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Rozdział II Strategie pracy na roli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
1. Bycie rolnikiem jako strategia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
1.1. Historia zwykłego dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
1.2. Specyfika z˙ycia i pracy na wsi. Zamiłowanie . . . . . . . . . . . . 151
2. Strategia dywersyfikacji działan´. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
2.1. Historia odkupionego magazynu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
2.2. Bezpieczna wielotorowos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
3. Strategia specjalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
3.1. Historia komputerowej chlewni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
3.2. Opłacalna jednotorowos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
4. Strategie korzystania ze s´wiadczen´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
4.1. Historia gospodarstwa przepisanego za rente˛ strukturalna˛. . 169
4.2. Renty i inne s´wiadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
5. Strategia nietypowego prowadzenia gospodarstwa . . . . . . . . . . . 175
5.1. Historia „zasuszanych” kro´w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
5.2. Mniej typowe strategie prowadzenia gospodarstwa . . . . . . . 177
6. Strategie pracy kobiecej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
6.1. Historia gospodyni domowej „na zaste˛pstwie” . . . . . . . . . . 182
6.2. Babska robota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
7. Strategie wspo´łpracy sa˛siedzkiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
7.1. Historia spo´łek i jasko´łek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
7.2. Wspo´łpraca sa˛siedzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
8. Strategie finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
8.1. Historia rolnika, kto´ry wybrukował droge˛ . . . . . . . . . . . . . . 200
8.2. Odwaga inwestowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis tres´ci
7
CZE˛S´C´ TRZECIA – CODZIENNA ARYTMETYKA . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Rozdział I Domowy budz˙et . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
1. Wspo´lnotowy charakter budz˙etu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
2. „Koszty”, czyli nierozro´z˙nianie wydatko´w i inwestycji . . . . . . . . 220
3. Ro´z˙ne rodzaje pienie˛dzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Rozdział II Strategie konsumowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
1. Strategie oszcze˛dzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
1.1. Zakupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
1.2. Wto´rne uz˙ywanie przedmioto´w – okruchy ze stołu –
innowacyjnos´c´. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
1.3. Ekologia w słuz˙bie ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
1.4. Oszcze˛dzanie czasu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
2. Strategie wydawania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
2.1. Oznaki luksusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
2.2. Produkty, kto´rych sie˛ nie kupuje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
2.3. Wakacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
3. Strategie dawania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Rozdział III Bogactwo i bieda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
1. Bogactwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
2. Bieda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
3. „Retoryka niezamoz˙nos´ci” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Rozdział IV Strategie liczenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
1. Podawanie cen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
2. Targowanie sie˛. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
3. Przeliczanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
4. Liczenie zysko´w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Rozdział V „Opłacalnos´c´” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
1. „Dokładanie” do gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
2. Wszystko albo nic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
3. „Opłacalnos´c´” a kontakty mie˛dzyludzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
4. Nieopłacalnos´c´ rent strukturalnych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
ZAKON´ CZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Rozdział I Uczciwos´c´. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
1. Trzy historie o uczciwym poste˛powaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
1.1. Historia drewna zabranego tes´ciowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
1.2. Historia sfałszowanego ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . 294
1.3. Historia tuczenia s´win´ i „skidki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
2. Uczciwos´c´ jako regulator stosunko´w wewna˛trz grupy . . . . . . . . . 296
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
Spis tres´ci
Rozdział II Niezalez˙nos´c´. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
1. Elastycznos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
2. Nieche˛c´ wobec spo´łek i „syndrom samodzielnego autorstwa” . . . 300
3. Nieche˛c´ wobec ingerencji pan´stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
4. Opłacalnos´c´ jako warunek niezalez˙nos´ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
5. Zabezpieczenie przed ryzykiem – bycie dobrym gospodarzem . . 307
Rozdział III Sprawiedliwos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
1. Ro´wnos´c´ czy adekwatnos´c´?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
2. Niezgoda na zasady wolnorynkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
ZESTAWIENIE ROZMO´ W . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WSTE˛P
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział I
Wprowadzenie
Ksia˛z˙ka ta jest pos´wie˛cona rolniczym strategiom pracy i przetrwania,
codziennym sposobom radzenia sobie z rzeczywistos´cia˛, nieustaja˛cym
pro´bom zmieniania s´wiata tak, by był jak najprzyjaz´niejszy, by z˙ycie
w nim było jak najłatwiejsze i najlepsze. To kwestie fundamentalne,
poniewaz˙, jak pisała Hannah Arendt: „praca i wytwarzanie tak samo jak
działanie zakorzenione sa˛ w fakcie przychodzenia na s´wiat” (Arendt
2000, s. 13). Wychodziłam od spraw zwia˛zanych ze sfera˛ ekonomiczna˛
działalnos´ci rolniko´w, ale – w zgodzie z przyjmowana˛ przeze mnie teza˛,
z˙e działania ekonomiczne sa˛ zanurzone w konteks´cie społecznym i kul-
turowym – nie ograniczałam tej sfery i nie kres´liłam wyraz´nych jej granic.
W rezultacie w ksia˛z˙ce pojawia sie˛ szereg wa˛tko´w, kto´re okazały sie˛
nierozerwalnie zwia˛zane ze strategiami pracy i przetrwania.
Moje zainteresowanie sfera˛ rolniczych działan´ ekonomicznych
wyrosło z prowadzonych przeze mnie dawniej badan´ na temat chłop-
skiego narzekania (zob. Bruczkowska 2003). Tematyka owego narzeka-
nia – w przewaz˙aja˛cej cze˛s´ci zwia˛zana z kwestiami pracy, pienie˛dzy,
opłacalnos´ci, radzenia sobie z trudnos´ciami materialnymi – skłoniła
mnie do zgłe˛bienia podejmowanych przez rolniko´w działan´ gospodar-
czych. Dodatkowo, ciekawos´c´ moja˛ wzbudzały pozorne sprzecznos´ci
mie˛dzy deklarowanymi przez rolniko´w trudnos´ciami a obserwowanymi
przeze mnie warunkami ich z˙ycia i podejmowanymi przez nich dzia-
łaniami.
Omawiana w ksia˛z˙ce tematyka jest dos´c´ rozległa, ale mimo to spo´jna –
sta˛d wynikał jeden z podstawowych problemo´w: jak podzielic´ materiał,
jak wyodre˛bnic´ z niego poszczego´lne fragmenty, z˙eby z jednej strony
oddac´ złoz˙ony charakter opisywanych zjawisk, a z drugiej unikna˛c´ natło-
ku i nieuporza˛dkowania. Oczywis´cie, ostatecznie dokonany przeze mnie
podział na cze˛s´ci, rozdziały i podrozdziały ex definitione musiał byc´
całkowicie arbitralny: wszak przez˙ywana przez rolniko´w rzeczywistos´c´
nie dzieli sie˛ na poszczego´lne cze˛s´ci. Nie dos´wiadczaja˛ oni odre˛bnie
sfery wydatko´w i sfery wzajemnos´ci, sfery pracy i sfery liczenia, nie
wspominaja˛c juz˙ o podejmowaniu decyzji dotycza˛cych owych sfer: to po
prostu ich z˙ycie, w całej swojej złoz˙onos´ci tworza˛ce jedna˛, spo´jna˛całos´c´.
Skoro, jak twierdził Eric Wolf, dwiema podstawowymi strategiami zdo-
bywania nadwyz˙ki w społecznos´ciach chłopskich było zwie˛kszanie pro-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
WSTE˛P
dukcji i zmniejszanie konsumpcji (Wolf 1966, s. 15), to ro´wniez˙ trakto-
wanie strategii pracy i strategii konsumpcyjnych jako odre˛bnych sfer
z˙ycia rolniko´w byłoby zasadniczym błe˛dem, uniemoz˙liwiaja˛cym cało-
s´ciowe spojrzenie na badane kwestie.
Opisywana rzeczywistos´c´ nie dała sie˛ jednak uporza˛dkowac´ w pełni:
w ksia˛z˙ce wcia˛z˙ widac´, z˙e omawiana w jednym miejscu kwestia jest
powia˛zana z kilkoma innymi zjawiskami, o kto´rych pisze˛ gdzie indziej,
sta˛d stosunkowo wiele przypiso´w odsyłaja˛cych do innych rozdziało´w.
Przypisy te sa˛ namiastka˛ hipertekstu, kto´ry zapewne lepiej oddałby
charakter opisywanej rzeczywistos´ci, jednak ze wzgle˛do´w technicznych
nie mo´gł byc´ tu zastosowany. Odsyłacze do innych rozdziało´w sa˛ do-
datkowym narze˛dziem ukazuja˛cym niezwykle silne relacje mie˛dzy po-
szczego´lnymi opisywanymi tutaj zjawiskami – ła˛cznikiem, czynia˛cym
z nich jedna˛całos´c´. Niestety, nie udało mi sie˛ wyczerpuja˛co potraktowac´
wszystkich wa˛tko´w pojawiaja˛cych sie˛ w pracy, a bardzo wiele było takich,
kto´re z pewnos´cia˛ okazałyby sie˛ kolejnymi ciekawymi zjawiskami, zwia˛-
zanymi wprawdzie z kwestia˛ strategii pracy i przetrwania, ale funkcjo-
nuja˛cymi tez˙ niezalez˙nie (chociaz˙by postrzeganie czasu, sposoby ocenia-
nia i dzielenia go)1.
1. Od narzekania do ekonomii – o pytaniach badawczych
Narzekanie, z kto´rym stykałam sie˛ podczas wczes´niejszych badan´
etnograficznych, skierowało moje zainteresowania na codzienne dzia-
łania rolniko´w, sposoby, jakich uz˙ywaja˛w celu utrzymania sie˛ przy z˙yciu
i osia˛gnie˛cia jak najwyz˙szego poziomu egzystencji, nie tylko pod wzgle˛-
dem materialnym. Podczas swoich badan´ starałam sie˛ poznac´ ro´z˙-
norodne strategie podejmowane przez konkretnych ludzi w konkretnych
sytuacjach. Dostrzegaja˛c cechy i sytuacje z˙yciowe, kto´re sa˛ dla wielu
rolniko´w wspo´lne, koncentrowałam sie˛ jednak na ich indywidualnych
wyborach, na kaz˙dorazowo podejmowanych decyzjach, dostosowywa-
nych do biez˙a˛cej sytuacji działaniach. W ksia˛z˙ce staram sie˛ zaro´wno
pokazac´ te˛ rolnicza˛ codziennos´c´ działan´, porza˛dkuja˛c ja˛ w pewne kate-
1 Fragmenty zawartych w tej ksia˛z˙ce materiało´w oraz analiz znalazły sie˛ w naste˛pu-
ja˛cych artykułach: Antropologia ekonomiczna w badaniach rolniko´w i społecznos´ci wiejskich,
„Wies´ i Rolnictwo” 2013, nr 3 (160), 53–73; Anthropology and decision making: An
introduction, „Focaal – Journal of Global and Historical Anthropology” 2013, nr 65,
s. 97–113 (z: A˚ sa Boholm, Annette Henning); Decision-making in farming households in
eastern Poland, „Focaal – Journal of Global and Historical Anthropology” 2013, nr 65,
129–144; Postrzeganie i przez˙ywanie bogactwa i biedy przez podlaskich rolniko´w, „LUD”
2012, t. 96, s. 179–202; Antropologiczne spojrzenie na proces podejmowania decyzji – na
przykładzie rolnictwa, „E-mentor” 2012, nr 2 (44), 44–48; Funkcjonowanie wiedzy rol-
niczej, „E-mentor” 2011, nr 3 (40), s. 58–62.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział I. Wprowadzenie
13
gorie i ilustruja˛c opisami sytuacji, jakie miałam okazje˛ obserwowac´ pod-
czas badan´, jak tez˙ dotrzec´ do znaczen´ nadawanych przez rolniko´w ich
własnym działaniom i przyczyn, dla kto´rych tak włas´nie one wygla˛daja˛.
Nie przyjmuje˛ wie˛c substancjalistycznego2 punktu widzenia, w kto´rym
„ludzie sa˛konformistami, a systemy społecznie zmieniaja˛sie˛ ze wzgle˛du
na dynamike˛ makroskali, a nie w wyniku indywidualnych zachowan´,
decyzji, strategii i wyboro´w. Przedmiotem analizy badaczy jest wie˛c
społeczen´stwo jako całos´c´, a nie jednostka czy rodzina” (Wilk, Cliggett
2011, s. 21).
Uwaz˙am, z˙e to pojedynczy ludzie, działaja˛c – rzecz jasna – w kon-
kretnych warunkach, w ramach danych systemo´w społecznych, za pomo-
ca˛ okres´lonych, doste˛pnych im strategii, maja˛ jednak moz˙liwos´c´ podej-
mowania decyzji, kierowania swoim z˙yciem, a wie˛c takz˙e i dokonywania
zmian. Uznaja˛c moc sprawcza˛ jednostki, zakładam zatem, z˙e czynniki
„systemowe”, to jest funkcjonuja˛ce w danej społecznos´ci normy i zasady,
uznane sposoby działania, historycznie ukształtowane postawy i warunki
egzystencji, ograniczenia ekonomiczne czy sytuacja prawno-polityczna,
sa˛ramami, w kto´rych ludzie czynnie działaja˛, podejmuja˛c decyzje i s´wia-
domie kształtuja˛c swoje z˙ycie oraz wykorzystuja˛c owe ramy dla własnych
celo´w. Jak zauwaz˙a Sherry Ortner: „Podejs´cie praktyczne nie wymaga
dzielenia systemu na sztuczne cze˛s´ci, jak baza i nadbudowa (i dyskuto-
wania o tym, kto´ra z nich dominuje), poniewaz˙ wysiłek analityczny jest
skierowany nie na tłumaczenie pojedynczych elemento´w systemu przez
odwoływanie sie˛ do innych, ale raczej na tłumaczenie systemu jako
integralnej całos´ci (kto´ra jednak nie musi byc´ harmonijnie zintegrowa-
na), przez odwoływanie sie˛ do praktyki [...]. Teoria praktyki stara sie˛
wie˛c wyjas´nic´ geneze˛, reprodukcje˛ i zmiane˛ form i znaczen´ danych
społecznych/kulturowych całos´ci [...]” (Ortner 1984, s. 148–149).
Poprzez s´ledzenie codziennej aktywnos´ci rolniko´w staram sie˛ do-
strzec tworzone przez nich relacje i hierarchie, komunikowane znaczenia
i poz˙a˛dane cele. Poprzez opis rolniczych strategii pracy i przetrwania
pokazuje˛ sposoby ich działania i zmieniania s´wiata. Działania rolniko´w
zestawiam z narzucanymi im z zewna˛trz i funkcjonuja˛cymi w debacie
publicznej poje˛ciami takimi, jak modernizacja, nowoczesnos´c´ czy wspo´ł-
czesne modele pracy, podkres´laja˛c niekiedy ich nieadekwatnos´c´ wobec
praktyk rolniczych.
Celem moich dociekan´ była takz˙e „analiza kulturowego zakorzenienia
działan´ gospodarczych” (Hann 2008, s. 60). W swojej ksia˛z˙ce pokazuje˛
s´cisły zwia˛zek rolniczych działan´ w sferze ekonomicznej z innymi sfe-
2 Substancjalizm (niekiedy zwany tez˙ substantywizmem) to nurt w antropologii
ekonomicznej, kto´rym dokładniej zajmuje˛ sie˛ w dalszej cze˛s´ci „Wste˛pu” (rozdział
„Antropologia wobec aktywnos´ci ekonomicznej człowieka”).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
WSTE˛P
rami z˙ycia. Zajmuje˛ sie˛ rolniczymi strategiami przetrwania, przyjmuja˛c
rozumienie tego poje˛cia zaproponowane przez Michała Buchowskiego,
kto´ry pisze, z˙e „jednostki, odwołuja˛c sie˛ do własnej kompetencji kultu-
rowej i uznanych za stosowne w ich klasie wzorco´w poste˛powania, czynia˛
wszystko, aby zneutralizowac´ ewentualne negatywne skutki przekształ-
cen´ lub wzmocnic´ i wykorzystac´ czynniki sprzyjaja˛ce poprawie własnego
połoz˙enia. Strategie przetrwania sa˛ wie˛c mechanizmami obronnymi
społecznos´ci, jej segmento´w i poszczego´lnych oso´b w obliczu niezalez˙-
nych od nich bezpos´rednio czynniko´w strukturalnych. Ich elementami sa˛
mie˛dzy innymi wszelkie sposoby na omijanie prawa czy wykorzystywanie
luk w przepisach dla realizacji własnych intereso´w” (Buchowski 1996,
s. 17).
Analogicznie traktuje˛ strategie pracy: to ro´z˙norakie, podejmowane
przez rolniko´w działania zwia˛zane z wykonywanym zawodem oraz pro-
wadzeniem domu, pozwalaja˛ce im spoz˙ytkowac´ własny wysiłek fizyczny,
a takz˙e posiadany maja˛tek i wiedze˛ tak, by z˙yc´ jak najlepiej. Strategie te
wia˛z˙a˛ sie˛ z codziennym zmaganiem sie˛ z rzeczywistos´cia˛, kto´ra zwykle
jawi sie˛ jako nieprzyjazna i zmuszaja˛ca do nieustaja˛cej walki o swoje.
Za strategie˛ działania uwaz˙am takz˙e mo´wienie, uz˙ywanie przez rol-
niko´w konkretnych argumento´w, kto´re maja˛ pomo´c im w osia˛gnie˛ciu
pewnych celo´w, na przykład w ugruntowaniu u rozmo´wcy poz˙a˛danego
obrazu rolnictwa, jak dzieje sie˛ choc´by w przypadku „retoryki niezamoz˙-
nos´ci” czy „retoryki walki”, omawianych w dalszych cze˛s´ciach ksia˛z˙ki.
Mo´wienie uwaz˙am za istotna˛forme˛ działania, poprzez mo´wienie rolnicy
poznaja˛bowiem rzeczywistos´c´ i zmieniaja˛ja˛, nawia˛zuja˛relacje społeczne
i wykorzystuja˛ je, tworza˛ kontekst dla innych swoich poczynan´ i nadaja˛
im znaczenia. Hannah Arendt te dwie formy aktywnos´ci traktuje jako
podstawowe działania człowieka: „słowem i czynem wpisujemy sie˛ w s´wiat
ludzki, i to wpisanie jest niczym drugie narodziny, kto´rymi potwier-
dzamy i bierzemy na siebie nagi fakt naszego pierwotnego fizycznego
pojawienia sie˛” (Arendt 2000, s. 195), pokazuja˛c wre˛cz historyczny
kontekst ich oddzielenia: „W dos´wiadczeniu polis [...], a jeszcze bardziej
w wyrastaja˛cej z niego filozofii politycznej, działanie i mowa rozdzielały
sie˛ i stawały sie˛ czynnos´ciami coraz bardziej niezalez˙nymi. Akcent prze-
suwał sie˛ z działania na mowe˛, i to raczej mowe˛ jako s´rodek perswazji niz˙
specyficznie ludzki sposo´b odpowiadania, reagowania na to, co zdarzyło
sie˛ lub zostało zrobione, i doro´wnywania czynom i zdarzeniom” (tamz˙e,
s. 31–32).
Omawiane w tej pracy strategie traktuje˛ jako s´wiadome i racjonalne
działania rolniko´w, nawet wtedy kiedy nie sa˛ przez nich poddawane
refleksji albo kiedy ich przyczyny moga˛ byc´ przez antropologa odczyty-
wane odmiennie niz˙ przez samych rolniko´w. Za niezwykle istotna˛ uwa-
z˙am w tym konteks´cie uwage˛ uczyniona˛ przez Marka Harrisa: „Kiedy
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział I. Wprowadzenie
15
badacze staja˛ wobec elemento´w chłopskiego z˙ycia, kto´re nie pasuja˛ do
ich obrazu «nowoczesnego» z˙ycia, maja˛ tendencje˛ do traktowania ich
jako pozostałos´ci z przeszłos´ci, a nie jako teraz´niejszych strategii. Na
przykład organizowanie wszelkich działan´ woko´ł domostwa jest po-
strzegane jako cze˛s´c´ przedkapitalistycznej przeszłos´ci, a nie jako lokalna
adaptacja do gospodarki towarowej albo wre˛cz rezultat spotkania z nia˛”
(Harris 2005, s. 427).
W swojej pracy postrzegam wszystkie działania rolniko´w jako znacza˛-
ce i sensowne, staram sie˛ odkryc´ owe znaczenia i sensy oraz zrozumiec´,
dlaczego podejmuja˛ oni włas´nie takie, a nie inne strategie pracy i prze-
trwania. To rolnicy decyduja˛ o swoich działaniach, nie sa˛ bezwolnymi
wykonawcami czy odtwo´rcami narzucanych im schemato´w, maja˛poczu-
cie sprawczos´ci3, a gdy im go brak, walcza˛o nie – i dlatego ich działania
nazywam strategiami, nawet jes´li nie sa˛ one wewne˛trznie spo´jne czy od
razu zrozumiałe dla obserwatora z zewna˛trz.
2. Niebiedna Polska „B” – o terenie badan´
Gmine˛ Zanowo4 wybrałam na miejsce swoich badan´ z kilku wzgle˛-
do´w: szukałam terenu o charakterze zdecydowanie rolniczym5, z ludno-
s´cia˛ zasiedziała˛ od pokolen´, takiego, gdzie sytuacja w rolnictwie nie
byłaby skrajna. Nie interesowały mnie ani wielkoobszarowe doskonale
funkcjonuja˛ce gospodarstwa rolne zatrudniaja˛ce rzesze˛ pracowniko´w, ani
wsie o bardzo rozdrobnionej strukturze agrarnej, gdzie s´rednie gospodar-
stwo ma wielkos´c´ trzech hektaro´w i nikt nie jest w stanie utrzymac´ sie˛
z rolnictwa, nie zarabiaja˛c dodatkowo w innych sektorach.
W gminie Zanowo jest oczywis´cie wielu ludzi, kto´rzy nie z˙yja˛ z rol-
nictwa, gdyz˙ z ro´z˙nych wzgle˛do´w zrezygnowali z uprawy roli i mieszkaja˛
na wsi, ale pracuja˛w jednym z pobliskich miast, Zambrowie lub Ostrowi
Mazowieckiej (odległych od Zanowa o kilkanas´cie kilometro´w) albo w sa-
mym Zanowie, gdzie jest mie˛dzy innymi kilka sklepo´w spoz˙ywczych,
w tym samoobsługowy market, punkt z akcesoriami do telefono´w komo´r-
3 Aktywny udział jednostek w strategiach działania podkres´la tez˙ Carole Nagengast,
pisza˛c, z˙e „strategie sa˛ two´rczymi działaniami sprawczych jednostek, produkuja˛cych
i reprodukuja˛cych formy społeczne” (1991, s. 4).
4 Nazwa gminy została zmieniona ze wzgle˛du na dobro moich rozmo´wco´w.
5 Oficjalne dane uzyskane w Urze˛dzie Gminy Zanowo mo´wia˛, z˙e 92 procent lud-
nos´ci czynnej zawodowo pracuje w rolnictwie. Jak wynika z moich obserwacji, podana
liczba jest znacznie zawyz˙ona w stosunku do stanu faktycznego, poniewaz˙ wiele oso´b
pracuje poza rolnictwem w tak zwanej szarej strefie oraz na umowy zlecenia, ale ko-
rzysta z przysługuja˛cego im prawa do ubezpieczania sie˛ w ramach Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Dla nich samych jest to po prostu najkorzystniej-
sze ekonomicznie rozwia˛zanie, ale w urze˛dowych danych automatycznie sa˛ klasyfiko-
wani jako rolnicy.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
WSTE˛P
kowych, sklep odziez˙owy i skład materiało´w budowlanych, trzech fryzje-
ro´w i jedno solarium, os´rodek zdrowia, apteka i spora stacja benzynowa
przy drodze krajowej, nie wspominaja˛c o szkole podstawowej i gimna-
zjum, przedszkolu, poczcie, bibliotece i urze˛dzie gminnym, istnieja˛cych
niemal w kaz˙dej wsi gminnej. Najwie˛cej nierolniko´w jest włas´nie w samej
wsi gminnej, kto´ra charakteryzuje sie˛ zreszta˛na tyle słabymi glebami, z˙e
pare˛ lat temu powstała tam z˙wirownia, nota bene kolejne miejsce za-
trudnienia dla wielu ludzi.
W licza˛cej około pie˛ciu tysie˛cy mieszkan´co´w gminie przewaz˙aja˛ jed-
nak ci, dla kto´rych rolnictwo jest gło´wna˛troska˛i przedmiotem powszed-
nich zabiego´w, a gospodarstwo stanowi ich gło´wne z´ro´dło utrzymania6,
wszystkie ich działania koncentruja˛sie˛ wie˛c woko´ł zorganizowania pracy
w gospodarstwie, tak aby rodzina mogła z˙yc´ na jak najwyz˙szym pozio-
mie. Juz˙ z pierwszych moich obserwacji wynikało, z˙e wielu z nich udaje
sie˛ ten cel osia˛gna˛c´: domy sa˛tam duz˙e i zadbane, coraz wie˛cej z nich sie˛
tynkuje i maluje na wesołe, rzucaja˛ce sie˛ w oczy kolory, na podwo´rkach
stoja˛samochody (cze˛sto wie˛cej niz˙ jeden) i maszyny rolnicze, a w ogro-
dach sa˛ altanki, ławeczki, nadmuchiwane baseniki dla dzieci, a nawet
sztuczne stawy z dobranymi do nich sztucznymi ptakami wodnymi.
Wybo´r mo´j padł na gmine˛ Zanowo włas´nie ze wzgle˛du na jej rolniczy
charakter oraz fakt, z˙e mimo borykania sie˛ z wieloma problemami
i cia˛głej s´wiadomos´ci, z˙e do zrobienia jest jeszcze bardzo wiele, tamtejsi
rolnicy sa˛ nowoczes´ni, ambitni i – przede wszystkim – rolnictwo jest
podstawowym tematem, woko´ł kto´rego tocza˛sie˛ ich codzienne rozmowy,
kto´rego dotycza˛ spory, problemy i podejmowane decyzje. Wie˛kszos´c´
codziennych działan´ ro´wniez˙ koncentruje sie˛ woko´ł kwestii rolniczych.
Rzecz jasna, gmin spełniaja˛cych takie warunki znalazłoby sie˛ w Polsce
znacznie wie˛cej i po dokonaniu pierwszej selekcji gło´wnym czynnikiem
był juz˙ przypadek oraz sympatia, jaka˛miejsce to wzbudziło we mnie juz˙
podczas pierwszej wizyty w lutym 2005 roku. Teren swoich badan´ utoz˙-
samiłam z obszarem gminy, s´wiadoma, z˙e zaro´wno ta decyzja, jak i kaz˙da
6 Trudno mo´wic´ o s´redniej wielkos´ci gospodarstw, poniewaz˙ wiele oso´b utrzymu-
ja˛cych sie˛ z rolnictwa nieoficjalnie dzierz˙awi ziemie˛ od sa˛siado´w, co sprawia, z˙e wszelkie
dane urze˛dowe staja˛ sie˛ nieadekwatne do rzeczywistos´ci. Dodatkowym czynnikiem
utrudniaja˛cym rozeznanie jest fakt, z˙e urze˛dy dysponuja˛danymi dotycza˛cymi zaro´wno
ziem uprawnych i ła˛k, jak tez˙ laso´w. W obiegu funkcjonuja˛ dane podawane zaro´wno
w tak zwanych hektarach przeliczeniowych (zalez˙nych od jakos´ci gleby), jak i rzeczy-
wistych. Z moich badan´ wynika, z˙e juz˙ ci, kto´rzy uz˙ytkuja˛ około 8–10 hektaro´w ziemi,
sa˛w stanie prowadzic´ gospodarstwo, be˛da˛ce gło´wnym z´ro´dłem utrzymania dla rodziny.
Wie˛kszos´c´ rolniko´w uprawia około 15–20 hektaro´w ziemi, spora cze˛s´c´ – około 30 hek-
taro´w i wie˛cej. Najwie˛kszym posiadaczem ziemskim w gminie jest rolnik, kto´rego gos-
podarstwo liczy około 70 hektaro´w (razem z lasem). Wie˛cej o strategiach prowadzenia
gospodarstwa pisze˛ w cze˛s´ci drugiej pt. „Praca”.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział I. Wprowadzenie
17
inna, podje˛ta w owej kwestii przez badacza, jest arbitralna. Postanowiłam
jednak uznac´ granice˛ gminy za umowny wyznacznik terenu badan´: jest
ona od dawna niezmieniona i niemal toz˙sama z przestrzenia˛działalnos´ci
parafii, wskutek czego dla wie˛kszos´ci mieszkan´co´w ma duz˙e znaczenie,
zaro´wno symboliczne, jak i praktyczne. Oczywis´cie, podczas badan´ ra-
zem z moimi rozmo´wcami wielokrotnie przekraczałam te˛ granice˛, jada˛c
czy to na zakupy, czy do urze˛du, czy kontraktowac´ ziemniaki7.
W sumie na badaniach w gminie Zanowo spe˛dziłam w przybliz˙eniu
po´ł roku: po mniej wie˛cej pie˛c´ tygodni w 2005 i 2006 roku oraz przeszło
trzy miesia˛ce wiosna˛ 2007 roku, kiedy zebrałam najwie˛cej materiału.
Dodatkowo, w 2005 i 2006 roku przebywałam na terenie gminy podczas
czterech wyjazdo´w ze studentami, organizowanych w ramach prowa-
dzonego przeze mnie laboratorium, za kaz˙dym razem ponad tydzien´.
Po skon´czeniu zasadniczej cze˛s´ci badan´ w 2007 roku odwiedziłam gmi-
ne˛ Zanowo jeszcze kilkukrotnie, na kro´tko, zaro´wno w celu dopytania
o pewne kwestie8, jak tez˙ zobaczenia sie˛ z moimi gospodarzami i przy-
jacio´łmi.
Choc´ praca dydaktyczna nie pozwalała mi na zajmowanie sie˛ włas-
nymi badaniami podczas wyjazdo´w laboratoryjnych, były one i tak
bardzo owocne poznawczo: chodza˛c po wsiach i nieformalnie rozma-
wiaja˛c z ludz´mi, nawia˛zywałam znajomos´ci – kilka z nich okazało sie˛
po´z´niej trwałymi przyjaz´niami – poznałam ludzi, kto´rzy pomagali mi
przez naste˛pne lata i wspierali mnie podczas pobyto´w w gminie. Co
wie˛cej, mimo z˙e podczas pracy nad ksia˛z˙ka˛ nie korzystałam z z˙adnych
materiało´w zebranych przez studento´w, prowadzenie grupy laboratoryj-
nej na terenie tej samej gminy miało duz˙e zalety: dos´wiadczenia stu-
dento´w i nasza wspo´lna dwuletnia praca nad realizowanymi przez nich
tematami badawczymi z pewnos´cia˛ umoz˙liwiły mi lepsze poznanie te-
renu, mieszkaja˛cych tam ludzi i ich problemo´w.
Swoje samodzielne badania prowadziłam, mieszkaja˛c u kilku rodzin
z gminy Zanowo i staraja˛c sie˛ w miare˛ moz˙liwos´ci uczestniczyc´ w ich
codziennym z˙yciu9. Obserwowałam ich prace˛, pomagaja˛c w niekto´rych
7 O kwestii mobilnos´ci pisze˛ mie˛dzy innymi w dalszej cze˛s´ci „Wste˛pu” (rozdział
„Kre˛gi”).
8 Chodziło gło´wnie o cia˛g dalszy spraw, kto´re rozpocze˛ły sie˛ podczas mojego
pobytu.
9 Jedna z tych rodzin, u kto´rej kilkukrotnie zatrzymywałam sie˛ na kro´tsze, paro-
dniowe pobyty, mieszka w innej gminie, ale na terenie tego samego powiatu. Pocho-
dza˛ce z tamtych pobyto´w obserwacje traktuje˛ jako uzupełnienie materiało´w zebranych
w gminie Zanowo. U pewnej rodziny z gminy Zanowo spe˛dziłam tez˙ zaledwie kilka dni.
Natomiast pozostałe trzy rodziny gos´ciły mnie dłuz˙ej: latem 2005 i 2006 roku miesz-
kałam przez ponad dwa miesia˛ce u pani Marianny i pana Wacława, a wiosna˛2007 przez
po´łtora miesia˛ca u pani Eweliny i pana Wiesława oraz przez kolejne po´łtora miesia˛ca
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
WSTE˛P
zaje˛ciach10, rozmawiałam o wszystkim i o niczym, wspo´lnie jadalis´my,
ogla˛dalis´my telewizje˛, rozwia˛zywalis´my codzienne problemy, przyjmo-
walis´my gos´ci i rewizytowalis´my ich. Mys´le˛, z˙e w czasie wspo´lnego
mieszkania byłam dla nich niemal kolejnym członkiem rodziny, osoba˛
bliska˛, tak jak i oni stali mi sie˛ bardzo bliscy. Pro´cz przebywania z rodzi-
nami, kto´re mnie gos´ciły, duz˙o we˛drowałam po wsiach gminy Zanowo,
poznaja˛c ich mieszkan´co´w i rozmawiaja˛c z nimi. Oczywis´cie, wie˛kszos´c´
codziennych rozmo´w pozostała niezarejestrowana, niekto´re z nich opi-
sałam w notatkach, inne zostały tylko w pamie˛ci, jeszcze inne z niej
uleciały, zostawiaja˛c jednak coraz lepsze „wyczucie terenu” i zrozumienie
problemo´w moich rozmo´wco´w. Pro´cz takich pogawe˛dek odbyłam tez˙
wiele rozmo´w rejestrowanych na dyktafonie; niekto´re miały bardziej
formalny charakter, inne były zupełnie swobodne. Poniewaz˙ jednak ni-
gdy nie uz˙ywałam kwestionariusza, nie nazywam ich wywiadami, ale
rozmowami. Zestawienie wszystkich zarejestrowanych i spisanych roz-
mo´w znajduje sie˛ na kon´cu pracy, a ich oznaczenia (Z1–Z24, S1–S45,
K1–K34) odzwierciedlaja˛ jedynie miejsce, w kto´rym mieszkałam, kiedy
dana rozmowa została zarejestrowana. Ani w „Zestawieniu rozmo´w”, ani
w z˙adnym innym miejscu nie pojawiaja˛sie˛ prawdziwe imiona i nazwiska
moich rozmo´wco´w, ze wzgle˛du na zachowanie ich anonimowos´ci nie
podaje˛ tez˙ nazw wsi11, w kto´rych mieszkali, uznaja˛c takie dane za nie-
istotne z punktu widzenia prezentowanych w tej ksia˛z˙ce tez. Niekiedy
zamieszczam informacje˛, czy dany rolnik lub rodzina mieszkali w duz˙ej
czy małej miejscowos´ci, jednak tylko wtedy, gdy jest to istotne do zro-
zumienia opisywanej sytuacji czy wypowiedzi. W pocza˛tkowej fazie
badan´ interesowali mnie wszyscy mieszkan´cy gminy, z czasem skupiłam
u pani Zofii i pana Jo´zefa. Jestem im ogromnie wdzie˛czna za serdecznos´c´, gos´cinnos´c´
i z˙yczliwos´c´, jaka˛mnie otoczyli, za wszelka˛pomoc i wsparcie, za szczodre serca i otwarte
umysły.
10 Niestety, nie kaz˙da˛ czynnos´c´ pozwalano mi wykonywac´, na przykład z ro´z˙nych
wzgle˛do´w starano sie˛ nie dopuszczac´ mnie do czynnos´ci zwia˛zanych z hodowanymi
zwierze˛tami (obecnie na wydojenie krowy nie pozwala sie˛ nawet zaprzyjaz´nionemu
rolnikowi), choc´ zdarzyło mi sie˛ przenies´c´ z cie˛z˙aro´wki dostawczej do stodoły blisko po´ł
tony paszy w workach. Najcze˛s´ciej jednak brałam udział w czynnos´ciach „kobiecych”
(zob. podrozdział „Strategie pracy kobiecej” w cze˛s´ci drugiej pt. „Praca”), co było dla
moich gospodarzy najłatwiejsze do przyje˛cia – niekiedy pomagałam szykowac´ jedzenie,
czasem odrabiałam lekcje z dziec´mi.
11 Gmina Zanowo składa sie˛ z dziewie˛tnastu wsi. Podczas badan´ odwiedzałam je
wszystkie, choc´ w niekto´rych poznałam wie˛cej mieszkan´co´w i spe˛dziłam wie˛cej czasu
niz˙ w innych. Spos´ro´d trzech najdłuz˙szych pobyto´w jeden przemieszkałam we wsi
gminnej, drugi w jednej z najmniejszych, a trzeci w jednej z najwie˛kszych wsi w gminie.
Oczywis´cie, podczas kaz˙dego pobytu pro´cz czasu spe˛dzonego we wsi, w kto´rej miesz-
kałam, duz˙o przebywałam takz˙e w innych miejscowos´ciach.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział I. Wprowadzenie
19
sie˛ tylko na rolnikach12 i – jak widac´ po opisach zamieszczonych w „Ze-
stawieniu rozmo´w” – zdecydowana wie˛kszos´c´ moich rozmo´wco´w to
ludzie utrzymuja˛cy sie˛ z uprawy roli13.
Pro´cz rejestrowania rozmo´w starałam sie˛ tez˙ prowadzic´ staranne
i obszerne notatki terenowe, kto´re podczas pisania pracy były dla mnie
duz˙a˛ pomoca˛. Pocza˛tkowo prowadziłam je w zeszytach, a podczas wy-
jazdu w 2007 i 2008 roku od razu na komputerze. W sumie notatkami
terenowymi zapisałam dwa zeszyty oraz przeszło siedemdziesia˛t stron
komputeropisu (N1–N5).
Za kluczowy element swoich badan´ uwaz˙am „bycie tam”: przeby-
wanie z rolnikami, uczestniczenie w ich codziennos´ci, rozmawianie na
najro´z˙niejsze tematy, niekoniecznie zwia˛zane z moimi zainteresowania-
mi badawczymi, obserwowanie zwykłych czynnos´ci i rutynowych dzia-
łan´, dzielenie sie˛ smutkami i rados´ciami. To włas´nie zanurzenie sie˛
w badana˛rzeczywistos´c´ pozwoliło mi zrozumiec´ wiele spraw zwia˛zanych
z działaniami rolniko´w. Dlatego tez˙, chociaz˙ rozmawiałam z wieloma
osobami i dowiadywałam sie˛ od nich bardzo wielu ciekawych szczego´ło´w,
stosunkowo najwie˛cej przykłado´w przytaczanych w tej ksia˛z˙ce pochodzi
z obserwacji i rozmo´w prowadzonych z rodzinami, kto´re mnie gos´ciły.
Nie dlatego, z˙e u innych nie znalazłabym przykłado´w ilustruja˛cych dane
zjawisko, ale dlatego, z˙e włas´nie obserwuja˛c mimochodem jakies´ działa-
nie swoich gospodarzy lub słysza˛c luz´na˛uwage˛ rzucana˛podczas obiadu,
zaczynałam najcze˛s´ciej rozumiec´, dlaczego podejmuja˛ oni włas´nie taka˛,
a nie inna˛ decyzje˛, dlaczego ich codziennos´c´ włas´nie tak, a nie inaczej
funkcjonuje. Nie przestałam byc´ etnografka˛ z miasta, ale długie, inten-
sywne przebywanie i zaprzyjaz´nienie sie˛ z goszcza˛cymi mnie ludz´mi
pozwoliło mi „poczuc´” ich z˙ycie, zrozumiec´ ich racje, nawet jes´li moje
pogla˛dy pozostały w niekto´rych kwestiach sprzeczne z ich opiniami.
Relacje badacz–badany w kaz˙dym przypadku sa˛ odmienne, najcze˛-
s´ciej jednak zwraca sie˛ uwage˛ na niero´wnos´c´, i to niero´wnos´c´, w kto´rej
badacz jest na uprzywilejowanej pozycji. Moje dos´wiadczenie z badan´
w gminie Zanowo było inne. Niewa˛tpliwie okres socjalizmu pozwolił
rolnikom wyrobic´ w sobie przekonanie o własnej wartos´ci oraz kluczowej
roli, jaka˛ich grupa zawodowa odgrywa w pan´stwie („z˙ywiciele narodu”);
stało sie˛ tak, mimo z˙e jako grupa producento´w prywatnych nie byli
wspierani przez pan´stwo tak silnie, jak skolektywizowane PGR-y. Nie-
wykluczone, z˙e dos´c´ powszechnie krytykowany przez rolniko´w aktualny
12 O tym, co rozumiem pod poje˛ciem „rolnicy”, pisze˛ w podrozdziale „Chłop a rol-
nik” w dalszej cze˛s´ci „Wste˛pu”.
13 O tym, z˙e bycie rolnikiem i bycie mieszkan´cem wsi skutkuje duz˙ymi ro´z˙nicami,
na przykład we wzorze rodziny, pisał np. Sławoj Szynkiewicz (1976, s. 487–488), zob.
tez˙ Roseberry 1989, s. 122–123.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
WSTE˛P
system dopłat i ro´z˙nego rodzaju programo´w unijnych wspieraja˛cych
rolnictwo dodatkowo wzmo´gł ich poczucie własnej wartos´ci. To cze˛s´cio-
wo na owym poczuciu zbudowane jest zjawisko cia˛głego niezadowolenia
z istnieja˛cej sytuacji
i oczekiwania znacznie lepszych warunko´w –
w oczach rolniko´w po prostu nalez˙a˛ im sie˛ one z racji roli, jaka˛ pełnia˛
w społeczen´stwie, produkuja˛c z˙ywnos´c´. Poza tym wie˛kszos´c´ rolniko´w
(i w ogo´le mieszkan´co´w wsi) na podstawie własnych dos´wiadczen´ zakła-
da, z˙e przewaz˙aja˛ca cze˛s´c´ mieszkan´co´w miast ma bliska˛ rodzine˛ na wsi,
z˙e sa˛ oni pierwszym lub drugim pokoleniem po migracji. Duz˙a cze˛s´c´
krewnych rolniko´w mieszka w miastach, bo od dawna w gospodarstwie
zostaje zazwyczaj jedno dziecko. W rezultacie w ich stosunku do czło-
wieka z miasta nie ma nic z poczucia podrze˛dnos´ci, przeciwnie –
w przypadku gdy, tym przybyszem jest młoda doktorantka antropologii,
zaro´wno jej wiek, jak i płec´ oraz status zawodowy i materialny sprawiaja˛,
z˙e wie˛kszos´c´ rolniko´w czuje sie˛ pewnie w swojej roli. W rozmowach ze
mna˛ stawali sie˛ ekspertami w interesuja˛cej mnie dziedzinie rolnictwa,
w kto´rej ja byłam laikiem, oraz w kwestiach ogo´lnoz˙yciowych dos´wiad-
czen´ (z racji wieku). Znajdowali sie˛ tez˙ na pozycji ludzi sukcesu, zarad-
nych i dobrze sytuowanych w poro´wnaniu z niezatrudniona˛ na etacie,
nader skromnie zarabiaja˛ca˛ na uczelni dziewczyna˛. Poro´wnywanie na-
szych sytuacji z˙yciowych skłaniało ich nierzadko do wyraz˙ania wspo´ł-
czucia i politowania z powodu z´le zainwestowanych w nauke˛ lat.
W zrozumieniu codziennych problemo´w moich rozmo´wco´w, rolni-
czych strategii pracy i przetrwania pomogły mi koncepcje wypracowane
na gruncie antropologii ekonomicznej, kto´re przybliz˙am w naste˛pnym
rozdziale.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział II
Antropologia wobec aktywnos´ci
ekonomicznej człowieka
Antropologia ekonomiczna to poddziedzina antropologii, kto´ra zda˛-
z˙yła sie˛ juz˙ dobrze ugruntowac´ i stworzyc´ własna˛ tradycje˛. Poniewaz˙
z biegiem lat rozwine˛ła sie˛ znacza˛co, trudno byłoby w kro´tkiej definicji
zebrac´ wszystkie pola zainteresowan´ uprawiaja˛cych ja˛badaczy. Niemniej
warto zarysowac´ cele, jakie przys´wiecaja˛ antropologom ekonomicznym,
i zwia˛zane z nimi wyzwania badawcze. Paul Durrenberger proponuje
takie wyjas´nienie: „Z˙eby zaspokoic´ swoje potrzeby materialne, ludzie
produkuja˛, dystrybuuja˛ i konsumuja˛ dobra. Antropologia ekonomiczna
opisuje systemy, w ramach kto´rych ludzie to robia˛, to jak te systemy sa˛
zorganizowane, jak działaja˛, jak sa˛ powia˛zane z innymi systemami, jak
ludzie zachowuja˛ sie˛ i jak podejmuja˛ decyzje w ramach tych systemo´w
i jakie sa˛ dla tych systemo´w konsekwencje ich działan´. [...] Kolejnym
celem antropologii ekonomicznej jest opisywanie tych systemo´w w ich
lokalnych znaczeniach, kto´re sa˛ uniwersalnie istotne i pomagaja˛ w zro-
zumieniu innych systemo´w ekonomicznych, w jakimkolwiek miejscu
i czasie” (Durrenberger 2005, s. 125).
Dla Stuarta Plattnera, autora jednego z waz˙nych podre˛czniko´w do
antropologii ekonomicznej (1989a), sprawa wygla˛da jeszcze pros´ciej:
„Antropologia ekonomiczna to badanie instytucji i zachowan´ ekono-
micznych, prowadzone w antropologicznych miejscach i w etnograficz-
nym stylu” (Plattner 1989b, s. 1), i dalej: „antropologowie ekonomiczni
uznaja˛ ekonomie˛ za zanurzona˛ w społeczen´stwie” (tamz˙e, s. 4). Z kolei
James Carrier, jeden z wybitnych wspo´łczesnych antropologo´w ekono-
micznych, podaje jeszcze lapidarniejsza˛ definicje˛ uprawianej przez sie-
bie subdyscypliny: „Antropologia ekonomiczna to opis i analiza z˙ycia
ekonomicznego, dokonywane z antropologicznej perspektywy” (Carrier
2005, s. 1), przy czym z˙ycie ekonomiczne rozumie on jako „działania,
dzie˛ki kto´rym ludzie produkuja˛, wymieniaja˛ i konsumuja˛ rzeczy, spo-
soby, w jakie jednostki i społecznos´ci zabezpieczaja˛ swo´j byt [...] przy
czym owe «rzeczy» moga˛ byc´ przedmiotami zaro´wno materialnymi, jak
tez˙ niematerialnymi, na przykład praca, usługi, wiedza, mity, imiona,
zakle˛cia” (tamz˙e, s. 3–4).
Dla antropologo´w ekonomicznych kluczowy jest kontekst, w jakim
zachodza˛ badane przez nich zjawiska. Analiza kaz˙dego z nich wymaga
uwzgle˛dnienia sfer potocznie niewia˛zanych z działaniami ekonomicz-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
WSTE˛P
nymi, jak pokrewien´stwo, relacje sa˛siedzkie, religijnos´c´ i zasady moralne
czy kosmologia, nie wspominaja˛c juz˙ o sferach zwia˛zanych z tymi działa-
niami w sposo´b bardziej oczywisty, jak choc´by prawo1. To załoz˙enie
metodologiczne, pocza˛tkowo opieraja˛ce sie˛ na systemowym widzeniu
kultury, nie jest niczym zadziwiaja˛cym wewna˛trz antropologii,
jak
bowiem pisał Chris Hann, „dla wczesnych antropologo´w kultura mate-
rialna i strategie utrzymywania sie˛ przy z˙yciu były aspektami całos´cio-
wego badania społeczen´stw ludzkich, rozpatrywanymi jako nieodzowna
cze˛s´c´ ogo´lnej organizacji społecznej. Kwestii ekonomicznych nie prze-
stano umieszczac´ w szerszym konteks´cie społecznym wraz z pojawie-
niem sie˛ subdyscypliny nazywanej antropologia˛ gospodarki” (Hann
2008, s. 51). Natomiast załoz˙enie to było dos´c´ nowa˛koncepcja˛z punktu
widzenia nauk, kto´re wczes´niej zajmowały sie˛ działalnos´cia˛ ekonomicz-
na˛ człowieka (por. tamz˙e, s. 51 i nast.). Byc´ moz˙e wła˛czenie szerszego
społeczno-kulturowego kontekstu poczynan´ ekonomicznych2 w obszar
badan´ nad gospodarka˛ było ro´wnie waz˙nym wkładem antropologo´w
w zgłe˛bianie tej tematyki, co uzupełnienie jej o dos´wiadczenia z obser-
wacji gospodarek pozaeuropejskich, funkcjonuja˛cych cze˛sto na innych
zasadach niz˙ te, z kto´rymi obcowali na co dzien´ ekonomis´ci czy socjo-
logowie3. Niewa˛tpliwie metodologicznym nowatorstwem było takz˙e
dostrzez˙enie pojedynczego człowieka i, w wielu wypadkach, postawienie
go, wraz z jego motywacjami, uwarunkowaniami kulturowymi, preferen-
cjami i sposobem mys´lenia, w centrum analizy (por. Carrier 2005, s. 4–6).
James Carrier przeciwstawia takie indywidualistyczne podejs´cie meto-
dologiczne, reprezentowane mie˛dzy innymi przez Bronisława Malinow-
skiego, podejs´ciu systemowemu, reprezentowanemu chociaz˙by przez
E´mile’a Durkheima i niekto´rych jego ucznio´w.
1. Powstanie i rozwo´j antropologii ekonomicznej
W pewnym sensie trudno odnalez´c´ pocza˛tki tej subdyscypliny, po-
niewaz˙ działalnos´c´ ekonomiczna towarzyszy wszystkim ludziom we
wszystkich kulturach i wszystkich epokach. Wielu wczesnych antropo-
logo´w dostrzegało te˛ problematyke˛, choc´ nie zawsze sie˛ na niej koncen-
1 Jak pisze Raymond Firth: „System (lub podsystem) ekonomiczny moz˙e byc´ za-
tem w pełni zrozumiały wyła˛cznie w konteks´cie społecznych, politycznych, rytualnych,
moralnych, a nawet estetycznych działan´ i wartos´ci, sam na nie zwrotnie wpływaja˛c”
(Firth 1964, s. 16).
2 Kontekstu nieograniczaja˛cego sie˛ jedynie do polityki, kto´rej wpływ na gospodarke˛
był oczywisty takz˙e dla ekonomisto´w czy historyko´w (por. Hann 2008, s. 51).
3 O kwestii, w jakim stopniu gospodarki te ro´z˙niły sie˛ od gospodarek europejskich,
pisze˛ w dalszej cze˛s´ci tego rozdziału, mie˛dzy innymi omawiaja˛c spo´r substancjalisto´w
i formalisto´w.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział II. Antropologia wobec aktywnos´ci ekonomicznej człowieka
23
trowało, poza tym wczesna antropologia ekonomiczna była w zasadzie
dyscyplina˛opisowa˛, jej przedstawiciele za cel stawiali sobie opisanie spo-
sobo´w, w jakie badane ludy zapewniaja˛ sobie przez˙ycie (Wilk, Cliggett
2011, s. 16; por. tez˙ Firth 1970, s. 2 i nast.4). Niewa˛tpliwie zaintere-
sowanie to wynikało ze specyfiki badan´ etnograficznych i zwia˛zanego
z nia˛ holizmu (Plattner 1989b, s. 3; por. tez˙ Hann 2008, s. 51); skoro
antropolog był w terenie jedynym przedstawicielem nauki zachodniej,
starał sie˛ opisac´ wszystkie aspekty kultury, ro´wniez˙ takie, kto´rymi w jego
rodzimej rzeczywistos´ci zajmowali sie˛ odre˛bni specjalis´ci – psychologo-
wie,
je˛zykoznawcy, ekonomis´ci. Dodatkowo swoistos´c´ dos´wiadczenia
badan´ etnograficznych skłaniała ku całos´ciowemu postrzeganiu z˙ycia
badanych ludzi: „Antropologowie pierwotnie specjalizowali sie˛ w «prymi-
tywnych» kulturach, gdzie byli jedynymi przedstawicielami zachodniej
nauki. Interesowali sie˛ takimi dziedzinami, jak agronomia, ekonomia,
geografia, historia, politologia, psychologia i socjologia, poniewaz˙ na
miejscu nie było eksperto´w, kto´rzy mogliby im dostarczyc´ koniecznych
informacji. Lokalnos´c´ z˙ycia dowolnej niewielkiej społecznos´ci umoz˙liwia
na ogo´ł mieszkaja˛cemu w niej badaczowi terenowemu bliskie kontakty
z mieszkan´cami. Trudno ograniczyc´ swoje zainteresowania do rolnictwa,
kiedy mieszka sie˛ z rolnikiem i obserwuje jego działania ekonomiczne
zanurzone w innych jego rolach: ojca, członka kos´cioła, lokalnego działa-
cza politycznego itp.” (Plattner 1989b, s. 3). Byc´ moz˙e te same przy-
czyny miało ro´wniez˙ zainteresowanie Bronisława Malinowskiego sfera˛
ekonomiczna˛. Niemniej dla wielu5 to włas´nie on jest ojcem antropologii
ekonomicznej, poniewaz˙ znacznej cze˛s´ci opiso´w Trobriando´w dokonał
z punktu widzenia kwestii ekonomicznych: wymiany w Argonautach
Zachodniego Pacyfiku (1981 [1922]) czy produkcji w Ogrodach koralowych
i ich magii (1986, 1987 [1936]), czynia˛c to odmiennie od swoich po-
przedniko´w (por. Firth 1972, s. 467). Bronisław Malinowski pos´wie˛cił
gospodarce takz˙e kilka innych prac, na przykład esej Praca i gospodarka
pierwotna (Malinowski 2004 [1925]) czy napisane wspo´lnie z Juliem de la
Fuente opracowanie pt. Ekonomia meksykan´skiego systemu targowego (Mali-
nowski 2004 [1982]). Malinowski da˛z˙ył do opisania plemiennego systemu
ekonomicznego Trobriandczyko´w i w tym celu uz˙ywał wielu poje˛c´ za-
czerpnie˛tych z ekonomii, na przykład „dystrybucja”, „dzierz˙awa” (Mali-
nowski 1987, s. 300 i nast.), „własnos´c´” (Malinowski 1986, s. 468 i nast.)
4 Jak pisze Raymond Firth, zmiana nazwy dziedziny z „ekonomii prymitywnej”
(primitive economics) na „antropologie˛ ekonomiczna˛” (economic anthropology), kto´ra do-
konała sie˛ w okresie powojennym, „odzwierciedlała wzrost zainteresowania kwestiami
teoretycznymi” (Firth 1970, s. 2).
5 Jak choc´by dla Jamesa Carriera (2005, s. 5), Chrisa Hanna (2008, s. 52 i nast.) czy
Richarda Wilka i Lisy Cliggett (2011, s. 18 i nast.).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
WSTE˛P
czy „handel” (Malinowski 1981, s. 130). Jednak, jak pisze Raymond Firth,
„starannie podkres´lał, z˙e nie maja˛one «literalnego znaczenia»” (Firth 1972,
s. 467), lecz sa˛odpowiednio dostosowywane do kontekstu. Ze wzgle˛du na
podje˛cie przez Malinowskiego kwestii adekwatnos´ci poje˛c´ ekonomii
neoklasycznej do opisu gospodarek nieeuropejskich niekto´rzy antropolo-
gowie uwaz˙aja˛ wre˛cz, z˙e jego pisma były zapowiedzia˛ po´z´niejszej debaty
formalisto´w z substancjalistami6 (Wilk, Cliggett 2011, s. 17–18). Jak pisze
James Carrier, Malinowski starał sie˛ „pogrzebac´ na zawsze idee˛, z˙e
«prymitywne gospodarki» były nieracjonalne. Jednym ze sposobo´w, w jakie
to czynił, było pokazanie, z˙e bez wzgle˛du na to, jak bardzo egzotyczni
wydawali sie˛ Trobriandczycy, angaz˙owali sie˛ oni w wymiane˛ w sposo´b
rozpoznawalny i rozsa˛dny [dla obserwatora]. Ich transakcje ro´z˙niły sie˛ od
naszych, ale gło´wnie przez okolicznos´ci ich zawierania, a nie ze wzgle˛du na
ro´z˙nice˛ mentalnos´ci” (Carrier 1991, s. 120).
Bronisław Malinowski starał sie˛ stworzyc´ ramy opisu „gospodarki
prymitywnej”, kto´re byłyby odmienne od teorii proponowanych przez
ekonomisto´w, poniewaz˙ uwaz˙ał, z˙e wspo´łczesna mu ekonomia nie była
w stanie wytłumaczyc´ zachowan´ Trobriandczyko´w (Hann 2008, s. 52–53).
Jak zauwaz˙a Chris Hann, choc´ Malinowski rzucił wyzwanie neo-
klasycznej ekonomii, nie odszedł od jej załoz˙en´ tak daleko, jak mogło
sie˛ wydawac´: odrzucił wprawdzie idee˛ jednostek maksymalizuja˛cych
zysk, ale jego analizy „pozostaja˛ w zgodzie z punktem widzenia
koncentruja˛cym sie˛ na jednostkach maksymalizuja˛cych uz˙ytecznos´c´”
(tamz˙e, s. 54). Po´z´niejsi antropologowie ekonomiczni, doceniaja˛c zasłu-
gi i nowatorstwo Malinowskiego, posune˛li sie˛ jednak znacznie dalej
w podwaz˙aniu stosowalnos´ci narze˛dzi ekonomicznych do opisu
gospodarek ludzkich. Dla tych antropologo´w jego refleksje moga˛ byc´
chwilami ro´wniez˙ zbyt kolonialne, zbyt silnie nasia˛knie˛te podziałem
s´wiata na „West and the Rest”, wo´wczas dos´c´ oczywistym, a dzis´
w sposo´b ro´wnie oczywisty kwestionowanym. Powojenny rozwo´j antro-
pologii ekonomicznej
jako subdyscypliny antropologii był zwia˛zany
mie˛dzy innymi z nowa˛ postkolonialna˛ sytuacja˛ i z ponownym prze-
mys´leniem kwestii ro´z˙nic i podobien´stw mie˛dzy odmiennymi społecz-
nos´ciami, a z czasem takz˙e z podwaz˙eniem podziału gospodarek na
„prymitywne” oraz „europejskie” czy „kapitalistyczne”.
Mie˛dzy innymi woko´ł tego podziału oraz stosowalnos´ci narze˛dzi
teoretycznych zaczerpnie˛tych z ekonomii toczył sie˛ głos´ny spo´r sub-
stancjalisto´w z formalistami, kto´ry toczył sie˛ od lat 50. do pocza˛tku lat
70. XX wieku, przyczyniaja˛c sie˛ do okrzepnie˛cia teoretycznego subdys-
cypliny, choc´ angaz˙ował takz˙e przedstawicieli innych nauk, zwłaszcza
6 O kto´rej pisze˛ w dalszej cze˛s´ci rozdziału.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział II. Antropologia wobec aktywnos´ci ekonomicznej człowieka
25
ekonomii (por. Wilk, Cliggett 2011, s. 16 i nast.). Spo´r ten, choc´ powoli
krystalizował sie˛ juz˙ od mie˛dzywojnia7, naro´sł w latach 50. woko´ł mys´li
historyka gospodarki, Karla Polanyiego, i jego dwo´ch ksia˛z˙ek: The Great
Transformation oraz Trade and Market in the Early Empires. Raymond
Firth dwa antagonistyczne obozy przedstawia wre˛cz jako „grupe˛ Pola-
nyiego” oraz „grupe˛ anty-polanyisto´w” (Firth 1972, s. 470).
Karl Polanyi był we˛gierskim historykiem gospodarki. Pozostawał pod
duz˙ym wpływem dzieł antropologicznych, mie˛dzy innymi Malinowskie-
go, a z czasem to jego two´rczos´c´ pos´wie˛cona gospodarkom w przeszłos´ci
stała sie˛ niezwykle istotna˛ inspiracja˛ dla antropologo´w ekonomicznych
(Isaac 2005, s. 14). W swojej słynnej ksia˛z˙ce The Great Transformation
Polanyi pokazuje pocza˛tki europejskiego kapitalizmu – gospodarki ryn-
kowej i przemysłowej – i stwierdza, z˙e jej unikalna˛ cecha˛, przynajmniej
w formie idealnej, jest „oderwanie od kontekstu społecznego” (Isaac
2005, s. 14). Jego stosunek do kapitalizmu był bardzo krytyczny; uwaz˙ał
on, z˙e system ten przyczynia sie˛ do upadku wartos´ci społecznych i ogo´l-
noludzkich (Wilk, Cliggett 2011, s. 19). Sprzeciwiał sie˛ wczes´niejszym
sposobom opisywania i wyjas´niania gospodarek „prymitywnych”, stoso-
wanym przez antropologo´w, takich jak Raymond Firth czy Bronisław
Malinowski – ich rozumienie ekonomii nazywał formalistycznym (por.
Maurer 2006, s. 20). Zwolennicy koncepcji Polanyiego stworzyli w ra-
mach antropologii ekonomicznej nurt zwany substancjalizmem.
Przedmiot sporu substancjalisto´w i formalisto´w został trafnie uje˛ty
przez jednego z jego czołowych uczestniko´w, George’a Daltona – z wy-
kształcenia ekonomiste˛, kto´ry podczas trwaja˛cych ponad rok badan´
etnograficznych zajmował sie˛ kwestiami gospodarczymi w Afryce Za-
chodniej, a w konflikcie stał po substancjalistycznej stronie barykady.
Według niego pytanie, przed jakim staje antropolog, brzmi: „Czy zapo-
z˙yczac´ koncepcje i wioda˛ce idee [od ekonomii konwencjonalnej oraz
marksistowskiej, obu stworzonych z mys´la˛ o badaniu kapitalistycznej
gospodarki przemysłowej – przyp. A.K.], czy wymys´lic´ specjalny zestaw
koncepcji i idei, nie maja˛cych odpowiedniko´w w ekonomii konwencjo-
nalnej i marksistowskiej, czy wreszcie ła˛czyc´ ekonomie˛ konwencjonalna˛
i marksistowska˛z owym zestawem koncepcji specjalnie wymys´lonym dla
gospodarek prymitywnych i chłopskich” (Dalton 1969, s. 65)8. Formalis´ci
7 George Dalton pocza˛tki sporu – nazywanego przez niego wre˛cz wojna˛ trzydzie-
stoletnia˛– umieszcza pod koniec lat 30. XX wieku, wymieniaja˛c tu takich antropologo´w,
jak: Raymond Firth czy Melville Herskovits (Dalton 1969, s. 64).
8 Richard Wilk i Lisa Cliggett zauwaz˙aja˛, z˙e debata substancjalisto´w i formalisto´w
była zakorzeniona w znacznie starszym sporze antropologicznym mie˛dzy relatywistami
i uniwersalistami, dotycza˛cym podstawowego problemu: czy moz˙na opisywac´ i – przede
wszystkim – zrozumiec´ inne kultury, korzystaja˛c z narze˛dzi stworzonych w ramach
kultury zachodniej? Jak twierdza˛autorzy, swoja˛z˙ywotnos´c´ debata ta zawdzie˛cza fakto-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
26
WSTE˛P
na pytanie to odpowiadali zdecydowanie: narze˛dzia teoretyczne propo-
nowane przez ekonomie˛ nadaja˛ sie˛ do opisu i badania wszystkich
społecznos´ci ludzkich na s´wiecie, zaro´wno dawnych, jak i wspo´łczesnych
(por. Hann 2008, s. 55). Podstawowe poje˛cia ekonomii neoklasycznej,
takie jak niedobo´r oraz maksymalizacja uz˙ytecznos´ci, dawały sie˛ według
nich zastosowac´ do wszelkich gospodarek ludzkich, oczywis´cie na pew-
nym poziomie abstrakcji, przy załoz˙eniu, z˙e zostana˛ odpowiednio za-
adaptowane do badanych realio´w (np. Firth 1972, s. 467; Wilk, Cliggett
2011, s. 22 i nast.). Uwaz˙ali, z˙e idea racjonalnego wyboru w warunkach
niedoboru s´rodko´w moz˙e sie˛ odnosic´ do wszelkich działan´ ludzkich
w sferze gospodarczej, niezalez˙nie od tego, czy be˛dzie to prowadzenie
fabryki buto´w we Francji, czy polowanie w Afryce S´rodkowej, czy upra-
wianie ros´lin w niewielkich gospodarstwach chłopskich. Fakt, z˙e „racjo-
nalnos´c´” moz˙e wyznaczac´ inne zachowania u Azande i inne u nowojor-
skich maklero´w giełdowych, oznaczał dla nich jedynie, z˙e nalez˙y sie˛ tym
poje˛ciem posługiwac´ po odpowiednim dostosowaniu do lokalnych rea-
lio´w. Celem formalisto´w było odnalezienie uniwersalnych zasad zacho-
wania ekonomicznego. Jak pisał Raymond Firth: „Od antropologii
ekonomicznej wymaga sie˛ takiej analizy materiału, kto´ra umoz˙liwiłaby
poro´wnania z materiałem ze wspo´łczesnych gospodarek dzie˛ki zestawia-
niu odpowiadaja˛cych sobie załoz˙en´. Pozwoliłoby to zbudowac´ generali-
zacje i co za tym idzie, sformułowac´ zestaw prawdziwie uniwersalnych
zasad odnos´nie do ludzkiego zachowania w społeczen´stwach zaro´wno
pienie˛z˙nych, jak i niepienie˛z˙nych” (cyt. za: Dalton 1969, s. 66).
Substancjalis´ci na pytanie postawione przez George’a Daltona odpo-
wiedzieliby ro´wnie zdecydowanie, z˙e do ro´z˙nych typo´w gospodarek
nalez˙y stosowac´ ro´z˙ne narze˛dzia badawcze i ro´z˙ne poje˛cia teoretyczne.
Badane przez etnografo´w społecznos´ci sa˛ ogromnie zro´z˙nicowane i dla
substancjalisto´w waz˙na˛wartos´cia˛antropologii było stosowanie lokalnych
poje˛c´, unikanie generalizowania i etnocentrycznego sposobu mys´lenia.
Zapoz˙yczanie z ekonomii neoklasycznej – zrodzonej w kulturze zachod-
niej i przeznaczonej do opisu zachodniego systemu kapitalistycznego –
poje˛c´ i koncepcji teoretycznych do badania społecznos´ci opartych na
zupełnie innych zasadach działania i innych wartos´ciach uwaz˙ali za
etnocentryczne, zbyt generalizuja˛ce i nieodpowiednie (Plattner 1989b,
s. 13 i nast.). Krytyka dotykała takz˙e innych twierdzen´ formalisto´w:
substancjalis´ci twierdzili, z˙e niedobo´r s´rodko´w, czyli podstawowe
wi, z˙e dyskusje na temat sposobo´w rozumienia innych kultur były w istocie sporami na
temat własnej kultury, poruszaja˛cymi mie˛dzy innymi kwestie polityczne i moralne
(Wilk, Cliggett 2011, s. 18). Umieszczaja˛ oni spo´r substancjalisto´w z formalistami
takz˙e w szerszym, filozoficznym konteks´cie, pokazuja˛c, z˙e w gruncie rzeczy była to
debata ontologiczna o naturze ludzkiej. O tej koncepcji pisze˛ szerzej w podrozdziale
pt. „Antropologia ekonomiczna a natura ludzka” w dalszej cze˛s´ci „Wste˛pu”.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział II. Antropologia wobec aktywnos´ci ekonomicznej człowieka
27
załoz˙enie, na kto´rym opierały sie˛ ekonomiczne analizy gospodarek
europejskich, wcale nie był uniwersalnym atrybutem ludzkiej egzysten-
cji. Dlatego teorie dotycza˛ce wyboro´w dokonywanych w obliczu niedo-
boru s´rodko´w nie mogły, według nich, byc´ adekwatne do wszystkich
społecznos´ci ludzkich. Ponadto, skoro w społecznos´ciach pozaeuropej-
skich ludzie wytwarzaja˛cy dobra nie sprzedawali ich na rynku, ich war-
tos´c´ rynkowa nie mogła miec´ z˙adnego znaczenia. Duz˙e znaczenie miały
natomiast pozarynkowe elementy rzeczywistos´ci – relacje społeczne czy
systemy wartos´ci – sprawiaja˛ce, z˙e działania ekonomiczne członko´w
takich społecznos´ci były zanurzone w rzeczywistos´ci społeczno-kulturo-
wej. Poniewaz˙ kaz˙dorazowo o´w kontekst społeczno-kulturowy jest od-
mienny, narze˛dzia opisu i analizy tez˙ powinny byc´ kaz˙dorazowo inne,
specjalnie zaprojektowane do danych realio´w. Jak stwierdził George
Dalton, „prymitywna ekonomia ro´z˙ni sie˛ od industrializmu rynkowego
nie stopniem, ale rodzajem” (za: Plattner 1989b, s. 13). W jego poje˛ciu
podstawowym błe˛dem formalisto´w było szukanie wszechteorii i niedo-
strzeganie ro´z˙nic mie˛dzy poszczego´lnymi rodzajami gospodarek. On
sam zdecydowanie odro´z˙niał „gospodarki prymitywne” od chłopskich
oraz od wspo´łczesnych9. A tymczasem „wielu antropologo´w, kto´rzy
prowadzili badania gospodarek chłopskich (Firth) albo gospodarek
prymitywnych pod wzgle˛dem pocza˛tko´w komercjalizacji i uz˙ycia za-
chodnich pienie˛dzy (Salisbury, Pospisil), szukało uniwersalnej teorii.
Narzekali, z˙e proponowane przez Polanyiego kategorie i generalizacje
(stworzone z mys´la˛ o prymitywnych, statycznych gospodarkach) nie
pasuja˛ do chłopskich, zmieniaja˛cych sie˛ gospodarek, z czego wynikła
krytyka prac Polanyiego” (Dalton 1969, s. 79). Substancjalis´ci zarzucali
formalistom etnocentryzm, ale z drugiej strony to formalis´ci w pewnym
stopniu przełamali podział na społecznos´ci „prymitywne” i „wspo´łczes-
ne”, pokazuja˛c, z˙e wszyscy ludzie moga˛ poste˛powac´ racjonalnie.
Z czasem spo´r wygasł. W tej wojnie nie doszło wprawdzie do pod-
pisania traktatu pokojowego, ale z wolna przestano staczac´ bitwy (por.
Gudeman 1978, s. 347; Plattner 1989b, s. 15). Po pierwsze, skoro istota˛
9 Wspo´łczesne gospodark
Pobierz darmowy fragment (pdf)