Darmowy fragment publikacji:
Mieczysław Stolarczyk
ROSJA w polityce zagranicznej
POLSKI w latach 1992—2015
M
i
e
c
z
y
s
ł
a
w
S
t
o
l
a
r
c
z
y
k
R
O
S
J
A
w
p
o
l
i
t
y
c
e
z
a
g
r
a
n
i
c
z
n
e
j
P
O
L
S
K
I
w
l
a
t
a
c
h
1
9
9
2
—
2
0
1
5
Więcej o książce
CENA 60 ZŁ
(+ VAT)
ISSN 0208-6336
ISSN 978-83-8012-857-6
Rosja
w polityce zagranicznej Polski
w latach 1992–2015
Książkę tę dedykuję
mojej córce Agnieszce
NR 3471
Mieczysław Stolarczyk
Rosja
w polityce zagranicznej Polski
w latach 1992–2015
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2016
Redaktor serii: Nauki polityczne
Mariusz Kolczyński
Recenzent
Robert Borkowski
Spis treści
Wstęp
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2. Uwarunkowania wewnątrzrosyjskie .
1.3. Uwarunkowania zewnętrzne (międzynarodowe) .
Rozdział 1
Determinanty polityki zagranicznej Polski wobec Rosji .
.
1.1. Uwarunkowania wewnątrzpolskie .
1.1.1. Uwarunkowania o charakterze obiektywnym .
1.1.2. Uwarunkowania o charakterze subiektywnym .
.
1.2.1. Uwarunkowania o charakterze obiektywnym .
1.2.2. Uwarunkowania o charakterze subiektywnym .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.3.1. Trendy ewolucji środowiska międzynarodowego .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.3.1.1. Prognozy i koncepcje ewolucji ładu międzynarodowego .
.
.
1.3.1.2. Ewolucja supermocarstwowej roli Stanów Zjednoczonych .
1.3.1.3. Rozwój procesów globalizacji .
.
.
1.3.1.4. Ewolucja systemu bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie
1.3.1.5. Rozwój i problemy procesów integracji europejskiej .
.
1.3.1.6. Ewolucja środkowoeuropejskiego środowiska międzynarodo‑
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
wego .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
NATO (1993–1999) .
Rozdział 2
Główne etapy polityki Polski wobec Rosji i stosunków polsko ‑rosyjskich w latach
.
1992–2013
2.1. Stosunki polsko ‑radzieckie/rosyjskie w schyłkowej fazie ZSRR (1989–1991) .
2.2. Budowa podstaw traktatowych (1992–1993) .
.
2.3. Relacje polsko ‑rosyjskie w cieniu pierwszego pozimnowojennego poszerzenia
.
2.4. Stosunki polsko ‑rosyjskie w kontekście finalizacji dążeń Polski do członko‑
.
2.5. Eskalacja napięć w okresie realizacji w Polsce projektu politycznego IV RP
.
.
2.6.1. Spory wokół modyfikacji koncepcji polityki wschodniej Polski w latach
.
.
.
2.7. Postępujący impas w stosunkach polsko ‑rosyjskich w latach 2011–2013 .
.
2.6. Próby „pragmatyzacji” polityki Polski wobec Rosji (2008–2010) .
stwa w Unii Europejskiej (1999–2004) .
(2005–2007) .
2008–2010
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
27
34
34
46
54
54
66
93
93
94
100
117
121
135
141
145
145
152
159
178
195
206
229
235
6
Spis treści
w okresie pozimnowojennym .
Rozdział 3
.
Cechy charakterystyczne polityki Polski wobec Rosji w latach 1992–2013 .
3.1. Rosja jednym z najważniejszych partnerów gospodarczych Polski .
.
.
3.2. Postrzeganie Rosji jako największego zagrożenia dla bezpieczeństwa Polski
.
.
.
.
.
3.3. Główne cechy polityki historycznej Polski wobec Rosji .
.
3.4. Dążenie do pomniejszenia wpływów Rosji na obszarze poradzieckim .
3.5. Podwójne standardy w polityce Polski wobec Rosji .
.
.
3.6. Prawicowy populizm w Polsce jako jedna z barier na drodze do poprawy sto‑
.
sunków polsko ‑rosyjskich .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
skiego .
Rozdział 4
Implikacje kryzysu i konfliktu ukraińskiego w latach 2014–2015 dla bezpieczeństwa
Polski, polityki Polski wobec Rosji i stosunków polsko ‑rosyjskich .
.
4.1. Główne uwarunkowania i najważniejsze etapy kryzysu i konfliktu ukraiń‑
.
4.2. Najważniejsze implikacje kryzysu i konfliktu ukraińskiego dla bezpieczeń‑
stwa Polski .
.
.
4.2.1. Wzrost poczucia zagrożenia ze strony Rosji .
.
4.2.2. Wzrost dążeń do wzmocnienia własnego potencjału obronnego Polski .
4.2.3. Wzmocnienie spoistości NATO i wzrost jego zaangażowania w bezpie‑
.
4.2.4. Zacieśnienie dwustronnej współpracy polsko ‑amerykańskiej w zakre‑
.
.
.
.
4.2.5. Wzrost zagrożeń dla bezpieczeństwa ekonomicznego Polski .
.
4.3. Charakter stosunków polsko ‑rosyjskich w latach 2014–2015 .
czeństwo Polski i naszego subregionu .
sie bezpieczeństwa militarnego .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Rozdział 5
Dylematy strategiczne polityki Polski wobec Rosji w połowie drugiej dekady XXI
.
.
wieku
5.1. Jaka koncepcja polityki wschodniej Polski? .
.
5.2. Rosja wrogiem, rywalem czy tylko trudnym partnerem w polityce bezpie‑
.
.
5.3. Angażować czy izolować Rosję? .
.
5.4. Rosja czy Ukraina głównym partnerem Polski na obszarze poradzieckim? .
5.5. Czy w interesie Polski są rewolucyjne czy ewolucyjne zmiany na Ukrainie? .
czeństwa Polski? .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Zakończenie
.
.
.
.
Bibliografia cytowana .
Indeks nazwisk . . .
.
Summary
Резюмe .
.
Zusammenfassung
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
247
247
252
260
265
269
273
283
283
331
343
361
366
375
381
387
401
401
409
411
427
430
439
453
505
521
527
533
Wstęp
Tradycyjnie dwa główne kierunki geograficzne polskiej polityki zagranicznej
to kierunek zachodni i wschodni. W kolejnych okresach historycznych i zmie‑
niających się formach ustroju społeczno ‑politycznego Polski priorytet nadawano
jednemu bądź drugiemu z nich. Odwołując się do dwóch wielkich historycz‑
nych idei myślenia polskich elit intelektualnych i politycznych o miejscu Polski
w Europie, idei piastowskiej i jagiellońskiej, w całym okresie pozimnowojennym
dominowała idea piastowska, czyli prymat kierunku zachodniego w polskiej po‑
lityce zagranicznej służący realizacji interesów wyrastających z polskiej racji sta‑
nu, w jej rozumieniu przez kolejne grupy rządzące naszego kraju po roku 19891.
W stosunkach dwustronnych Polski z państwami europejskimi najważniejsze
dla naszego kraju były relacje z Republiką Federalną Niemiec (RFN). Zjedno‑
czone w 1990 roku Niemcy były nie tylko najważniejszym partnerem gospo‑
darczym Polski, zarówno wśród państw europejskich, jak i pozaeuropejskich2,
ale także najważniejszym partnerem wśród państw europejskich w płaszczyźnie
politycznej i w relacjach międzyspołecznych3. W płaszczyźnie bezpieczeństwa,
kolejne grupy rządzące III RP wiodącą rolę nadawały stosunkom dwustronnym
1 Zob. M. Mróz: Między Polską piastowską a jagiellońską. Kontrowersje wokół kierunków
polskiej polityki zagranicznej po akcesji do Unii Europejskiej. „Dyplomacja i Bezpieczeństwo”
2013, nr 1; M. Stolarczyk: Czynnik narodowy w polityce zagranicznej państwa a procesy globali‑
zacji i integracji. W: „Studia Politicae Universitatis Silesiensis”. T. 2. Red. J. Iwanek, M. Stolar‑
czyk. Katowice 2006.
2 Dla przykładu, w roku 1993 wymiana handlowa Polski z Niemcami (średnio import
i eksport) stanowiła 32 wartości całego polskiego handlu zagranicznego. W roku 2007 udział
Niemiec w obrotach handlowych Polski stanowił ok. 25 , a w roku 2012 – ok. 26 . Natomiast
udział Polski w wymianie handlowej Niemiec stanowił w roku 2012 ok. 3 . W roku 2011 wartość
polsko ‑niemieckich obrotów handlowych wynosiła prawie 70 mld EUR, w roku 2013 – 71,5 mld
EUR, a w roku 2014 – ok. 80 mld EUR.
3 Szerzej zob. M. Stolarczyk: Zbieżność i różnice interesów w stosunkach polsko ‑niemieckich
w latach 1989–2009. Katowice 2010.
8
Wstęp
ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Natomiast w relacjach wielostronnych na
kierunku zachodnim kluczowe dla realizacji celów polityki zagranicznej przyję‑
tych przez kolejne rządy Rzeczypospolitej Polskiej (RP) były stosunki w ramach
NATO i Unii Europejskiej.
Drugim kierunkiem strategicznym polskiej polityki zagranicznej po roku
1989 był kierunek wschodni (jagielloński), co nie znaczy, że nie było opinii,
że to jest kierunek najważniejszy (priorytetowy), a w jego ramach za kluczowy
uznawano wektor ukraiński. Zwolennicy tego sposobu myślenia argumentowa‑
li, że wszystkie inne kierunki polskiej polityki zagranicznej (np. sojusz z USA
w ramach NATO, integracja europejska) to jedynie budowanie instrumentów
do osiągnięcia celów na owym priorytetowym, wschodnim kierunku4. W oma‑
wianym okresie dominowało jednak myślenie, zarówno wśród decydentów pol‑
skiej polityki zagranicznej, jak i wśród większości społeczeństwa polskiego, że
priorytetowym kierunkiem polskiej polityki zagranicznej powinien być kieru‑
nek zachodni, którego przedłużenie, głównie ze względu na znaczenie dla Polski
stosunków z USA w płaszczyźnie bezpieczeństwa, stanowił kierunek euroatlan‑
tycki.
Polityka wschodnia Polski w okresie pozimnowojennym determinowana była
wieloma uwarunkowaniami węwnętrznymi (wewnątrzpolskimi), a także zmia‑
nami zachodzącymi na obszarze poradzieckim, w tym charakterem polityki
wewnętrznej i zagranicznej państw powstałych po rozpadzie Związku Radziec‑
kiego oraz ewolucją polityki Stanów Zjednoczonych i głównych państw Europy
Zachodniej wobec krajów tego regionu. Rdzeniem polskiej polityki wschodniej
w ostatniej dekadzie XX wieku oraz w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku
były relacje z Federacją Rosyjską (FR)/Rosją, Ukrainą oraz Białorusią5. Po przy‑
jęciu naszego kraju oraz państw nadbałtyckich (Litwy, Łotwy, Estonii) do NATO
i UE stosunki Polski z państwami nadbałtyckimi były częścią relacji transatlan‑
tyckich w ramach NATO i stosunków między państwami członkowskimi Unii
Europejskiej. Od gruzińskiej „rewolucji róż” w 2003 roku istotnie wzrosło zna‑
czenie Gruzji w polskiej polityce wschodniej, szczególnie w okresie prezydentury
Lecha Kaczyńskiego. Natomiast zainicjowany przez Polskę oraz Szwecję i przy‑
jęty w 2009 roku przez Unię Europejską program Partnerstwa Wschodniego ob‑
jął takie państwa na obszarze poradzieckim (obszar byłego ZSRR), jak: Armenia,
Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Republika Mołdawii i Ukraina.
Polityka wschodnia Polski w okresie pozimnowojennym składała się z wielu
faz (etapów), które daje się bardziej precyzyjnie wyodrębnić, analizując stosunki
4 P. Żurawski vel Grajewski: Geopolityka – siła – wola. Rzeczypospolitej zmagania z lo‑
sem. Kraków 2010, s. 293–331.
5 Zob. R. Zięba: Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie. Warszawa
2010; Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania – koncepcje – realizacja. Red. A. Gil, T. Kapu‑
śniak. Lublin–Warszawa 2009; K. Fedorowicz: Polityka Polski wobec Rosji, Ukrainy i Białorusi
w latach 1989–2010. Poznań 2011.
Wstęp
9
bilateralne Polski z jej najważniejszymi partnerami za naszą wschodnią grani‑
cą. Generalnie rzecz ujmując, w polityce wschodniej Polski w latach 1989–2015
można wyodrębnić następujące etapy: pierwszy, w latach 1989–1991, charakte‑
ryzujący się nowymi akcentami w relacjach polsko ‑radzieckich w schyłkowej
fazie ZSRR, w tym realizowanej od jesieni 1990 roku koncepcji dwutorowości:
rozwijania równoprawnych stosunków z władzami centralnymi ZSRR (Moskwą)
z jednoczesnym ustanowieniem i rozwijaniem stosunków z kierownictwami
i elitami radzieckich republik związkowych oraz deklarowanym przez polskie
władze wsparciem dla postępującego w tym czasie na obszarze ZSRR procesu
proklamowania państwowej suwerenności przez kolejne republiki; drugi, w la‑
tach 1992–1994, to okres budowy podstaw traktatowych z państwami powsta‑
łymi po rozpadzie ZSRR, przede wszystkim z sąsiadami Polski zza wschodniej
granicy: Federacją Rosyjską (Rosją), Ukrainą, Białorusią i Litwą; trzeci, w latach
1994–1999, był związany z polityką wschodnią Polski realizowaną w kontekście
dążeń naszego kraju do członkostwa w NATO; czwarty, w latach 1999–2004,
zdeterminowany był w znacznym stopniu negocjacjami akcesyjnymi Polski
z UE oraz procesem i implikacjami przystąpienia Polski do tej organizacji; pią‑
ty, w latach 2005–2007, charakteryzował się eskalacją napięć w stosunkach
polsko ‑rosyjskich oraz dążeniem rządów składających się w większości z po‑
lityków partii Prawo i Sprawiedliwość (PiS) do jednoczesnego zacieśniania
współpracy w relacjach polsko ‑ukraińskich i polsko ‑gruzińskich, realizowanej
w opozycji wobec Rosji; szósty, w latach 2007–2010, charakteryzował się bardziej
pragmatycznym niż w okresie wcześniejszym podejściem polskiego rządu nie
tylko do relacji z Rosją, ale także do stosunków z Ukrainą i Białorusią; siód‑
my, w latach 2011–2013, z jego cechą wiodącą – impasem w stosunkach polsko‑
‑rosyjskich oraz stagnacją w stosunkach polsko ‑ukraińskich; ósmy pozimnowo‑
jennej polityki wschodniej Polski rozpoczął się na przełomie roku 2013/2014 – był
on zdeterminowany kryzysem i konfliktem ukraińskim i jego implikacjami dla
stosunków polsko ‑ukraińskich, polsko ‑rosyjskich i polsko ‑białoruskich oraz dla
polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Polski realizowanej na innych kierunkach.
Mając na uwadze wymiar praktyczny, realizacyjny polskiej polityki wschod‑
niej w latach 1992–2015, z pewnym uproszczeniem można wskazać na kilka naj‑
ważniejszych celów, jakie składały się na jej istotę. Należy do nich zaliczyć:
– zbudowanie podstaw traktatowych z nowymi sąsiadami, podpisanie traktatów
dwustronnych o przyjaźni i współpracy dobrosąsiedzkiej, w których znalazły
się m.in. zapisy o poszanowaniu suwerenności, nienaruszalności granic, in‑
tegralności terytorialnej i nieingerencji w sprawy wewnętrzne6, deklarowanie
przez kolejne grupy rządzące w Polsce woli realizacji przyjętych w traktatach
zobowiązań;
6 Zob. J. Kukułka: Traktaty sąsiedzkie Polski odrodzonej. Wrocław–Warszawa–Kraków
1998, s. 218 i nast.
10
Wstęp
– wspieranie niezależności państwowej krajów powstałych na obszarze pora‑
dzieckim oraz ich transformacji, opartej na zasadach gry rynkowej i liberalnej
demokracji;
– priorytetowe traktowanie relacji z Ukrainą (Ukraina strategicznym partne‑
rem Polski);
największego przeciwnika;
– uznanie Rosji (Federacji Rosyjskiej) za główne zagrożenie dla Polski i za jej
– dążenie do europeizacji Ukrainy z jednoczesnym, w miarę polskich możliwo‑
ści, izolowaniem Rosji i jej odpychaniem ku Azji;
– rozwój stosunków gospodarczych z sąsiadami zza wschodniej granicy;
– próby dywersyfikacji dostaw ropy i gazu, dążenie do zmniejszenia zależności
polskiej gospodarki od surowców energetycznych importowanych z Rosji;
– ochronę i wsparcie Polonii na Wschodzie na podstawie zobowiązań traktato‑
wych i standardów międzynarodowych dotyczących mniejszości;
– dążenie polskiej dyplomacji, po wejściu Polski w struktury NATO i UE, do
wykorzystywania ich na rzecz wywierania wpływu na politykę wschodnią
państw członkowskich NATO i UE, by była ona bardziej zbliżona do oczeki‑
wań strony polskiej (aspirowanie Polski do kształtowania wschodniego wy‑
miaru UE i NATO);
– pokojowe rozwiązywanie sporów występujących za wschodnią granicą Polski.
Po rozpadzie (rozwiązaniu) ZSRR w grudniu 1991 roku kierunek wschodni
polskiej polityki zagranicznej odnosił się przede wszystkim do relacji z Federacją
Rosyjską, Ukrainą, Litwą i Białorusią. W polityce wschodniej Polski w okresie
pozimnowojennym stosunki polsko ‑rosyjskie stanowiły obszar budzący najwię‑
cej emocji. Wynikało to m.in. z tego, że oprócz interesów zbieżnych w kolejnych
etapach relacji między obu tymi państwami w wymiarze dwu ‑ i wielostronnym
występowały z dużą intensywnością interesy rozbieżne czy wręcz sprzeczne. Wy‑
rastały one zarówno z przesłanek historycznych, jak i ze spraw bieżących. Duży
zakres rozbieżnych interesów, eksponowanych bardzo często jako sprzeczność
strategicznych interesów Polski i Rosji, stałe odwoływanie się strony polskiej do
doświadczeń historycznych w relacjach polsko ‑rosyjskich (silny wpływ pamięci
historycznej Polaków), występujące w dużej skali w społeczeństwie polskim po‑
stawy niechęci czy wręcz wrogości wobec Rosji i Rosjan oraz nadużywanie przez
kolejne grupy rządzące w naszym kraju, a w jeszcze większym stopniu przez
media, formuły „zagrożenia rosyjskiego”, sprzyjały nie tylko utrzymywaniu się,
ale wzmacnianiu wspomnianych emocji. Należy jednak mieć na uwadze to, że
niemal w każdym z etapów stosunków polsko ‑rosyjskich, oprócz lat 2014–2015,
z różnym natężeniem, wraz z czynnikami utrudniającymi rozwój współpracy
polsko ‑rosyjskiej występowały także czynniki jej sprzyjające, obok rozbieżnych
interesów istniały w poszczególnych płaszczyznach stosunków polsko ‑rosyjskich
(politycznej i bezpieczeństwa, gospodarczej, kulturalnej) także obszary zbieżno‑
ści interesów.
Wstęp
11
W całym okresie pozimnowojennym, m.in. ze względu na dużą asymetrię
potencjałów Polski i Rosji (szeroko rozumianą siłę fizyczną tych państw), ich
geopolityczne usytuowanie oraz role odgrywane w stosunkach międzynarodo‑
wych, znaczenie Rosji dla Polski w płaszczyźnie politycznej i bezpieczeństwa
oraz w płaszczyźnie gospodarczej było zdecydowanie większe niż znaczenie
Polski, w tych samych dziedzinach, dla Rosji. Znajdowało to swój wyraz tak‑
że w koncepcjach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Polski i Rosji oraz
w opracowaniach naukowych i publicystyce politycznej obu państw. W oma‑
wianym okresie Rosja odgrywała jedną z głównych ról w polskiej polityce
zagranicznej i bezpieczeństwa. Natomiast rola Polski w polityce zagranicznej
i bezpieczeństwa Rosji nie była nazbyt znacząca. Stosunki Rosji z Polską, choć
z upływem czasu nabierały większego znaczenia, nie należały do priorytetów
rosyjskiej polityki. Dla Polski bardzo istotna funkcja, jaką pełniła w jej polityce
zagranicznej i bezpieczeństwa Rosja, wynikała m.in. z tragicznych dla Polski
i Polaków doświadczeń historycznych związanych z polsko ‑rosyjskimi rela‑
cjami w ostatnich kilku stuleciach oraz z wiążącym się z tym, utrzymującym
się, ale i świadomie wzmacnianym przez media i znaczną część polskiej klasy
politycznej, wizerunkiem Rosji jako: głównego zagrożenia i przeciwnika Polski
o ponadczasowym charakterze; największego państwa powstałego na obszarze
byłego ZSRR, dysponującego największym wśród pozostałych państw WNP
potencjałem geograficznym, demograficznym, gospodarczym, militarnym oraz
zdecydowanie większymi niż pozostałe państwa WNP możliwościami oddzia‑
ływania politycznego na obszarze byłego ZSRR; jednego z głównych partnerów
handlowych Polski; głównego eksportera surowców energetycznych dla polskiej
gospodarki (ropy i gazu); mocarstwa eurazjatyckiego o znaczących możliwo‑
ściach oddziaływania w płaszczyźnie politycznej, bezpieczeństwa i gospodar‑
czej także w skali globalnej.
Dla Rosji znaczenie Polski wynikało przede wszystkim z następujących
względów: położenia geograficznego naszego kraju, w tym geopolitycznego
usytuowania Polski między Rosją a Niemcami – największym partnerem po‑
litycznym i gospodarczym Rosji na Zachodzie; sąsiedztwa poprzez enklawę ka‑
liningradzką; tranzytowych atutów Polski (przez terytorium Polski przechodzą
najkrótsze lądowe połączenia kolejowe, drogowe oraz rurociągowe (ropa nafto‑
wa) i gazociągowe Rosji z Europą Zachodnią7. Po uzyskaniu przez Polskę człon‑
7 Wraz z zakończeniem budowy pierwszej nitki Gazociągu Jamalskiego w roku 1999 przez
terytorium Polski przechodziło 16 rosyjskiego eksportu gazu. Rurociągiem „Przyjaźń” płynęła
ropa naftowa, stanowiąca 30 tego surowca eksportowanego przez Federację Rosyjską. W tym
okresie polskie firmy transportowe stały się również jednymi z największych przewoźników
różnych towarów, a także artykułów spożywczych z Europy Zachodniej do Rosji. A.W. Mal‑
gin: Stosunki polityczne między Polską a Rosją po 1990 r. W: Białe plamy – czarne plamy. Sprawy
trudne w relacjach polsko ‑rosyjskich (1918–2008). Red. A.D. Rotfeld i A.W. Torkunow. War‑
szawa 2010, s. 701; Zob. M. Menkiszak: Polska w strategii międzynarodowej Federacji Rosyjskiej.
12
Wstęp
kostwa w NATO (12 III 1999) oraz w Unii Europejskiej (1 V 2004) stopniowo
w polityce zagranicznej Rosji wzrastała rola Polski jako państwa współkształtu‑
jącego politykę NATO i UE, także wobec Rosji.
W międzypaństwowych i międzyrządowych relacjach polsko ‑rosyjskich
w omawianym okresie wyodrębnić można wiele etapów (faz) charakteryzują‑
cych się poprawą bądź pogorszeniem stosunków politycznych. Były one funkcją
determinant wewnątrzpolskich, wewnątrzrosyjskich oraz uwarunkowań mię‑
dzynarodowych. Chociaż głównym partnerem gospodarczym Rzeczypospolitej
Polskiej na kierunku wschodnim jej polityki zagranicznej była Federacja Ro‑
syjska (Rosja), to polsko ‑rosyjskie stosunki polityczne znajdowały się zazwyczaj
w kryzysie. Mimo wielu deklaracji składanych przez polityków polskich i ro‑
syjskich, kolejne, niezbyt zdecydowane, próby poprawy polsko ‑rosyjskich rela‑
cji międzypaństwowych podejmowane po jednej bądź po obu stronach trwały
stosunkowo krótko i w dłuższym okresie nie były skuteczne. Główną przyczyną
tego stanu rzeczy był wysoki stopień odmienności czy wręcz sprzeczności w in‑
teresach Polski i Rosji dotyczący relacji zarówno bilateralnych, jak i wielostron‑
nych, oraz brak woli politycznej po obu stronach do poszukiwania i poszerzania
pola zbieżnych interesów m.in. poprzez konsekwentne dążenie do rozwiązywa‑
nia przynajmniej niektórych spornych kwestii we wzajemnych stosunkach.
Interesy i cele realizowane w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa przez
kolejne grupy rządzące Polski i Rosji charakteryzowały się dużym stopniem
rozbieżności, a w niektórych dziedzinach występowała wręcz między nimi za‑
sadnicza sprzeczność. Dominacja rozbieżnych interesów nad zbieżnymi zarów‑
no w relacjach bilateralnych Polski i Rosji, jak i w relacjach obu tych państw
z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, według rozumienia tych
interesów i sposobów ich realizacji przez kolejnych decydentów polityki zagra‑
nicznej Polski i Rosji, wydawała się barierą uniemożliwiającą znaczącą poprawę
polsko ‑rosyjskich stosunków w płaszczyźnie politycznej. Jednakże pod koniec
pierwszej dekady XXI wieku, w czasie pierwszych lat rządów Platformy Obywa‑
telskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego (PO/PSL), doszło do znacznej popra‑
wy w międzypaństwowych relacjach polsko ‑rosyjskich. Po raz pierwszy w hi‑
storii polityki zagranicznej III RP zdecydowaną wolę do poprawy stosunków
z Rosją wyrażali przedstawiciele polskiego rządu, którzy w większości wywodzili
się z „Solidarności” (myślę tu o liderach PO). Podejmowane w okresie wcześniej‑
szym przez stronę polską zabiegi o normalizację stosunków polsko ‑rosyjskich
związane były zazwyczaj z rządami, w których głównym ugrupowaniem był So‑
jusz Lewicy Demokratycznej (SLD). Mam tu na uwadze przede wszystkim dzia‑
łania, choć niezbyt konsekwentne, zmierzające do zdynamizowania stosunków
polsko ‑rosyjskich, podejmowane przez centrolewicowe rządy koalicyjne funk‑
W: Bezpieczeństwo narodowe Polski – geopolityczne i geoekonomiczne uwarunkowania. Red.
E. Haliżak. Toruń 1995, s. 19 i nast.
Wstęp
13
cjonujące w latach 1993–19978. Działania te nie przyniosły jednak zamierzonych
efektów m.in. ze względu na pojawiające się zarzuty polityków wywodzących się
z „Solidarności” i wspierających ich dziennikarzy, formułowane wobec polity‑
ków SLD, o ich rzekome dążenie do ponownej samowasalizacji Polski względem
Rosji, tak jak to miało miejsce w czasach PRL i polityki prowadzonej wówczas
przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR).
Wśród polskich badaczy stosunków polsko ‑rosyjskich zróżnicowane były
stanowiska co do głównych cezur tych relacji począwszy od rozpadu ZSRR do
końca pierwszej dekady XXI wieku9. Zdaniem Ryszarda Zięby, ze względu na
kryterium treści i intensywności, stosunki polityczne między Polską a Federa‑
cją Rosyjską w latach 1990–2010 można podzielić na cztery etapy. Etap pierw‑
szy – w latach 1990–1993 – obejmował starania Polski o zlikwidowanie więzów
imperialnej zależności i ustanowienie nowych podstaw traktatowych stosunków
wzajemnych. Drugi etap – w latach 1993–1999 – charakteryzował się systema‑
tycznym pogarszaniem się stosunków wzajemnych, co wiązało się głównie ze
staraniami Polski o członkostwo w NATO. Etap trzeci – w latach 1999–2007
– to okres od oczekiwanego przełomu do kryzysu w stosunkach wzajemnych.
Czwarty etap – rozpoczęty pod koniec 2007 roku – wynikał z zapoczątkowa‑
nej przez rząd Donalda Tuska polityki pragmatycznego układania stosunków
polsko ‑rosyjskich10.
Roman Kuźniar dokonując analizy polityki zagranicznej III RP w latach
1989–2008, omawia stosunki polsko ‑rosyjskie w następujących przedziałach
czasowych: odzyskanie suwerenności (1989–1992); bezpieczeństwo, czyli bitwa
o Atlantyk (1993–1998); Europa, czyli Polska wchodzi do Unii Europejskiej
(1998–2002); pułapki walki o silną pozycję (2003–2007); powrót do normalności
(od końca 2007 r.)11.
Marek Menkiszak i Marcin Andrzej Piotrowski omawiając polską politykę
wschodnią w latach 1989–2002, wyodrębnili następujące jej fazy, w tym stosunki
Polski z Rosją/ZSRR: pożegnanie z „Wielkim Bratem”, polityka Polski wobec
ZSRR (1989–1991); definiowanie interesów i tworzenie podstaw prawnych (1992–
1993); próba ożywienia kontaktów i trudne realia (1994–1995); wzrost aktywno‑
ści i próba „ekonomizacji” wzajemnych kontaktów (1996–1997); relacje polsko‑
8 W tym czasie funkcjonowały trzy gabinety lewicowe: rząd premiera W. Pawlaka (26 X
1993 – 1 III 1995), gabinet J. Oleksego (4 III 1995 – 26 I 1996), rząd W. Cimoszewicza (2 II 1996
– 17 X 1997). Zob. M. Migalski, W. Wojtasik, M. Mazur: Polski system partyjny. Warszawa
2006, s. 226 i nast.
9 W ramach realizowanej koncepcji dwutorowości dwustronne stosunki Polski z Federa‑
cją Rosyjską zostały nawiązane jeszcze przed rozpadem ZSRR. W październiku 1990 r. została
podpisana Deklaracja o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy między Rzecząpospolitą Polską
a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką.
10 R. Zięba: Główne kierunki polityki zagranicznej Polski…, s. 165 i nast.
11 R. Kuźniar: Droga do wolności. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej. Warszawa 2008.
14
Wstęp
‑rosyjskie przez pryzmat integracji Polski z NATO i Unią Europejską. Załamanie
się współpracy ekonomicznej (1998–1999); poszukiwanie nowego otwarcia od
połowy 2000 roku12.
Olga Wasiuta wyodrębniła w politycznych stosunkach między Polską
a ZSRR/Rosją w latach 1989–2009 następujące etapy: okres schyłkowy w re‑
lacjach polsko ‑radzieckich (1989–1991); tymczasowa normalizacja stosunków
polsko ‑rosyjskich przeplatana okresami napięć (1992–1995); próba poprawy
relacji dwustronnych (1996–2000); nowy wymiar stosunków w okresie zmiany
prezydentury w Rosji i przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (2000–2005);
zmiany w relacjach polsko ‑rosyjskich w początkowym okresie prezydentury Le‑
cha Kaczyńskiego (2005–2007); próba poprawy stosunków dwustronnych po ob‑
jęciu władzy w Polsce przez Platformę Obywatelską (od końca 2007 r.)13.
W ocenie Krzysztofa Fedorowicza, z uwagi na intensywność i kryterium tre‑
ści, relacje polityczne między Polską a Federacją Rosyjską w latach 1990–2010
można podzielić na cztery etapy. Etap pierwszy, w latach 1990–1992, obejmował
kształtowanie się podstaw relacji z Federacją Rosyjską. Etap drugi, lata 1993–
1999, to stwierdzenie sprzecznych celów geopolitycznych obu stron i zabiegi stro‑
ny polskiej o uzyskanie członkostwa w NATO przy zdecydowanym sprzeciwie
Rosji. Trzeci etap, w latach 2000–2007, charakteryzował się dominacją polityki
historycznej i stopniowym pogarszaniem się wzajemnych relacji. Etap ostatni, od
roku 2008, jest początkiem zmiany dotychczasowej polityki wobec Rosji w wyni‑
ku weryfikacji działań podejmowanych w latach wcześniejszych i bardziej prag‑
matycznego podejścia strony polskiej do kształtowania dwustronnych relacji14.
Sądzę, że – mając na uwadze zaprezentowane stanowiska co do głównych
cezur w stosunkach polsko ‑rosyjskich w okresie pozimnowojennym – w poli‑
tyce Polski wobec Federacji Rosyjskiej w latach 1992–2015 można wyodrębnić
siedem następujących etapów: pierwszy, budowa podstaw traktatowych (1992–
1993); drugi, relacje polsko ‑rosyjskie w cieniu pierwszego pozimnowojennego
poszerzenia NATO (1993–1999); trzeci, stosunki polsko ‑rosyjskie w kontekście
finalizacji dążeń Polski do członkostwa w Unii Europejskiej (1999–2004); czwar‑
ty, eskalacja napięć w okresie realizacji w Polsce przez rządy PiS projektu poli‑
tycznego IV RP (2005–2007); piąty, próby pragmatyzacji polityki Polski wobec
Rosji (2008–2010); szósty, impas w stosunkach polsko ‑rosyjskich w latach 2011–
2013, spowodowany przede wszystkim sporami wewnątrzpolskimi dotyczącymi
charakteru polityki Polski wobec Rosji po katastrofie smoleńskiej oraz sporami
polsko ‑rosyjskimi dotyczącymi przyczyn tejże katastrofy i zastrzeżeniami strony
polskiej co do prowadzonego w tym zakresie w Rosji śledztwa; siódmy, który
12 M. Menkiszak, M.A. Piotrowski: Polska polityka wschodnia. W: Polityka zagraniczna
RP 1989–2002. Red. R. Kuźniar, K. Szczepanik. Warszawa 2002, s. 214 i nast.
13 O. Wasiuta: Stosunki polsko ‑rosyjskie. W: Polska wobec sąsiadów. Współczesne stosunki
polityczne. Red. W.T. Modzelewski. Olsztyn 2009, s. 9 i nast.
14 K. Fedorowicz: Polityka Polski wobec Rosji, Ukrainy i Białorusi…, s. 85 i nast.
Wstęp
15
rozpoczął z końcem 2013 roku, kiedy to stosunki polsko ‑rosyjskie zdetermino‑
wane zostały niemal w całości przez kryzys i konflikt ukraiński.
Wymienione etapy stosunków polsko ‑rosyjskich i polityki Polski wobec
Rosji nakładały się niejako na dwa główne okresy polityki wewnętrznej i za‑
granicznej Rosji: pierwszy, lata prezydentury Borysa Jelcyna (1991–1999); drugi,
okres prezydentury Władimira Putina (od 31 grudnia 1999 r. do 7 maja 2008 r.).
Przedłużeniem tego drugiego okresu, ze względu na kontynuację większości ele‑
mentów charakterystycznych dla polityki wewnętrznej i zagranicznej W. Putina,
były cztery lata prezydentury Dmitrija Miedwiediewa (2008–2012), w którym to
okresie funkcję premiera sprawował W. Putin. W połowie 2012 roku W. Putin
ponownie objął urząd prezydenta Rosji.
Głównym celem badawczym postawionym w niniejszym opracowaniu jest
wyodrębnienie najważniejszych etapów polityki Polski wobec Rosji w latach
1992–2015 oraz zarysowanie ich cech najbardziej charakterystycznych. Dąże‑
niem moim było zaprezentowanie w ujęciu syntetycznym najważniejszych prze‑
jawów współpracy polsko ‑rosyjskiej w latach 1992–2015 oraz omówienie kwestii
najbardziej spornych w relacjach międzyrządowych (międzypaństwowych). Jed‑
nym z głównych zamierzeń podjętych w pracy jest ukazanie źródeł i przejawów
rozbieżnych interesów oraz formułowanych na ich podstawie celów przez de‑
cydentów polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Polski i Rosji, realizowanych
zarówno we wzajemnych relacjach, jak i w wymiarze wielostronnym. Pragnę
zaznaczyć, że polityka Polski wobec Rosji w latach 1992–2007 omówiona zo‑
stała zdecydowanie bardziej syntetycznie w stosunku do jej omówienia doty‑
czącego lat 2008–2015. Takie nierównomierne rozłożenie akcentów wydaje się
jednak uzasadnione przede wszystkim tym, że, w mojej ocenie, dla opracowań
politologicznych z zakresu polskiej polityki zagranicznej, a tym bardziej dla
Czytelników tych opracowań, zdecydowanie bardziej interesujące wydają się
zjawiska i procesy występujące w relacjach polsko ‑rosyjskich w ostatnich latach,
w stosunku do tych, jakie miały miejsce w pierwszym i drugim dziesięciole‑
ciu okresu pozimnowojennego. Z tego względu, jak również mając na uwadze
ograniczone ramy objętościowe opracowania, najszerzej w pracy zaprezentowa‑
ne zostały kwestie występujące w ostatnich trzech etapach stosunków polsko‑
‑rosyjskich w latach 2008–2010, w latach 2011–2013 oraz w latach 2014–2015.
Jednym z ważniejszych celów postawionych w tym opracowaniu jest ukazanie
nowych akcentów w polskiej polityce zagranicznej wobec Rosji, które wystąpiły
na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku. W tej części monografii
próbuję udzielić odpowiedzi m.in. na następujące pytania: W czym przejawiały
się nowe akcenty w polityce rządu PO/PSL wobec Rosji i jakie najważniejsze
czynniki sprawcze doprowadziły do ich wystąpienia? Jakie były główne przy‑
czyny, które doprowadziły do stagnacji w stosunkach polsko ‑rosyjskich w latach
2011–2013? Kolejnym celem w tej części opracowania jest wskazanie na cechy
najbardziej charakterystyczne polityki RP wobec FR w latach 2014–2015, kiedy
16
Wstęp
to stosunki polsko ‑rosyjskie zdeterminowane były przede wszystkim przez kry‑
zys i konflikt ukraiński. Ważnym moim zamierzeniem badawczym jest wska‑
zanie na najważniejsze implikacje wydarzeń, jakie miały miejsce na Ukrainie
w latach 2014–2015, dla bezpieczeństwa Polski i stosunków polsko ‑rosyjskich.
Inkorporacja Krymu przez Rosję oraz wspieranie przez grupy rządzące Rosji
prorosyjskich separatystów we wschodniej Ukrainie znacznie wzmocniły w spo‑
łeczeństwie polskim poczucie zagrożenia ze strony Rosji.
Opracowanie nie jest całościową analizą stosunków polsko ‑rosyjskich.
W książce akcent postawiony został na ukazaniu polityki Polski wobec Rosji,
szczególnie w płaszczyźnie politycznej i bezpieczeństwa. Oczywiście, nie znaczy
to, że omawiając jakikolwiek okres w stosunkach polsko ‑rosyjskich i eksponując
kwestie dotyczące charakteru polityki Polski wobec Rosji, można abstrahować
od polityki Rosji wobec Polski. W pracy wyeksponowana została płaszczyzna po‑
lityczna stosunków polsko ‑rosyjskich, z zasygnalizowaniem jedynie niektórych
kwestii gospodarczych. Nacisk został położony na ukazanie roli Rosji w polityce
bezpieczeństwa Polski w okresie pozimnowojennym. Stosunkowo syntetycznie
potraktowane zostały kwestie związane z polsko ‑rosyjskimi stosunkami gospo‑
darczymi, a niemal zupełnie pominięte – polsko ‑rosyjskie stosunki kulturalne.
Cezurą dolną opracowania jest rok 1992, pierwszy rok funkcjonowania na
mapie politycznej świata Federacji Rosyjskiej jako głównego, a w niektórych
dziedzinach – jedynego, sukcesora rozwiązanego w grudniu 1991 roku Związ‑
ku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), z pewnymi odniesieniami do
lat 1989–1991, kiedy to w wyniku zmian ustrojowych w Polsce rozpoczął się
przyspieszony rozpad tzw. bloku radzieckiego oraz kiedy doszło do zasadniczej
zmiany celów i kierunków polskiej polityki zagranicznej. Cezurą górną jest rok
2015, w którym zakończona została praca nad przygotowaniem monografii.
Podstawowa teza badawcza opracowania zawiera się w stwierdzeniu, że Fe‑
deracja Rosyjska (Rosja) w latach 1992–2015 zajmowała kluczowe miejsce w re‑
alizowanej przez Polskę polityce bezpieczeństwa narodowego i międzynarodo‑
wego. Jednakże ta bardzo wysoka rola wynikała nie tyle z faktu traktowania jej
jako faktycznego czy potencjalnego partnera, ile z roli Rosji w polskiej polityce
zagranicznej jako głównego zagrożenia dla bezpieczeństwa Polski i jej głównego
potencjalnego przeciwnika. Niezależnie od skali rzeczywistego (realnego) zagro‑
żenia ze strony Rosji, państwo to było postrzegane przez kolejne grupy rządzące
III RP (mając na uwadze ich motywy rzeczywiste prowadzonej polityki bezpie‑
czeństwa) i przez znaczną część społeczeństwa polskiego jako główne zagroże‑
nie dla bezpieczeństwa naszego kraju. To poczucie zagrożenia ze strony Rosji
występowało wśród decydentów polskiej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa
oraz wśród środowisk opiniotwórczych w naszym kraju, choć z różnym natę‑
żeniem, zarówno w ostatniej dekadzie XX wieku, kiedy to Rosja znajdowała się
w głębokim kryzysie gospodarczym i kiedy malała jej rola międzynarodowa, jak
i w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku, kiedy Rosja wyszła z kryzysu i stała
Wstęp
17
się bardziej asertywna w realizowaniu własnych interesów na arenie międzyna‑
rodowej. W pracy pragnę wykazać także słuszność stanowiska, w myśl którego
charakter stosunków polsko ‑rosyjskich w okresie pozimnowojennym zależał
przede wszystkim od Rosji (jej polityki wewnętrznej i zagranicznej, w tym polity‑
ki prowadzonej wobec Polski), co eksponowano po stronie polskiej, ale nie tylko
od Rosji, relacje polsko ‑rosyjskie bowiem uzależnione były w znacznym stopniu
także od Polski, jej polityki zagranicznej, przede wszystkim zaś od jej polityki
wschodniej prowadzonej wobec Federacji Rosyjskiej i pozostałych państw po‑
wstałych w zachodniej części byłego ZSRR, w tym od woli politycznej polskich
grup rządzących do poprawy relacji z Rosją. Za stosunki polsko ‑rosyjskie, za ich
stan w omawianym okresie, odpowiedzialne były obie strony.
W polskiej literaturze naukowej, a także w publicystyce dotyczącej stosun‑
ków polsko ‑rosyjskich dominowało stanowisko, eksponowane także przez ko‑
lejne rządy RP, że polskie władze dążyły do ukształtowania bliskich i obopólnie
korzystnych stosunków z Rosją oraz że Polska zabiegała o poprawę stosunków
z Rosją, ale to z powodu polityki Rosji stosunki polsko ‑rosyjskie były zazwyczaj
kryzysowe. Wbrew przeważającemu w naszym kraju stanowisku uważam, że
Polska ponosi znaczną część odpowiedzialności za zły stan stosunków polsko‑
‑rosyjskich, charakterystyczny dla większości etapów relacji polsko ‑rosyjskich
w latach 1992–2015. W polskich badaniach polityki wschodniej RP stanowisko
takie występowało w zdecydowanej mniejszości w stosunku do głównego nur‑
tu i powszechnie obowiązującej w tym zakresie poprawności politycznej ba‑
daczy spraw międzynarodowych15. Prezentowane przeze mnie jako autora tej
monografii stanowisko w kwestii roli Rosji w polityce bezpieczeństwa Polski,
stosunków polsko ‑rosyjskich oraz roli Rosji w systemie międzynarodowym jest
stanowiskiem zdecydowanie mniejszościowym w polskich badaniach polityki
wschodniej Polski. Podobne stanowisko znaleźć było można m.in. w opracowa‑
niach autorstwa Stanisława Bielenia, Ryszarda Zięby, Bronisława Łagowskiego,
Andrzeja Romanowskiego czy Jana Widackiego. Wśród politologów rosyjskich
występowały zaś opinie, że za złe stosunki polsko ‑rosyjskie odpowiada przede
wszystkim polska strona. Te stosunki są złe – mówił Siergiej Markow – z ini‑
cjatywy Polski. „Rosja raczej jest zwolennikiem ich polepszania, a Polska – po‑
garszania”16.
Aby zrealizować główne cele badawcze i umożliwić udowodnienie przyję‑
tej tezy badawczej, postawiłem następujące szczegółowe pytania badawcze: Ja‑
kie były i jak zmieniały się główne determinanty polityki Polski wobec Rosji
15 Szerzej na ten temat zob. S. Bieleń: Badania polskiej polityki wschodniej. W: Bezpieczeń‑
stwo międzynarodowe. Polska – Europa – Świat. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi
Ryszardowi Ziębie z okazji czterdziestolecia pracy naukowej. Red. J. Zając, A. Włodkowska‑
‑Bagan, M. Kaczmarski. Warszawa 2015.
16 Przestańcie się mścić na Rosjanach. Rozmowa z Siergiejem Markowem, rosyjskim politolo‑
giem. „Rzeczpospolita”, 7–8 III 2015.
18
Wstęp
w okresie pozimnowojennym? Co było charakterystyczne (specyficzne) dla po‑
szczególnych etapów stosunków polsko ‑rosyjskich w omawianym okresie? Jakie
były główne obszary spornych interesów w stosunkach polsko ‑rosyjskich w wy‑
miarze bilateralnym i w wymiarze wielostronnym w latach 1992–2015? Jakie
były cechy charakterystyczne polityki Polski wobec Rosji w latach 1992–2013?
Jakie były najważniejsze implikacje kryzysu i konfliktu ukraińskiego w latach
2014–2015 dla ewolucji roli Rosji w polityce bezpieczeństwa Polski i dla stosun‑
ków polsko ‑rosyjskich? Jakie są w mojej ocenie najważniejsze dylematy strate‑
giczne polityki Polski wobec Rosji w połowie drugiej dekady XXI wieku?
Pragnę podkreślić, że niniejsze opracowanie nie jest monografią stosunków
polsko ‑rosyjskich w latach 1992–2015, w której Czytelnik może znaleźć całościo‑
we omówienie wszystkich istotnych zagadnień relacji między tymi państwami
we wszystkich głównych płaszczyznach stosunków międzynarodowych w oma‑
wianym okresie. W pracy scharakteryzowałem tylko niektóre z nich. Ze względu
na przyjęte cele badawcze akcent postawiony został na wyeksponowaniu miejsca
i roli Rosji w polityce zagranicznej, w tym przede wszystkim w polityce bezpie‑
czeństwa zewnętrznego Polski w okresie pozimnowojennym.
Preferowany przeze mnie paradygmat do wyjaśniania zjawisk i procesów po‑
lityki zagranicznej państw i stosunków międzynarodowych to paradygmat reali‑
styczny, szczególnie w jego wersji neoklasycznej, który, w ocenie autora, najlepiej
z wszystkich pozostałych teorii stosunków międzynarodowych pozwala na wy‑
jaśnianie zachowania państw na arenie międzynarodowej, w tym uwarunkowań
jego polityki zagranicznej, realizowanych interesów i celów oraz stosowanych
instrumentów i metod działania w relacjach dwu ‑ i wielostronnych. Pozwala on
także na udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące ukazania istoty systemu
międzynarodowego, w tym czynników sprawczych jego ewolucji17. Podzielam
stanowisko, że paradygmat realistyczny jest najbardziej bogatą i atrakcyjną ofer‑
tą badawczą polityki zagranicznej państw i stosunków międzynarodowych18.
Proponowane w ramach paradygmatu realistycznego założenia eksplanacyjne,
w jego wersji proponowanej przez realizm neoklasyczny, na którego gruncie pró‑
buje się pogodzić realizm klasyczny z realizmem strukturalnym (neorealizmem),
pozwalają najpełniej, w stosunku do innych teorii występujących w nauce o sto‑
sunkach międzynarodowych, na wniknięcie w istotę zjawisk i procesów doty‑
czących uwarunkowań, celów i środków polityki zagranicznej państw oraz ich
17 Szerzej na temat cech paradygmatu realistycznego w jego wersji klasycznej oraz pozosta‑
łych zob. H.J. Morgenthau: Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój. Przeł. R. Włoch.
Warszawa 2010; K.N. Waltz: Struktura teorii stosunków międzynarodowych. Przeł. R. Włoch.
Warszawa 2010; M. Kaczmarski: Realizm neoklasyczny. W: Teorie i podejścia badawcze w nauce
o stosunkach międzynarodowych. Red. R. Zięba, S. Bieleń, J. Zając. Warszawa 2015.
18 Zob. T. Łoś ‑Nowak: Paradygmat realistyczny – projekcje porządku międzynarodowego
w XXI wieku. W: Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku. Red. R. Kuźniar. Warszawa
2005.
Wstęp
19
relacji dwu ‑ i wielostronnych z innymi państwami jako głównymi uczestnikami
stosunków międzynarodowych19.
Zastosowane w pracy podejście badawcze to podejście politologiczne służące
wyjaśnianiu zjawisk i procesów społecznych. Ono wydaje się najbardziej przy‑
datne do opracowania podjętego tematu. Z metod badawczych wykorzystałem
m.in. metodę analizy czynnikowej i analizy systemowej, metodę instytucjonalno‑
‑prawną, metodę komparatystyczną oraz metody ilościowe. W szerokim zakresie
wykorzystana została metoda obserwacyjna w odniesieniu do tendencji rozwoju
polityki zagranicznej III RP, ewolucji stosunków polsko ‑rosyjskich oraz ewolu‑
cji systemu międzynarodowego w okresie pozimnowojennym, co pozwoliło na
umieszczenie podjętego problemu badawczego, polityki Polski wobec Rosji w la‑
tach 1992–2015, w szerszym kontekście ewolucji bliższego i dalszego środowi‑
ska międzynarodowego Polski w tym okresie. W pracy wykorzystanych zostało
wiele technik badawczych, w tym przede wszystkim analiza zawartości doku‑
mentów, analiza danych statystycznych oraz analiza krytyczna piśmiennictwa
naukowego.
Celowi zapewnienia efektywnego rozwiązania problemu badawczego i wy‑
kazania słuszności postawionej tezy badawczej oraz uzyskania odpowiedzi na
postawione pytania badawcze, za pomocą przyjętych metod badawczych, pod‑
porządkowana została struktura pracy. Przyjąłem w niej układ chronologiczno‑
‑problemowy, który pozwala na w miarę pełne przedstawienie i analizę wyda‑
rzeń, zjawisk, procesów oraz problemów występujących w polityce zagranicznej
i bezpieczeństwa Polski, w stosunkach polsko ‑rosyjskich oraz w stosunkach
międzynarodowych w Europie i w skali globalnej w omawianym okresie.
Strukturę książki tworzy pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedsta‑
wiłem najważniejsze determinanty stosunków polsko ‑rosyjskich w latach 1992–
2015 z wyeksponowaniem najistotniejszych uwarunkowań wewnątrzpolskich
(o charakterze obiektywnym i subiektywnym), wewnątrzrosyjskich (obiektyw‑
nych i subiektywnych) i międzynarodowych, które w mojej ocenie w stopniu naj‑
wyższym kształtowały politykę Polski wobec Rosji i stosunki polsko ‑rosyjskie.
Całość prezentowanych uwarunkowań stosunków polityki Polski wobec Rosji
oraz stosunków polsko ‑rosyjskich oparta została na modelu wyznaczników po‑
lityki zagranicznej państwa, wprowadzonym do polskiej nauki o stosunkach
międzynarodowych przez Ryszarda Ziębę. Ze względu na rozległy przedział
czasowy oraz niezwykle dużą liczbę determinant zarówno wewnętrznych, jak
i zewnętrznych rozdział ten ma charakter daleko idącej syntezy. Uznałem za za‑
sadne dokonanie zarysu najważniejszych uwarunkowań nie tylko wewnątrzpol‑
skich i wewnątrzrosyjskich, ale także międzynarodowych polityki Polski wobec
Rosji w latach 1992–2015, przede wszystkim ze względu na duże uzależnienie
polityki wschodniej Polski od polityki prowadzonej wobec Rosji i wobec innych
19 Zob. M. Kaczmarski: Realizm neoklasyczny…
20
Wstęp
państw obszaru poradzieckiego przez Stany Zjednoczone, NATO oraz Unię Eu‑
ropejską. Polityka wschodnia Polski była w znacznym stopniu determinowana
charakterem polityki USA, NATO i UE wobec obszaru poradzieckiego.
Rozdział drugi zawiera charakterystykę głównych etapów stosunków polsko‑
‑rosyjskich w latach 1992–2013 w wymiarze dwustronnym, ze szczególnym
podkreśleniem roli Rosji w polityce bezpieczeństwa Polski w każdej z omawia‑
nych faz. Stosunkowo szeroko ukazane zostały nowe akcenty w koncepcji oraz
w praktyce polityki wschodniej Polski, przede wszystkim zaś w polityce Polski
wobec Rosji i w stosunkach polsko ‑rosyjskich w latach 2008–2010. Omówiony
został wpływ katastrofy polskiego prezydenckiego samolotu pod Smoleńskiem
w dniu 10 kwietnia 2010 roku na politykę Polski wobec Rosji, na wzrost postaw
antyrosyjskich w społeczeństwie polskim i na postępujący impas w stosunkach
polsko ‑rosyjskich w latach 2011–2013.
Istotą rozdziału trzeciego jest ukazanie cech najbardziej charakterystycznych
polityki Polski wobec Rosji w latach 1992–1913. Wyeksponowane zostały cechy
związane z rolą Rosji jako jednego z najważniejszych partnerów gospodarczych
Polski w okresie pozimnowojennym, a zarazem postrzeganiem tego kraju jako
największego zagrożenia dla bezpieczeństwa Polski. Omówione zostały główne
problemy sporne w stosunkach polsko ‑rosyjskich w latach 1992–2013. W ra‑
mach tego wyeksponowane zostały kwestie dotyczące obciążeń historycznych,
przede wszystkim związane z charakterem polityki historycznej Polski wobec
Rosji. Zwrócono uwagę na kontrowersje polsko ‑rosyjskie związane z odmien‑
nymi wizjami bezpieczeństwa międzynarodowego w Europie pozimnowojen‑
nej, kontrowersje dotyczące bezpieczeństwa ekonomicznego Polski oraz spory
polsko ‑rosyjskie na tle polityki Polski i Rosji wobec państw obszaru poradziec‑
kiego. Zarysowane zostały także kwestie łączące się z prawicowym populizmem
w Polsce jako jedną z barier na drodze do poprawy stosunków polsko ‑rosyjskich
w latach 1992–2013.
W rozdziale czwartym nakreślono główne uwarunkowania i etapy kryzy‑
su i konfliktu ukraińskiego w latach 2014–2015 oraz najważniejsze ich implika‑
cje dla bezpieczeństwa Polski, polityki Polski wobec Rosji i stosunków polsko‑
‑rosyjskich. Do takich należy zaliczyć: wzrost poczucia zagrożenia ze strony
Rosji, wzrost dążeń do wzmocnienia własnego potencjału obronnego Polski,
wzmocnienie spoistości NATO i wzrost jego zaangażowania w bezpieczeństwo
Polski i naszego subregionu, zacieśnienie dwustronnej współpracy polsko ‑ame‑
rykańskiej w dziedzinie bezpieczeństwa oraz wzrost zagrożeń ekonomicznych
Polski. Kryzys i konflikt ukraiński doprowadziły do zamrożenia polsko ‑ro‑
syjskich stosunków, do największego ochłodzenia tych stosunków w całym
okresie pozimnowojennym.
W rozdziale piątym wskazałem na najważniejsze, moim zdaniem, dylema‑
ty strategiczne polityki Polski wobec Rosji, występujące także w okresie wcześ‑
niejszym, których konflikt we wschodniej Ukrainie nie sfalsyfikował, a bardziej
Wstęp
21
jeszcze je wyostrzył. Zawierają się w próbie odpowiedzi na następujące pytania:
Jaka powinna być koncepcja polityki wschodniej Polski po kryzysie i konflikcie
ukraińskim? Jaka powinna być rola Rosji w polityce bezpieczeństwa Polski? Czy
Rosja w polityce bezpieczeństwa Polski powinna być postrzegana jako przeciw‑
nik, wróg, czy tylko trudny partner? Czy w interesie Polski leży angażowanie,
czy izolowanie Rosji w polityce międzynarodowej? Rosja czy Ukraina powinna
być głównym partnerem Polski na obszarze poradzieckim? Czy w interesie Pol‑
ski są rewolucyjne czy ewolucyjne zmiany na Ukrainie?
Podstawę materiałową prezentowanej pracy stanowią przede wszystkim ofi‑
cjalne dokumenty dotyczące polityki zagranicznej Polski i Rosji w okresie po‑
zimnowojennym oraz stosunków polsko ‑rosyjskich. Wiele zagadnień będących
przedmiotem rozważań w tej książce ma bardzo bogatą literaturę zarówno obco‑
języczną, jak i polską. Dotyczy to przede wszystkim publikacji z zakresu zewnętrz‑
nych uwarunkowań stosunków polsko ‑rosyjskich w okresie pozimnowojennym
w wymiarze globalnym, regionalnym i subregionalnym, w tym poszczególnych
aspektów ewolucji systemu międzynarodowego20, bezpieczeństwa europejskiego21
20 Dla przykładu zob. Globalizacja polityki światowej. Wprowadzenie do stosunków między‑
narodowych. Red. J. Baylis, S. Smith. Kraków 2008; S. Parzymies: Stosunki międzynarodowe
w Europie 1945–2009. Warszawa 2009; R. Kuźniar: Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989–2010.
Stosunki międzynarodowe na przełomie XX i XXI wieku. Warszawa 2011; A. Chwalba: Historia
powszechna 1989–2011. Warszawa 2011; Bliski Wschód coraz bliżej. Red. J. Danecki, S. Sulow‑
ski. Warszawa 2011; Global Crises and the Crisis of Global Leadership. Ed. S. Gill. Cambridge
2011; P. Buhler: O potędze w XXI wieku. Przeł. G. Majcher. Warszawa 2014.
21 Do najciekawszych opracowań z tego zakresu, jakie ukazały się w kolejnych latach okre‑
su pozimnowojennego w polskiej literaturze politologicznej, należy zaliczyć (wg kolejności uka‑
zywania się publikacji): W. Multan: Wizje bezpieczeństwa europejskiego. Warszawa 1997; Bez‑
pieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku. Red. D.B. Bobrow, E. Haliżak,
R. Zięba. Warszawa 1997; J. Czaputowicz: System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie
u progu XXI wieku. Warszawa 1998; R. Zięba: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego.
Koncepcje – struktury – funkcjonowanie. Warszawa 1999; Bezpieczeństwo międzynarodowe cza‑
su przemian. Zagrożenia – koncepcje – instytucje. Red. R. Kuźniar, Z. Lachowski. Warszawa
2003; Bezpieczeństwo Polski i bezpieczeństwo europejskie na początku XXI wieku. Red. M. Sto‑
larczyk. Katowice 2004; Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka. Red. K. Żukrow‑
ska, M. Grącik. Warszawa 2006; I. Pawlikowska: Koncepcje bezpieczeństwa państw Europy
Środkowej po 1989 roku. Toruń 2006; S. Koziej: Między piekłem a rajem: Szare bezpieczeństwo na
progu XXI wieku. Toruń 2006; Dokąd zmierza świat? Red. A.D. Rotfeld. Warszawa 2008; Bez‑
pieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie. Red. R. Zięba. Warszawa 2008; Bezpieczeństwo
międzynarodowe. Wyzwania i zagrożenia. Red. P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak. Radom
2009; Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń. Red. J. Symonides. Warszawa 2010; Bez‑
pieczeństwo międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku. Wybrane zagadnienia. Red. B. Skulska,
P. Skulski. Wrocław 2010; NATO w pozimnowojennym środowisku (nie)bezpieczeństwa. Red.
M. Pietraś, J. Olchowski. Lublin 2011; Bezpieczeństwo międzynarodowe. Red. R. Kuźniar i in.
Warszawa 2012; J. Kiwerska: Rozchodzenie się dwóch światów. Stany Zjednoczone i relacje trans‑
atlantyckie 1989–2012. Poznań 2013.
Wśród licznych opracowań anglojęzycznych dotyczących bezpieczeństwa europejskiego war‑
to wymienić dla przykładu kilka, które ukazały się w ostatnich latach: W.J. Thies: Why NATO
22
Wstęp
i integracji europejskiej22. Wielce przydatne w zrealizowaniu podjętego tematu
okazały się monografie oraz prace zbiorowe poświęcone polskiej polityce za‑
granicznej i bezpieczeństwa po roku 198923. Niezwykle bogata jest także litera‑
tura rosyjskojęzyczna poświęcona polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej24.
Ukazało się także wiele interesujących opracowań polskojęzycznych, których
autorzy omawiają poszczególne aspekty polityki zagranicznej Rosji w okresie
Endures. Washington 2009; S. Marsh, W. Rees: The European Union in the Security of Europe.
From Cold War to Terror War. Abingdon 2011; Understanding NATO in the 21st Century. Alliance
Strategies, Security and Global Governance. Eds. G.P. Herd, J. Kriendler. New York 2012.
22 Wśród wielu prac, jakie ukazały się w polskiej literaturze z zakresu integracji europejskiej
w okresie od uzyskania przez Polskę w roku 2004 członkostwa w UE, pragnę zwrócić uwagę na
następujące opracowania (wg kolejności ukazywania się publikacji): K. Łastawski: Historia in‑
tegracji europejskiej. Toruń 2006; Unia Europejska i Polska wobec dylematów integracyjnych na
początku XXI wieku. Red. M. Stolarczyk. Toruń 2006; J.J. Węc: Spór o kształt instytucjonalny
Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej 1950–2005. Między ideą ponadnarodowości a współ‑
pracą międzyrządową. Analiza politologiczna. Kraków 2006; A. Podraza: Unia Europejska
w procesie reform traktatowych. Lublin 2007; T.G. Grosse: Europa na rozdrożu. Warszawa 2008;
P. Żurawski vel Grajewski: Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji a interesy Polski 1991–2004.
Kraków–Warszawa 2008; A. Domagała: Integracja Polski z Unią Europejską. Warszawa 2008;
Deficyt demokracji w Unii Europejskiej. Red. K.A. Wojtaszczyk, J. Szymańska. Warszawa 2012;
Z. Czachór: Kryzys i zaburzona dynamika Unii Europejskiej. Warszawa 2013; T. Kubin: Legity‑
mizacja systemu instytucjonalnego Unii Europejskiej. Katowice 2014.
23 Dla przykładu zob. Polska i jej sąsiedzi w latach dziewięćdziesiątych. Polityczne i ekono‑
miczne aspekty współpracy i integracji. Red. B. Łomiński, M. Stolarczyk. Katowice 1998; Pol‑
ska polityka zagraniczna w procesie przemian po 1989 roku. Red. A. Żukowski. Olsztyn 1999;
Polityka zagraniczna RP 1989–2002. Red. R. Kuźniar, K. Szczepanik. Warszawa 2002; Polska
polityka bezpieczeństwa 1989–2000. Red. R. Kuźniar. Warszawa 2001; Polska w stosunkach
międzynarodowych. Red. S. Bieleń. Warszawa 2007; R. Kuźniar: Droga do wolności. Polityka
zagraniczna III Rzeczypospolitej. Warszawa 2008; P. Grudziński: Państwo inteligentne. Polska
w poszukiwaniu międzynarodowej roli. Toruń 2008; Polityka zagraniczna Polski. Unia Europejska,
Stany Zjednoczone, sąsiedzi. Red. J. Czaputowicz. Warszawa 2008; K. Łastawski: Polska racja
stanu po wstąpieniu do Unii Europejskiej. Warszawa 2009; Polityka zagraniczna Polski po wstąpie‑
niu do NATO i do Unii Europejskiej. Problemy tożsamości i adaptacji. Red. S. Bieleń. Warszawa
2010; Polska wobec sąsiadów. Współczesne stosunki polityczne…; R. Zięba: Główne kierunki…;
Stosunki Polski z sąsiadami w pierwszej dekadzie XXI wieku. Red. M. Stolarczyk. Katowice
2011; R. Zięba: Polityka zagraniczna Polski w strefie euroatlantyckiej. Warszawa 2013; A. Balcer,
K. Wóycicki: Polska na globalnej szachownicy. Warszawa 2014; Dylematy polityki zagranicznej
Polski na początku XXI wieku. Red. K. Czornik, M. Lakomy, M. Stolarczyk. Katowice 2014;
Dylematy polityki bezpieczeństwa Polski na początku drugiej dekady XXI wieku. Red. K. Czor‑
nik, M. Lakomy. Katowice 2014.
24 Dla przykładu zob. Wnieszniaja politika Rossijskoj Fiedieracyi 1992–1999. Red. A.W. Tor‑
kunow. Moskwa 2000; A.W. Torkunow: Sowriemiennyje mieżdunarodnyje otnoszenija i mi‑
rowaja politika. Moskwa 2004; E.W. Szturba: Postroienije koncepcii naconalnoj biezopas‑
nosti w Rossijskoj Fiedieracyi w 1992–2004 gg. Moskwa 2009; I. Czichariew: Wnieszniaja
politika sowriemiennoj Rossii. W: Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty sto‑
sunków z Polską, Ukrainą i Białorusią. Red. L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor. Kra‑
ków 2010.
Wstęp
23
pozimnowojennym25. Stosunkowo dużo jest też opracowań niemieckojęzycz‑
nych i anglojęzycznych, których autorzy analizują politykę wewnętrzną i zagra‑
niczną Rosji26. Relatywnie skromnie prezentuje się literatura rosyjskojęzyczna
na temat stosunków rosyjsko ‑polskich w omawianym okresie27. Bardzo ubo‑
ga jest literatura anglojęzyczna dotycząca tej samej problematyki. Nieco tylko
liczniejsze są niemieckojęzyczne opracowania dotyczące stosunków polsko‑
‑rosyjskich28.
Bez wątpienia bogata jest polska literatura z zakresu stosunków polsko‑
‑rosyjskich w latach 1992–2015. Opublikowano wiele ciekawych i wartościowych
opracowań, monografii, prac zbiorowych i artykułów w czasopismach specjali‑
stycznych poświęconych poszczególnym aspektom stosunków polsko ‑rosyjskich
25 Dla przykładu zob. M. Czajkowski: Rosja w Europie. Kraków 2003; S. Bieleń: Tożsa‑
mość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej. Warszawa 2006; M. Raś: Ewolucja polityki zagra‑
nicznej Rosji wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej w latach 1991–2001. Warszawa
2005; Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych. Red. A. Czarnocki, I. Topolski.
Lublin 2006; A. Bryc: Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Toruń 2004; Idem: Rosja
w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry? Warszawa 2008; Polityka zagraniczna Rosji. Red.
S. Bieleń, M. Raś. Warszawa 2008; A. Eberhard: Stosunki rosyjsko ‑białoruskie. Warszawa 2008;
A. Curanović, S. Kardaś, R. Alf: Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej w okresie prezyden‑
tury Władimira Putina. Próba bilansu. Warszawa 2008; Wizerunki międzynarodowe Rosji. Red.
S. Bieleń. Warszawa 2011; I. Topolski: Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw Europy
Wschodniej. Lublin 2013; Rosja w procesach globalizacji. Red. S. Bieleń. Warszawa 2013; Rosja.
Rozważania imperiologiczne. Red. S. Bieleń, A. Skrzypek. Warszawa 2015; B. Panek: Polityka
Federacji Rosyjskiej w regionie Europy, Azji i Pacyfiku. Warszawa 2015.
26 Wśród opracowań, jakie ukazały się na ten temat, dla przykładu zob. Ostmitteleuropa,
Russland und die Osterweiterung der NATO. Perzeptionen und Strategien im Spannungsfeld na‑
tionaler und europäischer Sicherheit. Hrsg. A. Pradetto. Baden ‑Baden 1997; S. Fischer: Rus‑
slands Westpolitik in der Krise 1992–2000. Eine konstruktivistische Untersuchung.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
