Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00035 001074 24504667 na godz. na dobę w sumie
Rozwój i zarządzanie strukturami klastrowymi w regionie - ebook/pdf
Rozwój i zarządzanie strukturami klastrowymi w regionie - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 439
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7969-223-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> biznes >> ekonomia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).

Analizując doświadczenia najbardziej rozwiniętych regionów na świecie, można dostrzec kształtowanie się w ich ramach specyficznych struktur społeczno-gospodarczych określanych jako klastry czy grona, które w decydującym stopniu mogą się przyczyniać do podnoszenia regionalnej konkurencyjności i w konsekwencji wysokiej dynamiki wzrostu.

 

Klastry są fenomenem globalnym, tzn. występują nie tylko w krajach wysoko rozwiniętych. Funkcjonowanie struktur klastrowych zostało zaobserwowane w wielu krajach świata. Klastry powstają właściwie we wszystkich sektorach gospodarki. Ich obecność nie ogranicza się tylko do sektorów przemysłu przetwórczego. Występują równie dobrze w usługach, w sektorach wysokich technologii, jak i sektorach tradycyjnych. Charakteryzują się także różnym poziomem innowacyjności i zaawansowania technologicznego, a tym samym różnymi perspektywami oraz strategiami rozwoju.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Jan Kaźmierski–Katedra Logistyki, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki 90-237 Łódź, ul. Jana Matejki 22/26 kazjan@tlen�pl RECENZENT Ryszard Brol REDAKTORWYDAWNICTWA Małgorzata Szymańska SKŁAD I ŁAMANIE ESUS – Agnieszka Buszewska PROJEKTOKŁADKI Barbara Grzejszczak Fotografia na okładce: Copyright © 2010 Corel Corporation © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź2012 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego WydanieI�6086/2012 ISBN(wersja drukowana) 978-83-7525-797-7 ISBN (ebook) 978-83-7969-223-1 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www�wydawnictwo�uni�lodz�pl e-mail:ksiegarnia@uni�lodz�pl tel�(42)6655863,faks(42)6655862 Spis treści Wykaz stosowanych skrótów�������������������������������������������������������������������������������������������������� Wstęp����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Rozdział I. Struktury klastrowe – źródła powstawania i zasady funkcjonowania������������ 1� Wprowadzenie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2� Genezakoncepcjistrukturtypuklastrowego������������������������������������������������������������������������ 3� Pojęcieicechystrukturklastrowych������������������������������������������������������������������������������������ 3�1� Klaster��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3�2� Inicjatywaklastrowa����������������������������������������������������������������������������������������������������� 3�3� Koordynator/animatorklastra��������������������������������������������������������������������������������������� 4� Klasterjakoformastrukturysieciowej��������������������������������������������������������������������������������� 5� Uwarunkowaniaimechanizmpowstawaniaklastrów��������������������������������������������������������� 6� Kooperencjawklastrach������������������������������������������������������������������������������������������������������ 7� Typologiamodeliklastrów���������������������������������������������������������������������������������������������������� 8� Atutyisłabościstrukturklastrowych������������������������������������������������������������������������������������ 9� Doświadczeniawzakresierozwojustrukturklastrowych��������������������������������������������������� 9�1� RozwójklastrówwkrajachUniiEuropejskiejiwinnychpaństwach�������������������������� 9�2� RozwójklastrówwPolsce�������������������������������������������������������������������������������������������� 10� Podsumowanie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Rozdział II. Regionalne aspekty rozwoju struktur klastrowych����������������������������������������� 1� Wprowadzenie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2� Pojęcieregionuirozwojuregionalnego������������������������������������������������������������������������������� 3� Czynnikirozwojuregionalnego������������������������������������������������������������������������������������������� 3�1� Rozwójregionalnyakoncepcjapotrójnejheliksy�������������������������������������������������������� 4� Konkurencyjnośćitworzenieprzewagkonkurencyjnychregionu��������������������������������������� 5� Systemlogistycznyregionuopartynakoncepcjiklastrów��������������������������������������������������� 6� Konkurencyjnośćregionuaklastry�������������������������������������������������������������������������������������� 7� Klastryjakopotencjałrozwojowyregionu��������������������������������������������������������������������������� 8� Politykarozwojuopartanaklastrachijejmodele���������������������������������������������������������������� 9� Wspieranierozwojuklastrówwświetlebadańidokumentówrządowych������������������� 10� Rolasektorapublicznego������������������������������������������������������������������������������������������������ 11� Rozwójklastrówaspecjalnestrefyekonomiczne������������������������������������������������������� 12� Podsumowanie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Rozdział III. Specyfika rozwoju struktur klastrowych�������������������������������������������������������� 1� Wprowadzenie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2� Rozwójstrukturyklastrowej������������������������������������������������������������������������������������������������ 2�1� Podejścieopartenakrzywejcyklużycia���������������������������������������������������������������������� 2�2� Podejścieopartenapięciofazowymrozwojuinicjatywyklastrowej���������������������������� 7 9 21 21 22 25 25 30 31 32 36 42 46 51 61 61 68 71 77 77 79 84 91 93 100 102 105 112 120 125 129 134 139 139 140 141 145 2�2�1� Fazaanalizy������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2�2�2� Fazamobilizacji������������������������������������������������������������������������������������������������� 2�2�3� Fazaformułowaniastrategii������������������������������������������������������������������������������ 2�2�4� Fazawdrożenia�������������������������������������������������������������������������������������������������� 2�2�5� Fazaewaluacji��������������������������������������������������������������������������������������������������� 3� Funkcjakoordynatora/animatoraimodelefunkcjonowaniaklastrów���������������������������������� 4� Formaorganizacyjno-prawnafunkcjonowaniaklastrów����������������������������������������������������� 5� Finansowanierozwojustrukturklastrowych������������������������������������������������������������������������ 6� Instytucjeotoczeniabiznesuwrozwojustrukturklastrowych��������������������������������������������� 7� Podsumowanie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Rozdział IV. Metody badań i ewaluacji struktur klastrowych�������������������������������������������� 1� Wprowadzenie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2� Istotairolaewaluacjiwmetodycebadań����������������������������������������������������������������������������� 3� Ewaluacjaklastrów�������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 4� Metodyitechnikistosowanewewaluacjistrukturklastrowych������������������������������������������ 4�1� Badaniaklastrówwujęciumikroorganizacyjnym�������������������������������������������������������� 4�2� Badaniaklastrówwujęciumezoorganizacyjnym��������������������������������������������������������� 4�3� Badaniaklastrówwujęciumieszanym������������������������������������������������������������������������� 5� Benchmarkingjakometodabadawczaklastrów������������������������������������������������������������������� 5�1� Definiowaniebenchmarkingu�������������������������������������������������������������������������������������� 5�2� Rolabenchmarkinguklastrów�������������������������������������������������������������������������������������� 5�3� Etapyizasadyprocesubenchmarkingu����������������������������������������������������������������������� 6� Podsumowanie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Rozdział V. Analiza klastrów potencjalnych w regionie łódzkim���������������������������������������� 1� Wprowadzenie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2� Uwarunkowaniaiczynnikirozwojoweklastrówwregioniełódzkim���������������������������������� 3� Specjalizacjaregionalnaaprofilpotencjalnychklastrów����������������������������������������������������� 4� Analizakoncentracjibranżowejwukładziepodregionów��������������������������������������������������� 5� Potencjalneklastrywgospodarceregionułódzkiego����������������������������������������������������������� 5�1� Klastrywsektorzeprzemysłu��������������������������������������������������������������������������������������� 5�2� Klastrywsektorzeusługrynkowych���������������������������������������������������������������������������� 5�3� Klastrysektorzeusługnierynkowych�������������������������������������������������������������������������� 6� Podsumowanie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Rozdział VI. Identyfikacja i problemy rozwoju struktur klastrowych w regionie łódzkim���� 1� Wprowadzenie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2� Metodyizakresbadań���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3� Identyfikacjaklastrówistniejącychwregioniełódzkim������������������������������������������������������� 4� Analizawynikówbadańkwestionariuszowych�������������������������������������������������������������������� 4�1� Badaniawgrupieczłonkówklastrów��������������������������������������������������������������������������� 4�2� Badaniawgrupieprzedstawicielisamorządów������������������������������������������������������������ 4�3� BadaniawŁódzkiejSpecjalnejStrefieEkonomicznej������������������������������������������������� 5� Opinieekspertówikadrymenedżerskiejnatematuwarunkowańrozwojustrukturklastro- wych������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6� Benchmarkingrozwojuklastrówwregioniełódzkim���������������������������������������������������������� 7� Podsumowanie���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 146 149 151 153 155 155 159 165 176 183 187 187 189 193 193 194 204 206 210 210 211 212 215 219 219 220 226 231 236 237 248 256 260 263 263 264 268 273 273 292 300 305 323 331 Rozdział VII. Wnioski, rekomendacje i modele usprawniające rozwój i zarządzanie strukturami klastrowymi�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 1� Wprowadzenie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2� Możliwościrozwojuklastrówpotencjalnych���������������������������������������������������������������������� 3� Stanrozwojuklastrówistniejących������������������������������������������������������������������������������������� 4� Barieryiograniczeniarozwojoweklastrów������������������������������������������������������������������������� 4�1� Barieryzwiązanezfinansowaniem������������������������������������������������������������������������������� 4�2� Barieranieznajomościkoncepcjiklastróworazkorzyściznimizwiązanych�������������� 4�3� Barierabrakuwspółpracyklastrówzadministracjąpubliczną������������������������������������ 5� Systemwspieraniaklastrówwregionie������������������������������������������������������������������������������� 6� Rolakoordynatoraklastra,jegokompetencjeirelacjezotoczeniem����������������������������������� 7� Specjalnestrefyekonomicznearozwójklastrów���������������������������������������������������������������� 8� Rekomendacjeipostulatyzmian������������������������������������������������������������������������������������������ 9� Modeleusprawniająceprocesyzarządzaniarozwojemklastrów����������������������������������������� 9�1� Ogólnezałożeniakonstrukcjimodelipolitykiklastrowej�������������������������������������������� 9�2� Koncepcjamodelumechanizmuhierarchizacjiklastrów�������������������������������������������� 9�3� Koncepcjamodeluwspieraniaklastrówzdochodówpodmiotówzarządzającychspe- cjalnychstrefekonomicznych������������������������������������������������������������������������������������� 9�4� Koncepcjamodelu–specjalnestrefyekonomicznewrolikoordynatorapolitykikla- strowej��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 10� Podsumowanie�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Zakończenie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Bibliografia ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Spis rysunków, wykresów, tabel��������������������������������������������������������������������������������������������� Załączniki ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Od Redakcji����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 5 337 337 338 339 341 343 344 345 346 348 350 353 361 361 362 365 366 369 371 391 409 412 437 Wykaz stosowanych skrótów –działalnośćbadawczo-rozwojowa –SiećInformacjidlaBiznesu B+R BIN BPO –centrazapleczabiznesowego(Business Process Offshoring) CBP –politykarozwojuopartanaklastrach ECA –EuropejskieStowarzyszenieKlastrów IBnGR –InstytutBadańnadGospodarkąRynkową ICT IOB IRC KPK KPO –technologieinformacyjno-komunikacyjne(teleinformatyka) –instytucjeotoczeniabiznesu –OśrodkiPrzekazuInnowacji –KrajowyPunktKontaktowy – centrazaawansowanychusługzzakresuanaliziekspertyz(Knowledge Process Outsourcing)� KSFP –KrajoweStowarzyszenieFunduszyPoręczeniowych KSRR –KrajowaStrategiaRozwojuRegionalnego KSU –KrajowySystemUsług ŁSSE –ŁódzkaSpecjalnaStrefaEkonomiczna MŚP –małeiśrednieprzedsiębiorstwa NSRR –NarodowaStrategiaRozwojuRegionalnego NUTS –KlasyfikacjaJednostekTerytorialnychdoCelówStatystycznych OECD–OrganizacjaWspółpracyGospodarczejiRozwoju PARP –PolskaAgencjaRozwojuPrzedsiębiorczości PKD –PolskaKlasyfikacjaDziałalności POIG –ProgramOperacyjnyInnowacyjnaGospodarka PSFP –PolskieStowarzyszenieFunduszyPożyczkowych RPO –RegionalnyProgramOperacyjny SSE STRATEGOR –WielkopolskieCentrumEkspertyzFinansowych WDB –wartośćdodanabrutto ZPORR–ZintegrowanyProgramOperacyjnyRozwojuRegionalnego –specjalnestrefyekonomiczne Wstęp Analizując doświadczenia najbardziej rozwiniętych regionów na świecie, możnadostrzeckształtowaniesięwichramachspecyficznychstrukturspołeczno- -gospodarczychokreślanychjakoklastryczygrona,którewdecydującymstopniu mogąsięprzyczyniaćdopodnoszeniaregionalnejkonkurencyjnościiwkonse- kwencjiwysokiejdynamikiwzrostu� Klastrysąfenomenemglobalnym,tzn�występująnietylkowkrajachwyso- korozwiniętych�Funkcjonowaniestrukturklastrowychzostałozaobserwowane wwielukrajachświata�Klastrypowstająwłaściwiewewszystkichsektorachgo- spodarki�Ichobecnośćnieograniczasiętylkodosektorówprzemysłuprzetwór- czego�Występująrówniedobrzewusługach,wsektorachwysokichtechnologii, jakisektorachtradycyjnych�Charakteryzująsiętakżeróżnympoziomeminno- wacyjnościizaawansowaniatechnologicznego,atymsamymróżnymiperspek- tywamiorazstrategiamirozwoju� Jednakżezjawiskoklastraniejestdostatecznierozpoznane�Istniejepoważna lukawwiedzycodoskutkówiefektówklastrów�Upłynęłobowiemzbytmało czasu,abymożliwabyładługofalowaocenapolitykiklastrów,zarównotejwwy- daniumiędzynarodowej,jakitejregionalnejilokalnej� WPolscewostatnichlatachdynamicznierośniezainteresowanieklastrami� Powstająróżnegorodzajuinicjatywy,którychcelemjestrozwójsilnychikon- kurencyjnychspecjalizacjigospodarczych,któremogąstaćsięwkonsekwencji motoremrozwojugospodarkidanegoregionu�Oczywistyjestichzwiązekzpo- ziomemrozwojuorazkonkurencyjnościądanegoregionu�Ztegoteżwzględu, klastrytraktowanesąjakozjawisko ocharakterze regionalnym� Rozpatrując istotę klastrów, przyjąć można klasyczną definicję Michaela Portera,wedługktóregoklastry/grona(clusters),„[…]sątogeograficznesku- piskawzajemniepowiązanychfirm,wyspecjalizowanychdostawców,jednostek świadczącychusługi,firmdziałającychwpokrewnychsektorachizwiązanych znimiinstytucjiwposzczególnychdziedzinach,konkurującychmiędzysobą, ale także współpracujących, W tej koncepcji istotną rolę odgrywa osadzenie działańgospodarczychwtrwającychstosunkachspołecznych,mającychcha- raktersieci”� Kluczowedlafenomenuklastrajestuwzględnienieroliiinterakcjipomiędzy takimi czynnikami, jak koncentracja przestrzenna powiązana z bliskością pod- miotów, systemowy charakter (rozbudowana sieć formalnych i nieformalnych powiązań),jednoczesnekonkurowanieikooperowanie(co-opetition)� 10 Opróczpowyższychzagadnień,zfenomenemklastrawiążesięteższeregin- nychczynnikówotrudnymdouchwyceniawymiarze�Należałobytuwymienićta- kiecechy,jakwieloletnieczynawetwielowiekowetradycjeokreślonejdziałalno- ściwdanejlokalizacji(ang�path dependency),„zagnieżdżenie”wregionie(local embeddedness),atrakcyjnyrynekwyspecjalizowanejsiłyroboczej,występowanie iefektywnadyfuzjawiedzyukrytej(tacit knowledge)czyznaczącepokładykapi- tałuspołecznego(zaufanie,efektywnawspółpracawukładziepotrójnejhelisy–tj� międzyprzedsiębiorcami,sektoremB+Rorazwładzamisamorządowymi)� Klasterstanowizatemodmianę sieci występującej w określonej lokaliza- cji geograficznej,wktórejbliskiesąsiedztwofirmiinstytucjizapewniaistnienie pewnegorodzajuwspólnotyorazzwiększaczęstotliwośćiznaczenieinterakcji� Posiadazatemszerszycharakterniżsektoridziękitemuwskazujepowiązania, komplementarność oraz przepływy technologii, umiejętności i informacji, któ- reprzekraczajągranicefirmisektorów�Koncepcjatazostaławypracowanana gruncienowegosieciowegopodejściadozagadnieńocharakterzespołeczno-go- spodarczym�W ramach tego podejścia wskazuje się na sieciowy charakter in- nowacyjnychsektorówgospodarki,wramachktórychwartośćdodanatworzona jest przez wykorzystanie efektów synergicznych dwóch podsystemów, tj� sieci przedsiębiorstworazsektoranaukowo-badawczego,przypoparciuwładzsamo- rządowych�Zwracasiętakżeuwagęnarelacjenieformalnezachodzącepomię- dzyfirmamiipracownikamipodmiotówfunkcjonującychwobrębieklastra,które przyczyniająsiędomultilateralnejtransformacjiwiedzyiknow-how� Ważnym czynnikiem z punktu widzenia badania rozwoju struktur klastro- wychjestrozróżnieniepojęciaklastraorazinicjatywy klastrowej�Inicjatywy klastrowe – z reguły w postaci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej – to grupaaktorówlokalnychdążącadozainicjowaniafunkcjonowaniadanegoklastra bądźrozwiązaniajegoistotnychproblemów�Powoływanesąwcelustymulowa- niarozwojudanegoklastra�Sąformąorganizacji,czyteżsamoorganizacjidanego skupiskafirmiinstytucji,którasłużyzdefiniowaniuwspólnychproblemówice- lóworazkonkretnychprzedsięwzięćidziałańnarzeczrozwojudanegoklastra� Inicjatywyteprzyczyniająsiętakżedorozwijaniakomunikacjiiwspółpracy;nie są jednak przedsięwzięciami stricte gospodarczymi� Jeśli inicjatywy klastrowe otrzymująwsparciepubliczne,tocelemtakiegozabiegujestprzedewszystkim stymulowaniepowiązańiinterakcjiorazbudowakapitałuspołecznego,niezaśfi- zycznetworzenieklastrautożsamianegozdanązinstytucjonalizowanąinicjatywą� Zainteresowanie klastrami wynika z zaakceptowania poglądu, że klaster jestformąorganizacjidziałalnościgospodarczejowysokimpotencjaleinnowa- cyjnym,atymsamymodgrywakluczowąrolęwkreowaniukonkurencyjności i rozwoju społeczno-gospodarczego�Badaniaempirycznewskazują,żepodmio- tyulokowanewefektywniefunkcjonującymklastrzecharakteryzujewiększawy- dajnośćorazwyższystopieńinnowacyjności�Przekładasiętotymsamymnaich wyższypotencjałkonkurencyjny�Tekorzyściwpowiązaniuzwystępowaniem 11 pozytywnych korzyści zewnętrznych (czyli takich, które nie mogą zostać za- właszczoneprzezindywidualnepodmioty)powodują,żeklastrymogąstawaćsię motoramirozwojuregionalnego� Ztegoteżwzględuklastrystałysięobiektemzainteresowaniawładzpublicz- nychróżnegoszczebla�M�Porterjużw1990rokuuznałklastryzaźródłobudo- wania przewagi konkurencyjnej poszczególnych narodów� Stwierdzenie to jest podzielaneobecnieprzezrosnącegronoekspertów,aanalizagospodarkiregional- nejpodkątemwystępowaniaklastrówidążeniedowspieraniaichrozwojustała sięwostatnimokresieswoistymparadygmatemwspółczesnejpolitykirozwoju regionalnego�Stanowizarazemważnyczłonregionalnegosystemuinnowacyjne- go�Bliska,efektywna,opartanawzajemnychkorzyściachwspółpracazbiznesem pomagasamorządombudowaćichkonkurencyjność,kreowaćwartośćdodanądla mieszkańców,przedsiębiorcówiinwestorów� Idea,azwłaszczapraktykaklasteringułączywsobieconajmniejkilkaważ- nychwartości�Popierwsze,sprzyjarozwojowigospodarczemu,regulujączasa- dy konkurencji i kooperacji pomiędzy podmiotami gospodarczymi� Po drugie, dziękiklastromrozwijająsięcałeregiony,arozwójtenmacharaktersynergicz- ny�Opróczfirm,wklasteringuuczestnicząrównieżuczelniewyższeiinstytuty naukowe,atakżewładzesamorządowe�Dziękitemumożnawsposóboptymal- nywykorzystaćpotencjałgospodarczy,intelektualnyiorganizacyjnydrzemiący w określonych zbiorowościach terytorialnych� Po trzecie wreszcie, klastry są swoistąodpowiedziąnaprocesyglobalizacyjne�Wmyślideiglobalizacji,która wyrażasięsformułowaniem:„myślećglobalnie,aledziałaćlokalnie”,towłaśnie inicjatywyklastrowesąalternatywądlacoraztobardziejanonimowychmiędzy- narodowychkorporacjigospodarczych� Rozpatrywaniegospodarkiregionalnejzperspektywyklastrówskupiasięna powstającychpowiązaniachpomiędzyprzedsiębiorstwami,branżami,sektorami orazrelacjachpomiędzyfirmamiiinstytucjamiotoczenia�Wramachkoncepcji rozwojuklastrów,przedsiębiorstwaibranżepostrzeganesąjakoelementywięk- szegosystemu,aniejakowyizolowanepodmioty� Tonowoczesnepodejścieimplikujeoczekiwaniapodadresempolitykiregio- nalnejilokalnej,którapowinnabyćobecnienastawionanazwiększaniekonku- rencyjnościregionówpoprzezidentyfikacjęnajbardziejkonkurencyjnychwskali międzynarodowejklastrówikształtowaniewarunkówsprzyjającychichrozwojo- wi�Możnaprzyjąć,żepolitykaklastrowabędziestawałasięwysoceefektywnąfor- mąrozwojuregionalnego�Uznanieznaczeniaklastrówdlarozwojugospodarczego regionówprowadziwkonsekwencjidodocenieniapotrzebydostosowaniapolityki regionalnejilokalnejdopromowaniategotypuformaktywnościiprojektowania efektywnychinstrumentówwspieraniaprocesówrozwojustrukturklastrowych� Takrozumianapolitykawspieraniarozwojupowiązańtypuklastrowegosta- nowinarzędziepoprawykonkurencyjnościprzedsiębiorstwlokalnych�Stymuluje bowiemprzedsiębiorczość,czyliaktywność,narzeczcorazlepszegopoznania 12 możliwości i szans płynących z otoczenia� Ułatwia także usuwanie zagrożeń ipokonywanietrudnościdziękikooperacjipodmiotówwewnątrzklastra�Klaster zatem,jakozalążekwspółpracylokalnychfirm,służyuzyskaniuprzewagikonku- rencyjnejwdługimokresie�Warunkiemjestjednakustanowienienowoczesnego systemu wspierania rozwoju tworzących się struktur klastrowych� Badającprocesyzarządzaniawomawianymobszarzepojęciowymnależyza- uważyć,żeklastrysąwzasadziestrukturami„luźnymi”,mającymicharakterbar- dziejstowarzyszeniowy,gdzieczynnikwzajemnegozaufaniairozwojudobrych więziwspółpracyzastępujesformalizowanyukładzależnościtypowydlaprzed- siębiorstwaczyurzędu�Równieżdziałaniapodejmowaneworganizacjachklastro- wychczęstoniesąsformalizowane�Każdyprojektklastrowymusimiećcharakter indywidualny(choćbyzewzględunaodmiennośćprzedmiotudziałaniaorazzróż- nicowanieśrodowiska,wktórymjestpodejmowanainicjatywaklastrowa)� Traktowaniezatemstrukturklastrowychwsposóbtypowydlapodmiotów gospodarczychnieznajdujepełnegomerytorycznegouzasadnienia�Zdrugiejjed- nakstrony,formyorganizacyjne,takważnezgospodarczegopunktuwidzenia,nie powinnybyćpozostawionewyłącznieprawomrynku�Interesgospodarkikraju czyteżinteresdanegoregionuwymagają,abyprocesywspieraniarozwojuifunk- cjonowaniastrukturklastrowychbyływłaściwiekoordynowane�Dyskusyjnym pozostaje, kto i w jakim zakresie powinien być kreatorem takich działań oraz jakiepowinienposiadaćkompetencje�Nie powinny to jednak być formy koor- dynacji typowe dla struktur sformalizowanych� Rozwójklastrówjestprocesemzłożonymibardzozróżnicowanym�Można zcałąpewnościąstwierdzić,żeniemadwóchidentycznychklastrów,któreroz- wijałybysięwtakisamsposób�Zróżnicowanesątakżeinicjatywyklastroweipo- dejmowaneprzezniedziałania–wpływnatomazarównopotencjałklastra,jak iskładpodmiotóworazliderówtworzącychdanąinicjatywę�Mimoiżwliteratu- rzeopisanoliczneprzypadkidobrychpraktyk,niewypracowanojednakdotąduni- wersalnegomodeluwtymzakresie�Odnosisiętowpełnidogospodarkipolskiej, gdziepolitykaklastrowawdrażanajestwsposóbbezkrytycznyprzezinstytucje państwowe�Jestonaniedostosowanadorealiównaszejgospodarki,donaszych warunkówspołeczno-gospodarczych,aprzeztomałoefektywna�Wskazujetona istnienie poważnej luki poznawczej w odniesieniu do problematyki rozwoju i zarządzania w strukturach typu klastrowego w Polsce� Celepostawionewniniejszejrozprawiemajądwojakicharakter:poznawczy orazpraktyczny–bazującynaprzeprowadzonychbadaniachempirycznych� Cele poznawczekoncentrująsięnadokonaniuwieloaspektowegoprzeglądu stanuaktualnejwiedzydotyczącejrozwojuizarządzaniawstrukturachklastro- wych,metodykiichbadaniaiewaluacji,zjednoczesnąpróbąwłasnegoustosunko- waniasiędoważniejszychkwestii�Rozważaniawtychobszarachwpisanezostały wszerokikontekstproblemówrozwojuregionalnegoorazpolitykirealizowanej przezsektorpubliczny�Dotyczytonastępującychobszarówtematycznych: 13 •źródełimechanizmówpowstawaniaklastrówikoncepcjipokrewnych,ich typologii,orazatutówisłabościstrukturklastrowych; •regionalnych aspektów rozwoju struktur klastrowych, na co składają się wielowątkoweodniesieniadotakichkategorii,jakrozwójikonkurencyjnośćre- gionalna,politykawspieraniaklastrówwinteresieregionu,związekrozwojukla- strówzespecjalnymistrefamiekonomicznymi; •specyfikirozwojustrukturklastrowych;wtymwszczególnościetapowo- ściiuwarunkowańrozwojowychinicjatywklastrowych,instytucjikoordynatora, problemówfinansowaniaklastróworazinstytucjiotoczeniabiznesu; •metodykiewaluacjistrukturklastrowych,nacoskładasięprzeglądmetod itechnikewaluacyjnychpotencjalnieprzydatnych(koordynatorom,władzomsa- morządowym)wprocesiebadaniaiocenyrozwojuklastrów; •wykorzystaniabenchmarkingujakometodypozycjonowaniabadanegore- gionuw stosunku do innychregionówkraju– zpunktuwidzeniakluczowych czynnikówrozwojuklastrów� Świadomośćszczególnejdynamikiorazwielopłaszczyznowościuwarunko- wańzwiązanychztworzeniem,anastępniefunkcjonowaniemklastrów,pozwoliła naopisanieszerokiegospektrumproblemówskładającychsięnaprzeprowadzone badaniaempiryczne�Zdefiniowanowtensposóbpodstawowe cele praktyczne badania,zmierzającedotego,abynapodstawieanalizregionalnychwypracować wnioskiirekomendacjedotyczącemechanizmówrozwojuizarządzaniawstruk- turachklastrowychwPolsce�Realizacjatychcelówrozpisanazostaławpostaci następującychcząstkowychzadańbadawczych: 1�Przeprowadzenie analizy klastrów potencjalnych w regionie łódzkim� Mówiąc o klastrach potencjalnych, należy zaznaczyć, że chodzi o określenie branżgospodarki,wktórychistniejeodpowiedniodużakoncentracjadziałalności, potencjałmogącystanowićwprzyszłościpodstawędorozwinięciasięklastrów, coniejestrównoznacznezklastramiistniejącymi� 2�Badania pod kątem identyfikacji i oceny stopnia rozwoju istniejących obecniewregioniełódzkiminicjatywklastrowychorazokreślenieuwarunkowań związanychzichrozwojem(barieryiograniczeniarozwojowe,problemyfinan- sowania,systemwspierania,rolaikompetencjekoordynatora,współpracazad- ministracjąpubliczną)� 3�Przeprowadzenieanalizybenchmarkinguklastrów,czylipozycjonowania badanegoregionuwstosunkudoinnychregionówkraju–zpunktuwidzeniaklu- czowychczynnikówrozwojuklastrów� 4�Opracowaniewnioskówirekomendacji,jakrównieżmodeliusprawniają- cychprocesyzarządzaniarozwojemstrukturklastrowych,odnoszącjedodwóch płaszczyzn(wymiarów): •ujęciawskaliregionu,napodstawiewynikówbadańempirycznychprze- prowadzonychwregioniełódzkim; •ujęciawwymiarzestrategicznym,jakopróbacałościowegospojrzeniana problemrozwojuklastrówikształtowaniapolitykiichrozwojuwPolsce� 14 Wzwiązkuztakzdefiniowanymipodstawowymicelamipraktycznymi,do- precyzowanoiposzerzonotecelepoprzezsformułowaniewiązki kilku kluczo- wych pytań,amianowicie: •Jakijeststan,stopieńdojrzałościimożliwościrozwojuklastrówfunkcjo- nującychwbadanymregionie? •Jakiesągłównebarieryorazograniczeniazwiązanezfunkcjonowaniem irozwojemklastrówwregioniełódzkim? •Wjakisposób(przyzastosowaniujakichinstrumentów)należywspierać funkcjonowanieklastrów,abyzwiększaćichudziałwrozwojuipodnoszeniukon- kurencyjnościregionu? •Jaka powinna być rola koordynatora klastra, jego kompetencje i relacje zotoczeniem? •Jakajestibyćpowinnarolawładzpublicznychwodniesieniudopowsta- jącychifunkcjonującychjużstrukturklastrowychinaczympowinnypolegać działaniawspierającezestronytychwładz? •Wjakimzakresieistnienieikoncepcjaprzekształceńspecjalnychstrefeko- nomicznychwpisujesięwproblemrozwojustrukturklastrowych? •Naczympowinnopolegaćstrategicznepodejściedoplanowaniadziałań ipoprawyprocesuzarządzaniaklastramiwregionie? •Czybenchmarkingklastrów,jakometodaanalizyporównawczej,możezna- leźćpraktycznezastosowanieprzypozycjonowaniusytuacjiwdanymregionie? •JakiecelepowinnystaćprzedpolitykaklastrowąwPolsceorazjakiesą determinantyichrozwojuwnajbliższychlatach? Podejmującpróbęodpowiedzinatakokreślonepytaniabadawcze,postawio- nonastępującąhipotezę główną: Klastry i inicjatywy klastrowe stanowią ważny potencjał i skuteczny instru- ment rozwoju regionu, który przyczynia się zdecydowanie do podnoszenia pozio- mu jego konkurencyjności. Rozwój struktur klastrowych generuje szereg korzyści – zarówno dla regionu, jak i firm w nim zlokalizowanch. Obokhipotezygłównej,sformułowanosiedemhipotezszczegółowych,które odnosząsięzarównodozaprezentowanejwczęściteoretycznejteoriiklastrów, jaki(anawetprzedewszystkim)doczęściempirycznejrozprawy� Hipoteza 1. Różnorodne przesłanki oraz czynniki rozwoju struktur klastrowych prezentowa- ne w teorii klastrów (zarówno polskiej, jak i zagranicznej) pozwalają na stwierdze- nie, że nie ma jednoznacznego konsensusu co do powodów objaśniających przyczy- ny i mechanizm powstawania klastrów. Sądzić należy, że dominującymi czynnikami warunkującymi sukces i rozwój danej struktury klastrowej są: korzystne warunki lokalizacyjne (bliskość współpracujących podmiotów), relacje z otoczeniem oraz wzajemne zaufanie partnerów. Jakość relacji między partnerami winna być tu po- strzegana jako istotna cecha dobrego porozumienia sieciowego. 15 Hipoteza 2. Podstawowym warunkiem wytyczenia pożądanych kierunków rozwoju kla- strów w danym regionie jest wcześniejsze dokonanie diagnozy obszarów koncen- tracji branżowej przemysłu i usług oraz określenie na tej podstawie aktualnego profilu gospodarczego regionu. Profil potencjalnych klastrów musi bowiem odpo- wiadać strukturze branżowej i przestrzennej regionu. Dopiero dokonanie takiej diagnozy daje możliwość wskazania przyszłościowych kierunków polityki w za- kresie tworzenia nowych klastrów. Hipoteza 3. W procesach powstawania i rozwoju klastrów w układach regionalnych klu- czową rolę odgrywa administracja publiczna (samorządy) szczebla lokalnego i regionalnego. Jej rola w tym zakresie powinna polegać głównie na inicjowaniu i kreowaniu rozwoju powiązań klastrowych, działaniach związanych z finansowa- niem ich rozwoju oraz budowaniem właściwych relacji z uczestnikami klastra. W praktyce zaangażowanie samorządów w problemy rozwoju klastrów jest niewy- starczające i brak jest skoordynowanej polityki w tym zakresie, co stanowi istotną barierę rozwojową. Hipoteza 4. Funkcjonujące w badanym regionie klastry znajdują się w rozwinitych fazach rozwoju, przyczyniając się do dalszego rozwoju przemysłu i przedsiębiorczości, rów- nież w odniesieniu do sektora MSP, którego udział w gospodarce regionu jest znaczny. Do rozwoju klastrów w istotnym stopniu przyczynia się istniejący system wsparcia, zadekretowany w strategicznych dokumentach określających politykę klastrową. Hipoteza 5. Niezależnie od stopnia dojrzałości klastrów funkcjonujących w badanym regio- nie, ich uczestnicy, jak również kadry samorządów lokalnych, w niewielkim stopniu znają koncepcję klastrów i korzyści związane z ich funkcjonowaniem. Nie posiadają również dostatecznej wiedzy na temat źródeł pozyskiwania środków finansowych na realizację działań związanych z tworzeniem struktur klastrowych w regionie. Hipoteza 6. Jednym z ważnych instrumentów doskonalenia funkcjonowania klastrów oraz podnoszenia ich efektywności jest benchmarking klastrów. Analizę bench- markingu traktować należy jako użyteczny instrument do pozycjonowania sytuacji w badanym regionie w stosunku do innych regionów i podstawę wytyczenia wa- runków wyjściowych do budowy struktur klastrowych w danym regionie. Obecnie w polskiej rzeczywistości gospodarczej wykorzystanie tego instrumentu jest bar- dzo utrudnione. Hipoteza 7. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce stanowią dobre narzędzie do tworze- nia współpracy w ramach sieci powiązań kooperacyjnych, będąc odpowiednią 16 bazą do inicjowania struktur o charakterze klastrowym. Jest to problem, który w zasadniczy sposób wiąże się z wypracowaniem określonego modelu zarządza- nia tymi strukturami. Należy postawić hipotezę o zasadności trwałego powiązania polityki klastrowej z rozwojem specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Sformułowaneceleihipotezybadawczewpisująsięwzakrestematyczny rozprawy,wktórymstrukturyklastrowepotraktowanezostałyjakosiłamotorycz- naipotencjałrozwojowyregionu� Jak zaznaczono, zasadnicze badania empiryczne obejmowały region łódz- ki�Jednakżedlapodniesieniastopniareprezentatywnościotrzymanychwyników, zakres ten został poszerzony o losowo dobrane jednostki samorządowe trzech ościennychwojewództwPolskicentralnej�Wtensposóbwiększośćwniosków wynikającychzbadańmożnaodnieść,nazasadziepodobieństwrozwojowych, takżedoinnychregionówkrajuisformułowaćkonkluzjecałościowe(wwymia- rzestrategicznym)� Wramachbadaniaewaluacyjnegoautorzastosowałpodejścieopierającesie nawykorzystaniuróżnychtechnikbadawczychprzyjednoczesnymuwzględnie- niuodmiennychperspektywipunktówwidzenia�Badanieobjęłoswymzasięgiem zarównostrukturyklastrowefunkcjonujące,jakiznajdującesiewfaziepoczątko- wejorganizacjilubteżwciążpozostającewstadiuminicjalnym(koncepcyjnym)� Wceluuzyskaniapełnegoiwszechstronnegooglądusytuacji,odwołanosiedo opiniiistanowiskuczestnikówklastrówreprezentującychróżnetypyinstytucji, atakże,jakoswegorodzajuprzeciwwaga,uwzględnionoopinieśrodowiskbran- żowychniepartycypującychwinicjatywachklastrowych� Ponadtozgromadzonoopinieprzedstawicielisamorządówlokalnychzwo- jewództwa łódzkiego i trzech województw Polski centralnej� Zebrano również opiniekadrymenedżerskiejispecjalistówwybranychinstytucjikoordynujących iplanistycznych,którzypotencjalnieposiadająwiedzęnatematfunkcjonowania irozwojuklastrów� Badaniaempirycznepodzielonezostałynapięć etapów,przyczymzapla- nowanametodykaichprzeprowadzeniazakładaładobórmetodinarzędzibadaw- czychzgodnyzzasadamiprzyjętymiwliteraturzeprzedmiotu� W etapie pierwszym, zakładającym przeprowadzenie analizy możliwości rozwojuklastrówpotencjalnychiichlokalizacjinaobszarzeregionułódzkiego, zastosowano: •metodę desk research, bazującą na wtórnych źródłach informacji (bada- nie dokumentacji źródłowej, informacje zawarte w publikacjach naukowych zagranicznych i krajowych, czasopismach branżowych, raportach, dostępnych wzmiankach na temat zrealizowanych projektów o tematyce klastrowej, notat- kach prasowych, informacjach publikowanych na stronach internetowych, wy- wiadachprasowych); •metodęstatystyczno-analityczną; •metodęporównań; 17 •instrumentbadawczy,wykorzystywanydoanalizykoncentracjiprzestrzen- nej,wpostaciwspółczynnikalokalizacjiLQ(location quotient)� W etapie drugim,zakładającymidentyfikacjęiwstępnąocenęstopniaroz- wojuinicjatywklastrowychistniejącychwregioniełódzkim,jakometodębadania wykorzystano–podobniejakwetapiepoprzednim–analizęźródełwtórnych(desk research),jakrównieżrozmowypilotażowe,przeprowadzonewwybranychinsty- tucjach,któredysponująwiedząnatematklastrówfunkcjonującychwregionie� W trzecim i czwartymetapie,którestanowiłybadaniaewaluacyjneocha- rakterzeprzyczynowo-skutkowym,opartosięnamateriałachempirycznychpo- chodzącychzeźródełpierwotnych�Badaniaewaluacyjneopartezostałynadwóch podejściachmetodycznych�Podejściepierwszetobadanieankietoweukierunko- wanenatrzygrupyrespondentów: •członkówklastrówiinicjatywklastrowychregionułódzkiego; •przedstawicielisamorządówlokalnychszczeblapowiatowegowregionie łódzkimi(dlapodniesieniapoziomuwiarygodnościuzyskanychwyników)wwy- branychwojewództwachPolskicentralnej; •firmybędąceuczestnikamiklastrów,zlokalizowanewobszarzeŁódzkiej SpecjalnejStrefyEkonomicznej� Podejście drugie to indywidualne wywiady pogłębione z wytypowanymi wcześniejekspertamiikadrązarządzającąinstytucjikoordynującychiplanistycz- nychzlokalizowanychwregioniełódzkimiczęściowopozanim,orazwŁódzkiej SpecjalnejStrefieEkonomicznej,którzydysponowaliszerokąwiedząnatemat funkcjonowaniairozwojuklastrów� Komentarzawymagawybórgrupyrespondentów,stanowiącychreprezentan- tówsamorządówlokalnych�Byłonimplikowanymiędzyinnymirelewantnością rolisamejadministracjipublicznejwanimowaniuszeregulokalnychiregional- nychprocesówspołecznych�Funkcjonowanieklastrówiichprzyszłość(wkaż- dymregionie,nietylkowregioniełódzkim)jestbowiemsilnieskorelowanenie tylko z podejmowanymi przez jednostki administracji publicznej działaniami wróżnychobszarach,alerównieżzokreśleniemrolitychżepodmiotówwkształ- towaniuinicjatywoddolnych� W piątym etapiebadańprzeprowadzonobenchmarkingrozwojuklastrów, czylipozycjonowaniebadanegoregionuwstosunkudoinnychregionówkraju– zpunktuwidzeniakluczowychczynnikówrozwojuklastrów�Zestawionowyniki wcześniejszychbadańzzaprezentowanąwiedząliteraturową,wyodrębniająckil- kaważnychczynników,którewkażdymregioniebędądecydowaćopowodzeniu wrozwojustrukturklastrowych�Umożliwiłotodokonanieuproszczonejanalizy benchmarkingowej,dającejjednakciekawyobrazporównawczy� Specyfika poruszanej w pracy materii, przedmiot badań, a także potrzeba dokonania szczegółowej eksploracji w istotny sposób wpłynęły na wybór me- todinarzędzibadawczych�Ponieważogólny,choćoczywiścieniepozbawiony rzetelności, charakter badań ilościowych nie pozwoliłby w tym przypadku na 18 wyczerpującąweryfikacjęcelubadawczego,właściwewniniejszychbadaniach okazałosięodwołaniedometodbadańjakościowych�Badaniaorazuzyskanena ichpodstawieinformacjepotwierdziłyzasadnośćdokonanegowyboru� Przyjętastrukturarozprawynawiązujeściśledojejtytułu�ObejmujeWstęp, siedemrozdziałówtematycznychorazZakończenie�Czterypierwszerozdziałyto częśćliteraturowa,stanowiącakompendialnyprzeglądwiedzynatematstruktur klastrowych,któremutowarzyszyjednakszerokikomentarz,ocenyiopiniewła- sneautora–odnoszącysiędoposzczególnychzagadnień�Wczęścibadawczej monografii(rozdziałyViVI)zaprezentowanazostała,obejmującapięćetapów, procedurabadawczaorazwynikiprzeprowadzonychbadań�Ostatni,VIIrozdział stanowi reasumpcję całości przeprowadzonych badań, wiążąc je wnioskowo zwcześniejprzedstawionączęściąteoretycznąrozprawy�Przyjęcietakiegopodej- ściapozwoliło,zdaniemautora,logiczniepowiązaćporuszanewątki,cowefek- ciedałoszerokiespojrzenienacałokształtporuszanychzagadnień�Przedstawione wyżejhipotezyznajdująweryfikacjęwpostacitreścizawartychwczęściteore- tycznejpracy,aprzedewszystkimwjejczęściempirycznej� Rozdział pierwszystanowiobszernąanalizęzasobówliteraturowychdoty- czących:koncepcjistrukturtypuklastrowego,istotyicechtychstruktur,ichkla- syfikacjiiuwarunkowań�Wrozdzialezarysowanoobecnystanwiedzydotyczą- cejpowstawaniaifunkcjonowaniastrukturklastrowych,ujmującjąwczterech obszarach� Pierwszy obszar wiedzy dotyczy samej genezy koncepcji oraz ram definicyjnych,obszardrugiobejmujezagadnieniamechanizmuiuwarunkowań procesówpowstawaniaklastrówiichtypologię,natomiasttrzecidotyczypoten- cjalnychkorzyścizwiązanychzfunkcjonowaniemstrukturklastrowych�Czwarty zomawianychobszarówkoncentrujesięnadoświadczeniachzwiązanychzroz- wojemstrukturklastrowych–naświecieiwkrajacheuropejskich,awkontek- ścieopisanych„wzorcówrozwojowych”–nadoświadczeniachwwarunkachpol- skich�Przeglądbardziejznanychklastrówoznaczeniumiędzynarodowym,które odniosłysukcesyrozwojowe,pozwoliłnasformułowaniekluczowychuwarunko- wańpowstawaniairozwojuklastrów� Wrozdzialetymszerokiemuprzeglądowiliteraturyzagranicznejikrajowej towarzyszą komentarze własne, oceny i opinie autora dotyczące omawianych kwestii� Wrozdziale drugimprzedstawionoregionalneaspektyrozwojustrukturkla- strowych,omawiającproblemczynnikówrozwojuregionuijegokonkurencyjno- ściwkontekściepowstawaniaklastrów�Rozdziałzawierarozważaniadotyczące politykiwspieraniaklastrówwaspekcieinteresówregionu�Istotnymelementem sąrównieżrozważanianatematrolisektorapublicznegoorazrelacjimiędzyroz- wojemklastrówwukładachregionalnychaspecjalnymistrefamiekonomicznymi� Podobniejakwrozdzialepierwszym,poruszonetuproblemywzbogacone zostałyowarstwękomentarzaiwłasnejoceny,zwłaszczawodniesieniudotych zagadnień,któremającharakterdyskusyjny� 19 Rozdział trzecipoświęconyzostałproblematycerozwojustrukturklastro- wych,azwłaszczaspecyficeposzczególnychfazrozwojowych,różniącychte strukturywsposóbzasadniczyodstruktursformalizowanych�Odmiennośćta implikujekoniecznośćinnegopodejściadoprocesówkoordynowaniaichdzia- łalności� Treścirozdziałuzawierająszczegółowącharakterystykęprocesówrozwoju strukturklastrowychnapodstawieróżnorodnychpublikacji,uwzględniającądwa podejściametodologiczne:podejściebazującenakrzywejcyklużyciaorazpodej- ściezakładającepięćfazrozwojuinicjatywyklastrowej�Rozważanianapowyż- szetematyuzupełnionezostałyomówieniemtakistotnychzagadnień,jak:funkcja koordynatorawrozwojuinicjatywyklastrowej,formyorganizacyjno-prawnekla- strów,problemichfinansowaniaorazinstytucjiotoczeniabiznesujakoważnego czynnikawrozwojustrukturklastrowych� Kolejny,czwarty rozdziałtoszczegółoweprzedstawienieróżnorodnych metoditechnikewaluacjistrukturklastrowych,jakrównieżbenchmarkingu potraktowanego jako metoda badawcza klastrów� Charakterystyka poszcze- gólnych narzędzi, jakie mogą być potencjalnie wykorzystywane w procesie ewaluacji struktur klastrowych, wzbogacona została o warstwę komentarzy własnychautoradotyczącychzaletiwadposzczególnychmetodorazmożliwo- ściichaplikacjidlapotrzebpraktykigospodarczej�Podjęcietegozagadnienia znajdujeuzasadnieniewtym,żeznajomośćmetodbadaniaklastrówtowiedza przydatnanietylkodlabadaczytejproblematyki�Maonaznaczeniepraktyczne równieżdlawszystkich„aktorów”klastraczyteżrozwijającejsięinicjatywy klastrowej,awięczarównokoordynatorów,uczestników,jakiwładzpublicz- nychróżnegoszczebla� Rozdział Vpracymacharakterstricteempiryczny�Obejmujewspomniany wyżejpierwszyetapbadań,wktórymskoncentrowanosięnaprzeprowadzeniu analizymożliwościrozwojuklastrówpotencjalnychiichlokalizacjinaobszarze regionułódzkiego�Wnioskowaniezostałopoprzedzone: •szczegółową charakterystyką uwarunkowań i czynników rozwojowych klastrówwregioni
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Rozwój i zarządzanie strukturami klastrowymi w regionie
Autor:

Opinie na temat publikacji:


Inne popularne pozycje z tej kategorii:


Czytaj również:


Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: