Darmowy fragment publikacji:
Tytuł oryginału: Beginner’s Guide to Reading Schematics, Third Edition
Tłumaczenie: Konrad Matuk
ISBN: 978-83-246-9217-0
Original edition copyright © 2014, 1991, 1983 by McGraw-Hill Education.
All rights reserved.
Polish edition copyright © 2014 by HELION SA. All rights reserved.
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form
or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by
any information storage retrieval system, without permission from the Publisher.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu
niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą
kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym,
magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.
Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź
towarowymi ich właścicieli.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce
informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za
ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub
autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponoszą również żadnej
odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych
w książce.
Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63
e-mail: helion@helion.pl
WWW: http://helion.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)
Drogi Czytelniku!
Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres
http://helion.pl/user/opinie/schele
Możesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję.
Printed in Poland.
• Kup książkę
• Poleć książkę
• Oceń książkę
• Księgarnia internetowa
• Lubię to! » Nasza społeczność
Spis tre(cid:258)ci
O autorze .........................................................................................5
Wst(cid:218)p ................................................................................................7
1. Czym jest schemat? .......................................................................9
Schemat blokowy ........................................................................................10
Schemat ideowy ..........................................................................................11
Symbolika stosowana na schematach .........................................................12
Po(cid:239)(cid:200)czenia pomi(cid:218)dzy podzespo(cid:239)ami przedstawionymi na schemacie .........14
J(cid:218)zyk symboliczny .......................................................................................17
2. Schematy blokowe .......................................................................21
Prosty przyk(cid:239)ad ..........................................................................................21
Schematy funkcjonalne ...............................................................................22
(cid:165)cie(cid:285)ki przep(cid:239)ywu pr(cid:200)du i sygna(cid:239)u ............................................................24
Schemat technologiczny procesu ................................................................26
(cid:165)cie(cid:285)ki wykonywania programu ................................................................31
Podsumowanie ............................................................................................33
3. Symbole elementów ....................................................................35
Rezystory ....................................................................................................36
Kondensatory ..............................................................................................41
Cewki i transformatory ..............................................................................45
3
Kup książkęPoleć książkę4 Spis tre(cid:258)ci
Prze(cid:239)(cid:200)cznik .................................................................................................50
Przewody i kable .........................................................................................53
Diody i tranzystory ....................................................................................57
Lampy elektronowe .....................................................................................59
Ogniwa i baterie .........................................................................................64
Bramki logiczne ..........................................................................................65
Podsumowanie ...........................................................................................66
4. Proste obwody ............................................................................. 69
Pocz(cid:200)tki ......................................................................................................69
Etykietowanie komponentów .....................................................................78
Wykrywanie i diagnozowanie usterek z u(cid:285)yciem schematu ......................84
Bardziej z(cid:239)o(cid:285)ony obwód ..............................................................................88
(cid:146)(cid:200)czenie schematu ideowego i blokowego ...................................................91
Podsumowanie ...........................................................................................95
5. Obwody z(cid:239)o(cid:285)one ......................................................................... 97
Identyfikacja bloków sk(cid:239)adowych ................................................................97
Podzia(cid:239) na strony .....................................................................................105
Kolejne obwody .........................................................................................108
Przyzwyczajanie si(cid:218) do pracy ze z(cid:239)o(cid:285)onymi schematami ........................120
Podsumowanie .........................................................................................125
6. Nauka przez praktyk(cid:218) .............................................................. 129
Twoja p(cid:239)ytka eksperymentalna .................................................................130
Nawijanie drutów ....................................................................................134
Pr(cid:200)dowe prawo Kirchhoffa .......................................................................136
Napi(cid:218)ciowe prawo Kirchhoffa ...................................................................140
Rezystancyjny dzielnik napi(cid:218)cia ..............................................................143
Diodowy uk(cid:239)ad obni(cid:285)aj(cid:200)cy napi(cid:218)cie .........................................................150
Niedopasowane (cid:285)arówki po(cid:239)(cid:200)czone szeregowo .........................................156
Podsumowanie i wnioski ..........................................................................163
A. Symbole stosowane na schematach ...................................... 165
B. Rezystory — kod paskowy ...................................................... 181
Dodatkowa lektura ................................................................... 185
Skorowidz ................................................................................... 187
Kup książkęPoleć książkę3
Symbole elementów
Na mapie samochodowej symbole stosuje si(cid:218) w celu oznaczania miast,
miejscowo(cid:258)ci, dróg g(cid:239)ównych, dróg lokalnych, lotnisk, torowisk kole-
jowych i punktów charakterystycznych w terenie. Podobnie na schema-
cie ideowym stosuje si(cid:218) symbole do oznaczenia przewodów, rezystorów,
kondensatorów, tranzystorów i innych podzespo(cid:239)ów elektronicznych.
Nowe symbole tworzy si(cid:218) dla ka(cid:285)dego wynalezionego elementu. Cz(cid:218)sto
taki element bazuje na istniej(cid:200)cej ju(cid:285) cz(cid:218)(cid:258)ci, a wi(cid:218)c symbol stosowany
na schemacie b(cid:218)dzie zmodyfikowan(cid:200) wersj(cid:200) istniej(cid:200)cego ju(cid:285) wcze(cid:258)niej
symbolu.
Wskazówka
W poni(cid:285)szym rozdziale znajdziesz symbole wi(cid:218)kszo(cid:258)ci elementów
stosowanych w elektronice i elektrotechnice. Dodatek A (znajduj(cid:200)cy
si(cid:218) na ko(cid:241)cu tej ksi(cid:200)(cid:285)ki) zawiera rozszerzon(cid:200) list(cid:218) symboli przed-
stawion(cid:200) w formie tabeli.
35
Kup książkęPoleć książkę36 Symbole elementów
Rezystory
Rezystory s(cid:200) jednymi z najprostszych elementów elektronicznych.
Stawiaj(cid:200) one opór przep(cid:239)ywaj(cid:200)cemu pr(cid:200)dowi. Warto(cid:258)(cid:202) oporu, jak(cid:200) cha-
rakteryzuje si(cid:218) rezystor, jest mierzona w omach ((cid:58)). W praktyce spotyka
si(cid:218) rezystory o oporze w granicach od kilku omów do milionów omów.
Rzadko spotykane s(cid:200) rezystory charakteryzuj(cid:200)ce si(cid:218) oporem mniejszym
od jednego oma lub wi(cid:218)kszym od setek milionów omów.
Rysunek 3.1. Standardowe symbole stosowane do oznaczenia rezystora o sta(cid:239)ej warto(cid:258)ci
oporu elektrycznego; symbol z prostok(cid:200)tem jest cz(cid:218)(cid:258)ciej stosowany w europejskiej
literaturze specjalistycznej; symbol z lini(cid:200) (cid:239)aman(cid:200) jest cz(cid:218)(cid:258)ciej spotykany w literaturze
ameryka(cid:241)skiej
Niezale(cid:285)nie od charakteryzuj(cid:200)cego oporu wszystkie rezystory s(cid:200)
przedstawiane na schematach za pomoc(cid:200) symbolu widocznego na ry-
sunku 3.1. Na rysunku tym przedstawiono dwa symbole, które s(cid:200) po-
wszechnie stosowane do oznaczania rezystorów. Poziome linie znaj-
duj(cid:200)ce si(cid:218) po bokach ka(cid:285)dego z oznacze(cid:241) symbolizuj(cid:200) styki rezystora.
Zwykle maj(cid:200) one form(cid:218) drucików, jednak(cid:285)e czasem mog(cid:200) by(cid:202) to bar-
dziej z(cid:239)o(cid:285)one zaciski. Na rysunku 3.2 przedstawiono „przezroczysty”
rezystor w(cid:218)glowy z dwoma wyprowadzeniami, charakteryzuj(cid:200)cy si(cid:218)
sta(cid:239)(cid:200) warto(cid:258)ci(cid:200) oporu elektrycznego. Na rysunku 3.3 znajduj(cid:200) si(cid:218) dwa
rezystory innych typów. Ka(cid:285)dy z rezystorów pokazanych na rysun-
kach 3.2 i 3.3 na schemacie zosta(cid:239)by przedstawiony za pomoc(cid:200) symbolu
widocznego na rysunku 3.1.
Rysunek 3.2. Budowa rezystora warstwowego w(cid:218)glowego
Kup książkęPoleć książkęRezystory 37
Rysunek 3.3. Budowa rezystora drutowego (A) oraz rezystora metalizowanego (B)
Rezystor nastawny charakteryzuje si(cid:218) tym, (cid:285)e mo(cid:285)emy zmienia(cid:202)
warto(cid:258)(cid:202) oporu elektrycznego, jakim si(cid:218) on charakteryzuje — rezystor
jest wyposa(cid:285)ony w pokr(cid:218)t(cid:239)o lub suwak. U(cid:285)ytkownik mo(cid:285)e r(cid:218)cznie
ustawi(cid:202) w(cid:239)a(cid:258)ciw(cid:200) warto(cid:258)(cid:202) oporu, która nie b(cid:218)dzie ulega(cid:202) zmianie do
momentu przesuni(cid:218)cia suwaka lub obrócenia pokr(cid:218)t(cid:239)a. Z punktu widze-
nia uk(cid:239)adu rezystor taki posiada sta(cid:239)(cid:200) warto(cid:258)(cid:202) oporu. Jednak(cid:285)e w przy-
padku obwodu, który wymaga zastosowania rezystora nastawnego, nie-
zb(cid:218)dne jest oznaczenie tego faktu na schemacie, aby osoba (cid:239)(cid:200)cz(cid:200)ca uk(cid:239)ad
zastosowa(cid:239)a w(cid:239)a(cid:258)ciwy element. Na rysunku 3.4 pokazano symbol rezy-
stora nastawnego posiadaj(cid:200)cego dwa wyprowadzenia. Istniej(cid:200) równie(cid:285)
rezystory nastawne posiadaj(cid:200)ce trzy z(cid:239)(cid:200)cza (trzecie wyprowadzenie jest
pod(cid:239)(cid:200)czone do elementu ruchomego). Na rysunku 3.5 przedstawiono
przyk(cid:239)adowe symbole rezystorów nastawnych posiadaj(cid:200)cych trzy z(cid:239)(cid:200)cza
Kup książkęPoleć książkę38 Symbole elementów
— nazywa si(cid:218) je potencjometrami lub reostatami w zale(cid:285)no(cid:258)ci od ich
konstrukcji. Zwró(cid:202) uwag(cid:218) na to, (cid:285)e wygl(cid:200)daj(cid:200) one jak zwyk(cid:239)e rezystory,
tylko dodano do nich strza(cid:239)k(cid:218).
Rysunek 3.4. Symbole rezystorów nastawnych posiadaj(cid:200)cych dwa z(cid:239)(cid:200)cza
Rysunek 3.5. Alternatywne symbole rezystorów nastawnych zwanych potencjometrami
lub reostatami (zale(cid:285)nie od konstrukcji); w rezystorze przedstawionym na rysunku A
element przesuwny zwarto z jednym ze z(cid:239)(cid:200)czy, a na rysunku B zastosowano trzy
wyprowadzenia
Czy wiesz, (cid:285)e...?
Reostaty dzia(cid:239)aj(cid:200) tak samo jak potencjometry, ale s(cid:200) zbudowane
w inny sposób. Reostat zawiera element oporowy w postaci nawini(cid:218)-
tego drutu, a potencjometr zwykle zawiera warstw(cid:218) w(cid:218)gla. Warto(cid:258)(cid:202)
oporu elektrycznego reostatu jest zmieniana krokowo. W przypadku
potencjometrów warto(cid:258)(cid:202) ta mo(cid:285)e by(cid:202) regulowana p(cid:239)ynnie.
Wskazówka
W przypadku schematów ideowych strza(cid:239)ka zwykle symbolizuje
zmienno(cid:258)(cid:202) jakiego(cid:258) elementu. Jednak(cid:285)e nie jest to regu(cid:239)a! Symbole
tranzystorów, diod i pó(cid:239)przewodników równie(cid:285) zawieraj(cid:200) strza(cid:239)ki,
jednak(cid:285)e nie oznaczaj(cid:200) one, (cid:285)e elementy te s(cid:200) nastawne. W z(cid:239)o(cid:285)onych
obwodach strza(cid:239)ki s(cid:239)u(cid:285)(cid:200) do oznaczenia kierunku przep(cid:239)ywu pr(cid:200)du
lub sygna(cid:239)u.
Kup książkęPoleć książkęRezystory 39
Na rysunku 3.6 przedstawiono budow(cid:218) rezystora nastawnego zbu-
dowanego na bazie drutu nawini(cid:218)tego na korpus. Metalowy ko(cid:239)nierz
przesuwaj(cid:200)cy si(cid:218) wzd(cid:239)u(cid:285) rezystora mo(cid:285)na ustawi(cid:202) w ró(cid:285)nych miej-
scach i uzyska(cid:202) ró(cid:285)ne warto(cid:258)ci oporu stawianego przez drut. Ko(cid:239)nierz
jest pod(cid:239)(cid:200)czony do gi(cid:218)tkiego przewodnika, który jest zwarty z jednym
ze z(cid:239)(cid:200)czy rezystora. Zmieniaj(cid:200)c po(cid:239)o(cid:285)enie ko(cid:239)nierza, zmieniamy d(cid:239)ugo(cid:258)(cid:202)
drutu oporowego, przez który przep(cid:239)ywa pr(cid:200)d. Je(cid:285)eli pr(cid:200)d przep(cid:239)ywa
przez krótszy odcinek drutu, to warto(cid:258)(cid:202) oporu elektrycznego stawianego
przez element maleje.
Rysunek 3.6. Budowa rezystora nastawnego zawieraj(cid:200)cego zwoje drutu oporowego
Na rysunku 3.7 przedstawiono dzia(cid:239)anie potencjometru obrotowego
(A) oraz jego symbol stosowany na schematach (B). Symbol ten wygl(cid:200)da
jak symbol rezystora nastawnego, który posiada trzy niezale(cid:285)ne z(cid:239)(cid:200)cza.
Potencjometr pozwala na zmian(cid:218) rezystancji pr(cid:200)du wyp(cid:239)ywaj(cid:200)cego ze
z(cid:239)(cid:200)cza oznaczonego strza(cid:239)k(cid:200) wzgl(cid:218)dem rezystancji pomi(cid:218)dzy dwoma
pozosta(cid:239)ymi z(cid:239)(cid:200)czami elementu. Na rysunku 3.8 przedstawiono budow(cid:218)
typowego potencjometru.
Rezystor nastawny widoczny na rysunku 3.6 mo(cid:285)e by(cid:202) zamieniony
w reostat poprzez od(cid:239)(cid:200)czenie ko(cid:239)nierza od jednego z drutów wyj(cid:258)ciowych.
W ten sposób ko(cid:239)nierz mo(cid:285)e pe(cid:239)ni(cid:202) funkcj(cid:218) trzeciego z(cid:239)(cid:200)cza. Podobnie
reostat lub potencjometr mo(cid:285)e zosta(cid:202) zmodyfikowany tak, aby dzia(cid:239)a(cid:239)
jak rezystor nastawny posiadaj(cid:200)cy dwa z(cid:239)(cid:200)cza. Wystarczy zewrze(cid:202) z(cid:239)(cid:200)cze
nastawne z jednym z pozosta(cid:239)ych wyprowadze(cid:241) elementu.
Kup książkęPoleć książkę40 Symbole elementów
Rysunek 3.7. Uproszczony schemat ilustruj(cid:200)cy dzia(cid:239)anie potencjometru (A)
oraz oznaczenie jego z(cid:239)(cid:200)czy na schemacie (B)
Rysunek 3.8. Schemat pogl(cid:200)dowy pe(cid:239)nowymiarowego potencjometru, który mo(cid:285)e zosta(cid:202)
zamontowany w przednim panelu urz(cid:200)dzenia elektronicznego takiego jak np. odbiornik
radiowy
Schematyczny symbol rezystora nie mówi nam nic o warto(cid:258)ci oporu,
jakim si(cid:218) on charakteryzuje. Nie odczytamy z niego równie(cid:285) mocy ani
rodzaju rezystora. Obok symbolu mo(cid:285)na umie(cid:258)ci(cid:202) ró(cid:285)ne charakteryzuj(cid:200)-
ce go wielko(cid:258)ci. Jednak(cid:285)e dane te zwykle umieszcza si(cid:218) w oddzielnej
tabeli b(cid:218)d(cid:200)cej list(cid:200) elementów zastosowanych w uk(cid:239)adzie. Na schemacie
— obok symbolu — umieszcza si(cid:218) odpowiednie oznaczenie alfanume-
ryczne, takie jak np. R1, R2, R3 itd.
Kup książkęPoleć książkęKondensatory 41
Wskazówka
Warto(cid:258)(cid:202) oporu rezystora charakteryzuj(cid:200)cego si(cid:218) sta(cid:239)(cid:200) rezystancj(cid:200)
mo(cid:285)na odczyta(cid:202) ze znajduj(cid:200)cych si(cid:218) na nim kolorowych pasków. Wi(cid:218)-
cej informacji na ten temat znajdziesz w dodatku B.
Kondensatory
Kondensatory s(cid:200) elementami, które blokuj(cid:200) pr(cid:200)d sta(cid:239)y, a przepuszczaj(cid:200)
pr(cid:200)d przemienny. S(cid:239)u(cid:285)(cid:200) one do przechowywania energii. Pojemno(cid:258)(cid:202)
kondensatorów mierzymy w faradach (F). Farad jest bardzo du(cid:285)(cid:200) jed-
nostk(cid:200), w zwi(cid:200)zku z czym wi(cid:218)kszo(cid:258)(cid:202) spotykanych kondensatorów cha-
rakteryzuje si(cid:218) pojemno(cid:258)ci(cid:200) mierzon(cid:200) w ma(cid:239)ych u(cid:239)amkach farada: mi-
krofaradach i pikofaradach. Korzystamy g(cid:239)ównie z mikrofaradów ((cid:80)F)
b(cid:218)d(cid:200)cych milionow(cid:200) cz(cid:218)(cid:258)ci(cid:200) farada (0,000 001 F), pikofaradów (pF) b(cid:218)-
d(cid:200)cych milionow(cid:200) cz(cid:218)(cid:258)ci(cid:200) mikrofarada (0,000 001 (cid:80)F) lub bilionow(cid:200)
cz(cid:218)(cid:258)ci(cid:200) farada (0,000 000 000 001 F).
Na rysunku 3.9 pokazano najpopularniejszy symbol kondensatora
charakteryzuj(cid:200)cego si(cid:218) sta(cid:239)(cid:200) pojemno(cid:258)ci(cid:200). Istnieje wiele ró(cid:285)nych typów
kondensatorów. Niektóre z nich s(cid:200) niespolaryzowane — niezale(cid:285)nie
od tego, jak wepniesz je w obwód, zawsze b(cid:218)d(cid:200) dzia(cid:239)a(cid:239)y tak samo. Inne
kondensatory s(cid:200) spolaryzowane — posiadaj(cid:200) z(cid:239)(cid:200)cza dodatnie i ujemne.
Musisz zachowa(cid:202) ostro(cid:285)no(cid:258)(cid:202) i pod(cid:239)(cid:200)cza(cid:202) je do uk(cid:239)adu zgodnie z zazna-
czon(cid:200) polaryzacj(cid:200). Wi(cid:218)kszo(cid:258)(cid:202) kondensatorów posiada tylko dwa z(cid:239)(cid:200)-
cza, jednak(cid:285)e czasem mo(cid:285)na natkn(cid:200)(cid:202) si(cid:218) na egzemplarz posiadaj(cid:200)cy
trzy lub wi(cid:218)cej wyprowadze(cid:241). Czasami mo(cid:285)esz spotka(cid:202) równie(cid:285) alter-
natywne symbole, takie jak pokazano na rysunku 3.10.
Rysunek 3.9. Standardowy symbol kondensatora charakteryzuj(cid:200)cego si(cid:218) sta(cid:239)(cid:200) pojemno(cid:258)ci(cid:200)
Rysunek 3.10. Alternatywne symbole kondensatorów charakteryzuj(cid:200)cych si(cid:218) sta(cid:239)(cid:200)
pojemno(cid:258)ci(cid:200); element oznaczony liter(cid:200) A jest kondensatorem spolaryzowanym;
w elemencie B w charakterze izolatora zastosowano cia(cid:239)o sta(cid:239)e
Kup książkęPoleć książkę42 Symbole elementów
Podstawowy symbol kondensatora sk(cid:239)ada si(cid:218) z dwóch pionowych
linii rozdzielonych odst(cid:218)pem. Poziome linie biegn(cid:200)ce do (cid:258)rodków tych
oznacze(cid:241) symbolizuj(cid:200) z(cid:239)(cid:200)cza kondensatora. Je(cid:285)eli symbol nie zawiera
symboli polaryzacji, to oznacza on kondensator niespolaryzowany, który
mo(cid:285)e mie(cid:202) form(cid:218) metalowych p(cid:239)ytek oddzielonych ceramik(cid:200), mik(cid:200),
szk(cid:239)em, papierem lub innym cia(cid:239)em sta(cid:239)em b(cid:218)d(cid:200)cym dielektrykiem.
W niektórych kondensatorach rol(cid:218) izolatora pe(cid:239)ni powietrze lub pró(cid:285)nia.
Dielektryk jest technicznym terminem okre(cid:258)laj(cid:200)cym materia(cid:239) b(cid:218)d(cid:200)cy
izolatorem, który oddziela od siebie dwa g(cid:239)ówne elementy kondensa-
tora. Typowy kondensator charakteryzuj(cid:200)cy si(cid:218) sta(cid:239)(cid:200) pojemno(cid:258)ci(cid:200) jest
wykonany z dwóch ma(cid:239)ych p(cid:239)ytek wykonanych z przewodnika, które
s(cid:200) od siebie izolowane elektrycznie za pomoc(cid:200) warstwy dielektryka.
Na rysunku 3.11 przedstawiono symbol spolaryzowanego konden-
satora elektrolitycznego. Symbol ten jest taki sam jak symbol konden-
satora niespolaryzowanego, ale umieszczono po jego jednej stronie
znak dodawania (+). Znak ten symbolizuje z(cid:239)(cid:200)cze, które nale(cid:285)y pod(cid:239)(cid:200)-
czy(cid:202) do dodatniej strony obwodu. Czasami kondensatory mog(cid:200) by(cid:202) rów-
nie(cid:285) oznaczone znakiem odejmowania (–) umieszczonym po drugiej
stronie ich symbolu. Widz(cid:200)c kondensator oznaczony w ten sposób,
wiesz, (cid:285)e jest to element spolaryzowany i nale(cid:285)y go w(cid:239)(cid:200)czy(cid:202) w obwód,
zachowuj(cid:200)c odpowiedni(cid:200) polaryzacj(cid:218). Dodatnia elektroda kondensatora
powinna by(cid:202) pod(cid:239)(cid:200)czona do tej cz(cid:218)(cid:258)ci obwodu, która znajduje si(cid:218) bli(cid:285)ej
dodatniego bieguna (cid:283)ród(cid:239)a zasilaj(cid:200)cego obwód, a ujemna elektroda bli-
(cid:285)ej ujemnego bieguna.
Rysunek 3.11. Symbol kondensatora spolaryzowanego; strona oznaczona znakiem
dodawania (+) powinna by(cid:202) pod(cid:239)(cid:200)czona do miejsca w obwodzie, które charakteryzuje si(cid:218)
bardziej dodatni(cid:200) warto(cid:258)ci(cid:200) napi(cid:218)cia ni(cid:285) miejsce, do którego zostanie pod(cid:239)(cid:200)czona druga
strona kondensatora
Wskazówka
Obudowy kondensatorów spolaryzowanych posiadaj(cid:200) specjalne ozna-
czenia informuj(cid:200)ce o ich polaryzacji. Niektóre s(cid:200) oznaczone znakiem
plusa, niektóre minusa. Niewiele kondensatorów posiada oznaczenia
obu biegunów. Czasami do odczytania oznacze(cid:241) mo(cid:285)e Ci si(cid:218) przyda(cid:202)
lupa. Nigdy nie pod(cid:239)(cid:200)czaj spolaryzowanego kondensatora przeciwnie
do jego polaryzacji!
Kup książkęPoleć książkęKondensatory 43
Wszystkie omówione dotychczas kondensatory charakteryzuj(cid:200) si(cid:218)
sta(cid:239)(cid:200) pojemno(cid:258)ci(cid:200). Nie mo(cid:285)esz zmieni(cid:202) tej charakteryzuj(cid:200)cej je warto(cid:258)ci,
która jest okre(cid:258)lana w momencie produkcji. Jednak(cid:285)e istniej(cid:200) specjalne
kondensatory, które charakteryzuj(cid:200) si(cid:218) tym, (cid:285)e mo(cid:285)na zmienia(cid:202) ich
pojemno(cid:258)(cid:202). S(cid:200) to tak zwane kondensatory nastawne. W(cid:258)ród nich mo-
(cid:285)emy wyró(cid:285)ni(cid:202) wyspecjalizowane rodzaje, takie jak kondensatory do-
strojcze i kondensator wyrównawczy.
Na rysunku 3.12 przedstawiono najcz(cid:218)(cid:258)ciej spotykany symbol kon-
densatora nastawnego. Mo(cid:285)liwo(cid:258)(cid:202) zmiany pojemno(cid:258)ci jest symbolizo-
wana przez strza(cid:239)k(cid:218) biegn(cid:200)c(cid:200) sko(cid:258)nie przez symbol kondensatora cha-
rakteryzuj(cid:200)cego si(cid:218) sta(cid:239)(cid:200) pojemno(cid:258)ci(cid:200). Na rysunku 3.13 przedstawiono
dwa alternatywne sposoby oznaczania tych komponentów. W wi(cid:218)kszo(cid:258)ci
przypadków, niezale(cid:285)nie od wewn(cid:218)trznej budowy kondensatora na-
stawnego, do jego oznaczania b(cid:218)dzie stosowany symbol widoczny na
rysunku 3.12.
Rysunek 3.12. Standardowy symbol kondensatora nastawnego, bez rozró(cid:285)nienia
statora i rotora
Rysunek 3.13. Alternatywne symbole kondensatorów nastawnych; na symbolu A (cid:239)uk
symbolizuje rotor, a linia prosta stator, za(cid:258) na symbolu B rotor jest oznaczony lini(cid:200)
zako(cid:241)czon(cid:200) strza(cid:239)k(cid:200)
Powietrzny kondensator nastawny (w roli dielektryka zastosowano
w nim powietrzne) wyst(cid:218)puje w sprz(cid:218)cie radiowym (jako element do-
strojczy zespo(cid:239)u antenowego lub jako podzespó(cid:239) obwodu wyj(cid:258)ciowego).
Spotka(cid:202) go mo(cid:285)na w wielu starych odbiornikach radiowych. Typowy
powietrzny kondensator nastawny sk(cid:239)ada si(cid:218) z wielu p(cid:239)ytek po(cid:239)(cid:200)czonych
ze sob(cid:200) elektrycznie w dwa zespo(cid:239)y. P(cid:239)ytki, które si(cid:218) obracaj(cid:200), tworz(cid:200)
rotor, a nieruchomy zestaw p(cid:239)ytek tworzy stator. Wszystkie konden-
satory nastawne s(cid:200) niespolaryzowane. Oznacza to, (cid:285)e pr(cid:200)d sta(cid:239)y mo(cid:285)e
wp(cid:239)ywa(cid:202) do nich w dowolnym kierunku.
Kup książkęPoleć książkę44 Symbole elementów
Wskazówka
W wi(cid:218)kszo(cid:258)ci powietrznych kondensatorów nastawnych rotor po-
winien by(cid:202) pod(cid:239)(cid:200)czany do uziemienia. Rotor jest fizycznie po(cid:239)(cid:200)czony
z wa(cid:239)kiem, którym obracasz. Uziemiaj(cid:200)c wa(cid:239)ek z rotorem, minimali-
zujemy efekt zewn(cid:218)trznej pojemno(cid:258)ci powstaj(cid:200)cej w wyniku kon-
taktu wa(cid:239)ka z cia(cid:239)em cz(cid:239)owieka. Dzi(cid:218)ki temu zabiegowi kontakt obwo-
du z cia(cid:239)em nie zaburzy funkcjonowania urz(cid:200)dzenia. Ponadto takie
rozwi(cid:200)zanie chroni u(cid:285)ytkownika przed pora(cid:285)eniem pr(cid:200)dem (doty-
kany wa(cid:239)ek jest uziemiony)!
Czasami dwa oddzielne kondensatory nastawne s(cid:200) po(cid:239)(cid:200)czone lub
zespolone w obwodzie. Zespolone podzespo(cid:239)y s(cid:200) stosowane do stero-
wania przynajmniej dwoma obwodami elektronicznymi, jednak(cid:285)e oba
podzespo(cid:239)y s(cid:200) jednocze(cid:258)nie regulowane — ich pokr(cid:218)t(cid:239)a s(cid:200) ze sob(cid:200) po-
(cid:239)(cid:200)czone. Na rysunku 3.14 pokazano symbol dwóch kondensatorów na-
stawnych zespolonych ze sob(cid:200). Warto(cid:258)ci minimalnej i maksymalnej
pojemno(cid:258)ci obu elementów mog(cid:200), ale nie musz(cid:200) by(cid:202) identyczne. Jed-
nak(cid:285)e pojemno(cid:258)ci obu podzespo(cid:239)ów b(cid:218)d(cid:200) modyfikowane jednocze(cid:258)nie.
Gdy pojemno(cid:258)(cid:202) jednego kondensatora b(cid:218)dzie zwi(cid:218)kszana, zwi(cid:218)kszana
równie(cid:285) b(cid:218)dzie pojemno(cid:258)(cid:202) drugiego.
Rysunek 3.14. Symbol dwóch zespolonych kondensatorów nastawnych
Tak jak w przypadku wi(cid:218)kszo(cid:258)ci komponentów elektronicznych
symbol kondensatora zastosowany na schemacie s(cid:239)u(cid:285)y tylko do jego
identyfikacji oraz okre(cid:258)lenia, czy jego pojemno(cid:258)(cid:202) jest sta(cid:239)a, czy mo(cid:285)na
j(cid:200) zmieni(cid:202). Symbol okre(cid:258)la równie(cid:285) polaryzacj(cid:218) kondensatora. Warto(cid:258)ci
Kup książkęPoleć książkęCewki i transformatory 45
dotycz(cid:200)ce danego elementu mog(cid:200) by(cid:202) podane obok jego symbolu.
Jednak(cid:285)e dane te zwykle umieszcza si(cid:218) w oddzielnej tabeli b(cid:218)d(cid:200)cej list(cid:200)
elementów zastosowanych w uk(cid:239)adzie. Na schemacie — obok symbolu
— umieszcza si(cid:218) odpowiednie oznaczenie alfanumeryczne, takie jak
np. C1, C2, C3 itd.
Cewki i transformatory
Podstawowa cewka sk(cid:239)ada si(cid:218) z drutu nawini(cid:218)tego na karkas w celu
dodania do obwodu indukcyjno(cid:258)ci. Indukcyjno(cid:258)(cid:202) jest si(cid:239)(cid:200), która prze-
ciwdzia(cid:239)a zmianom w pr(cid:200)dach p(cid:239)yn(cid:200)cych w obwodzie. W praktyce
dzia(cid:239)a ona tylko wtedy, gdy pr(cid:200)dy zwi(cid:218)kszaj(cid:200) lub zmniejszaj(cid:200) swoje
warto(cid:258)ci. Cewki i wzbudniki mog(cid:200) ró(cid:285)ni(cid:202) si(cid:218) wielko(cid:258)ci(cid:200), która zale(cid:285)y
od warto(cid:258)ci indukcyjno(cid:258)ci danego elementu, a tak(cid:285)e nat(cid:218)(cid:285)enia pr(cid:200)du,
jaki mo(cid:285)e przez niego p(cid:239)yn(cid:200)(cid:202).
Jednostk(cid:200) pomiaru indukcyjno(cid:258)ci jest henr (H). Najcz(cid:218)(cid:258)ciej stosuje
si(cid:218) elementy, których indukcyjno(cid:258)(cid:202) mierzy si(cid:218) w milihenrach (mH)
— 1 mH = 0,001 H — lub mikrohenrach ((cid:80)H) — 1 (cid:80)H = 0,001 mH =
0,000 001 H. Czasami napotkasz indukcyjno(cid:258)(cid:202) wyra(cid:285)on(cid:200) w nanohenrach
(nH) — 1 nH = 0,001 (cid:80)H = 0,000 000 001 H.
Na rysunku 3.15 pokazano podstawowy symbol cewki powietrznej.
Z(cid:239)(cid:200)cza elementu s(cid:200) symbolizowane przez poziome linie po(cid:239)(cid:200)czone ze
zwojami. Cewka powietrzna nie jest nawini(cid:218)ta na (cid:285)adnym przedmiocie,
który mo(cid:285)e wp(cid:239)ywa(cid:202) na jej indukcyjno(cid:258)(cid:202). Niektóre cewki powietrzne
s(cid:200) wykonane z twardego drutu, który nie potrzebuje (cid:285)adnego dodat-
kowego wzmocnienia — ich rdzeniem jest wtedy tylko i wy(cid:239)(cid:200)cznie
powietrze. Jednak(cid:285)e wi(cid:218)kszo(cid:258)(cid:202) cewek jest nawini(cid:218)ta na wzorniku wy-
konanym z materia(cid:239)u nie b(cid:218)d(cid:200)cego przewodnikiem oraz nie posiadaj(cid:200)-
cego w(cid:239)a(cid:258)ciwo(cid:258)ci indukcyjnych (np. z plastiku, miki lub ceramiki). Karkas
cewki s(cid:239)u(cid:285)y wtedy tylko i wy(cid:239)(cid:200)cznie do wzmocnienia jej konstrukcji
i utrzymania odpowiedniego kszta(cid:239)tu.
Rysunek 3.15. Standardowy symbol cewki powietrznej lub induktora o rdzeniu powietrznym
Kup książkęPoleć książkę46 Symbole elementów
Czy wiesz, (cid:285)e...?
W niektórych starych odbiornikach radiowych stosowano cewki po-
wietrzne nawini(cid:218)te na ma(cid:239)e papierowe cylindry pokryte woskiem,
które swym wygl(cid:200)dem przypomina(cid:239)y ma(cid:239)e s(cid:239)omki. Niektórzy hob-
by(cid:258)ci nawijaj(cid:200) cewki powietrzne na woskowane drewniane ko(cid:239)ki!
Na rysunku 3.16 pokazano symbol cewki powietrznej z dwoma od-
czepami. Omawiane wcze(cid:258)niej cewki posiada(cid:239)y dwa z(cid:239)(cid:200)cza, jednak(cid:285)e
cewki mog(cid:200) posiada(cid:202) trzy lub wi(cid:218)cej odczepów. Elementy te posiadaj(cid:200)
dodatkowe kable pod(cid:239)(cid:200)czone do (cid:258)rodkowej cz(cid:218)(cid:258)ci zwojów. Maksymaln(cid:200)
indukcyjno(cid:258)(cid:202) mo(cid:285)na uzyska(cid:202), pod(cid:239)(cid:200)czaj(cid:200)c cewk(cid:218) do obwodu za pomoc(cid:200)
skrajnych z(cid:239)(cid:200)czy. Dodatkowe odczepy pozwalaj(cid:200) na uzyskanie ni(cid:285)szej
indukcyjno(cid:258)ci.
Rysunek 3.16. Symbol cewki powietrznej z dwoma odczepami
Cewki mo(cid:285)na równie(cid:285) wyposa(cid:285)y(cid:202) w ruchomy styk, który mo(cid:285)e by(cid:202)
przesuwany wzd(cid:239)u(cid:285) uzwojenia. Takie rozwi(cid:200)zanie pozwala na dowol-
ne regulowanie indukcyjno(cid:258)ci cewki. Odczepy pozwala(cid:239)y tylko na ob-
ni(cid:285)enie indukcyjno(cid:258)ci do pewnych z góry okre(cid:258)lonych warto(cid:258)ci. Cewka,
której indukcyjno(cid:258)(cid:202) mo(cid:285)na zmienia(cid:202), jest prezentowana za pomoc(cid:200) sym-
boli przedstawionych na rysunku 3.17. Strza(cid:239)ka (cid:258)wiadczy o tym, (cid:285)e in-
dukcyjno(cid:258)(cid:202) danego elementu mo(cid:285)e by(cid:202) regulowana w zakresie od warto-
(cid:258)ci maksymalnej do warto(cid:258)ci minimalnej.
Rysunek 3.17. Symbole cewek powietrznych o zmiennej indukcyjno(cid:258)ci. Na rysunku A
strza(cid:239)ka zosta(cid:239)a umieszczona nad symbolem cewki, a na rysunku B umieszczono j(cid:200) sko(cid:258)nie
na symbolu
Kup książkęPoleć książkęCewki i transformatory 47
Na rysunku 3.18 przedstawiono symbole cewki powietrznej o sta(cid:239)ej
indukcyjno(cid:258)ci (A), cewki powietrznej z dodatkowymi odczepami (B)
i cewki powietrznej, której indukcyjno(cid:258)(cid:202) mo(cid:285)na p(cid:239)ynnie regulowa(cid:202) (C).
Rysunek 3.18. Symbole cewek
Cewka zaprojektowana do pracy z sygna(cid:239)ami o niskiej cz(cid:218)stotliwo-
(cid:258)ci mo(cid:285)e by(cid:202) nawini(cid:218)ta na rdze(cid:241) wykonany z (cid:285)elaza pokrytego war-
stw(cid:200) laminatu. Rdze(cid:241) wykonany z materia(cid:239)u ferromagnetycznego za-
stosowano zamiast omówionego pustego rdzenia powietrznego. Na
przyk(cid:239)ad d(cid:239)awik 50 Hz stosowany w filtrach zasilaczy zwykle zawiera
jeden zwój nawini(cid:218)ty na okr(cid:200)g(cid:239)y (cid:285)elazny wzornik. Materia(cid:239) ferroma-
gnetyczny znacznie zwi(cid:218)ksza indukcj(cid:218) magnetyczn(cid:200) wewn(cid:200)trz zwo-
jów cewki, co powoduje wzrost indukcji kilkaset razy (a czasami nawet
kilka tysi(cid:218)cy razy) w stosunku do indukcji cewki powietrznej o tych
samych wymiarach.
Na rysunku 3.19 znajduje si(cid:218) symbol cewki o rdzeniu wykonanym
z (cid:285)elaza. Symbol ten powsta(cid:239) w wyniku dodania dwóch równoleg(cid:239)ych
linii do omówionego wcze(cid:258)niej symbolu cewki charakteryzuj(cid:200)cej si(cid:218)
sta(cid:239)(cid:200) indukcyjno(cid:258)ci(cid:200). Czasami cewk(cid:218) o rdzeniu wykonanym z (cid:285)elaza
przedstawia si(cid:218) za pomoc(cid:200) symbolu widocznego na rysunku 3.20 — linie
umieszczono wewn(cid:200)trz symbolu zwojów. Nie jest to w(cid:239)a(cid:258)ciwy symbol,
jednak(cid:285)e w praktyce cz(cid:218)sto spotkasz go na ró(cid:285)nych schematach. Cza-
sami cewki z rdzeniem wykonanym z (cid:285)elaza zawieraj(cid:200) odczepy po-
zwalaj(cid:200)ce na uzyskanie indukcyjno(cid:258)ci o innych warto(cid:258)ciach, a niektóre
z nich nawet mog(cid:200) by(cid:202) regulowane. Symbole takich elementów poka-
zano na rysunku 3.21.
Rysunek 3.19. Symbol cewki o rdzeniu wykonanym z (cid:285)elaza
Kup książkęPoleć książkę48 Symbole elementów
Rysunek 3.20. Alternatywny symbol cewki o rdzeniu wykonanym z (cid:285)elaza
Rysunek 3.21. Symbole cewek o rdzeniu wykonanym z (cid:285)elaza, które posiadaj(cid:200) odczepy
(A) lub s(cid:200) regulowane (B)
Przy wysokich cz(cid:218)stotliwo(cid:258)ciach rdzenie wykonane z bry(cid:239)y (cid:285)elaza
lub z laminowanego (cid:285)elaza nie s(cid:200) wystarczaj(cid:200)co wydajne do pracy
w cewkach indukcyjnych. In(cid:285)ynierowie powiedzieliby, (cid:285)e charaktery-
zuj(cid:200) si(cid:218) zbyt du(cid:285)ymi stratami. Przy cz(cid:218)stotliwo(cid:258)ciach przekraczaj(cid:200)cych
kilka kiloherców (kHz) do zwi(cid:218)kszenia indukcyjno(cid:258)ci ponad warto(cid:258)(cid:202)
generowan(cid:200) przez cewk(cid:218) wyposa(cid:285)on(cid:200) w rdze(cid:241) wykonany z materia(cid:239)u
nieferromagnetycznego (takiego jak powietrze, plastik, ceramika czy
drewno) niezb(cid:218)dne staje si(cid:218) zastosowanie specjalnego rdzenia. Zwykle
rdzenie takie wykonuje si(cid:218) z materia(cid:239)u (cid:285)elaznego rozbitego na malut-
kie kawa(cid:239)ki, które pokryte s(cid:200) warstw(cid:200) izoluj(cid:200)c(cid:200). Materia(cid:239) po rozdrobieniu
i zaizolowaniu jest (cid:258)ciskany tak, aby tworzy(cid:239) jednolity element — rdze(cid:241)
ze sproszkowanego (cid:285)elaza. Na rysunku 3.22 przedstawiono symbole
cewek wyposa(cid:285)onych w tego typu rdze(cid:241).
Rysunek 3.22. Symbole cewek z rdzeniem ze sproszkowanego (cid:285)elaza o sta(cid:239)ej warto(cid:258)ci
indukcji (A), z dodatkowymi odczepami (B) oraz o regulowanej warto(cid:258)ci indukcji (C)
Kup książkęPoleć książkęCewki i transformatory 49
Wskazówka
Symbole cewek wyposa(cid:285)onych w rdze(cid:241) ze sproszkowanego (cid:285)elaza
s(cid:200) niemal(cid:285)e identyczne jak symbole cewek wyposa(cid:285)onych w rdze(cid:241)
monolityczny lub laminowany. Dodatkowe linie zastosowane w sym-
bolach s(cid:200) przerywane. Cewki tego typu mog(cid:200) by(cid:202) wyposa(cid:285)one w do-
datkowe odczepy lub mog(cid:200) mie(cid:202) konstrukcj(cid:218) pozwalaj(cid:200)c(cid:200) na p(cid:239)ynn(cid:200)
regulacj(cid:218) indukcji.
Transformator sk(cid:239)ada si(cid:218) z kilku cewek nawini(cid:218)tych na ró(cid:285)ne rdze-
nie lub nawini(cid:218)tych na ró(cid:285)ne obszary tego samego rdzenia. Na rysun-
ku 3.23 przedstawiono podstawowy symbol transformatora o rdzeniu
powietrznym. Symbol ten sk(cid:239)ada si(cid:218) z dwóch przeciwstawionych sobie
cewek o rdzeniu powietrznym. Transformator jest podzespo(cid:239)em, który
potrafi przenosi(cid:202) energi(cid:218) pr(cid:200)du przemiennego pomi(cid:218)dzy dwoma ró(cid:285)-
nymi obwodami. Transformatory sk(cid:239)adaj(cid:200) si(cid:218) z cewek, z tego powodu
ich symbole wygl(cid:200)daj(cid:200) jak po(cid:239)(cid:200)czone symbole cewek. Na rysunku 3.24.
przedstawiono symbole transformatorów o rdzeniach wykonanych z (cid:285)e-
laza. Transformatory A i B maj(cid:200) lite lub laminowane rdzenie, a C i D
sproszkowane.
Rysunek 3.23. Symbol transformatora o rdzeniu powietrznym
Rysunek 3.24.
A — transformator o litym lub
laminowanym rdzeniu (cid:285)elaznym;
B — transformator o litym lub
laminowanym rdzeniu (cid:285)elaznym,
który posiada dodatkowe odczepy;
C — transformator o rdzeniu
ze sproszkowanego (cid:285)elaza;
D — transformator regulowany
o rdzeniu ze sproszkowanego (cid:285)elaza
Kup książkęPoleć książkę50 Symbole elementów
Prze(cid:239)(cid:200)cznik
Prze(cid:239)(cid:200)cznik jest elementem, za pomoc(cid:200) którego mo(cid:285)esz uruchomi(cid:202) lub
zablokowa(cid:202) (mechanicznie lub elektrycznie) przep(cid:239)yw pr(cid:200)du w obwo-
dzie. Prze(cid:239)(cid:200)czniki mog(cid:200) by(cid:202) ponadto stosowane do kierowania prze-
p(cid:239)ywem pr(cid:200)du przez ró(cid:285)ne elementy obwodu. Na rysunku 3.25 przed-
stawiono symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika SPST (z ang. single-pole single-throw —
pojedynczy prze(cid:239)(cid:200)cznik jednopozycyjny). Komponent ten mo(cid:285)e zewrze(cid:202)
obwód w jednym punkcie lub wykona(cid:202) w nim przerw(cid:218). Jest to zwy-
czajny prze(cid:239)(cid:200)cznik dzia(cid:239)aj(cid:200)cy na zasadzie w(cid:239)(cid:200)cz-wy(cid:239)(cid:200)cz.
Rysunek 3.25. Symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika SPST
Na rysunku 3.26 przedstawiono prze(cid:239)(cid:200)cznik SPDT (z ang. single-pole
dual-throw — pojedynczy prze(cid:239)(cid:200)cznik dwupozycyjny). Z(cid:239)(cid:200)cze wej(cid:258)ciowe
prze(cid:239)(cid:200)cznika jest symbolizowane przez styk znajduj(cid:200)cy si(cid:218) u podstawy
strza(cid:239)ki, a z(cid:239)(cid:200)cza wyj(cid:258)ciowe s(cid:200) symbolizowane przez styki, na które
mo(cid:285)e wskazywa(cid:202) strza(cid:239)ka. Prze(cid:239)(cid:200)cznik ten s(cid:239)u(cid:285)y do wyboru jednego
z dwóch obwodów wyj(cid:258)ciowych, do których ma pop(cid:239)yn(cid:200)(cid:202) pr(cid:200)d wej-
(cid:258)ciowy.
Rysunek 3.26. Symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika SPDT
Niektóre prze(cid:239)(cid:200)czniki posiadaj(cid:200) wi(cid:218)cej z(cid:239)(cid:200)czy wej(cid:258)ciowych. Na ry-
sunku 3.27 (cz(cid:218)(cid:258)(cid:202) A) pokazano symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika DPST (z ang. dual-
pole single-throw — podwójny prze(cid:239)(cid:200)cznik jednopozycyjny), a na cz(cid:218)(cid:258)ci B
tego samego rysunku pokazano symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika DPDT (z ang. dual-
pole dual-throw — podwójny prze(cid:239)(cid:200)cznik dwupozycyjny). Niektóre prze-
(cid:239)(cid:200)czniki sk(cid:239)adaj(cid:200) si(cid:218) z jeszcze wi(cid:218)kszej ilo(cid:258)ci podzespo(cid:239)ów. Element po-
kazany na rysunku 3.28 posiada pi(cid:218)(cid:202) z(cid:239)(cid:200)czy wej(cid:258)ciowych. Ka(cid:285)de z nich
mo(cid:285)e by(cid:202) pod(cid:239)(cid:200)czone do jednego z dwóch z(cid:239)(cid:200)czy wyj(cid:258)ciowych. Taki
prze(cid:239)(cid:200)cznik mo(cid:285)na okre(cid:258)li(cid:202) mianem „pi(cid:218)ciokrotnego prze(cid:239)(cid:200)cznika dwu-
pozycyjnego” (5PDT).
Kup książkęPoleć książkęPrze(cid:239)(cid:200)cznik 51
Rysunek 3.27. A — symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika DPST; B — symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika DPDT
Rysunek 3.28. Symbol 5PDT (pi(cid:218)ciokrotnego dwupozycyjnego)
Ostatni z omawianych podzespo(cid:239)ów mo(cid:285)na okre(cid:258)li(cid:202) mianem prze-
(cid:239)(cid:200)cznika wielostykowego. Do kategorii tej mo(cid:285)na zaliczy(cid:202) wi(cid:218)kszo(cid:258)(cid:202)
prze(cid:239)(cid:200)czników posiadaj(cid:200)cych wi(cid:218)cej ni(cid:285) dwa z(cid:239)(cid:200)cza wej(cid:258)ciowe lub wyj-
(cid:258)ciowe. Na przyk(cid:239)ad prze(cid:239)(cid:200)cznik obrotowy posiada jedno z(cid:239)(cid:200)cze wej-
(cid:258)ciowe i kilka wyj(cid:258)ciowych. Przyk(cid:239)ad takiego podzespo(cid:239)u pokazano na
rysunku 3.29. Strza(cid:239)ka równie(cid:285) tutaj wskazuje z(cid:239)(cid:200)cza wyj(cid:258)ciowe. W tym
przypadku jest ich dziesi(cid:218)(cid:202). Technicznie rzecz bior(cid:200)c, jest to prze(cid:239)(cid:200)cznik
SP10T (pojedynczy prze(cid:239)(cid:200)cznik dziesi(cid:218)ciopozycyjny)!
Kup książkęPoleć książkę52 Symbole elementów
Rysunek 3.29. Symbol prze(cid:239)(cid:200)cznika obrotowego — pojedynczego prze(cid:239)(cid:200)cznika
dziesi(cid:218)ciopozycyjnego (SP10T)
Czasami mo(cid:285)na si(cid:218) spotka(cid:202) z zespolonymi prze(cid:239)(cid:200)cznikami obroto-
wymi. Wcze(cid:258)niej omówiono zespolone potencjometry. Teraz mamy do
czynienia z podobnym zabiegiem — prze(cid:239)(cid:200)czniki s(cid:200) ze sob(cid:200) po(cid:239)(cid:200)czone
tak, aby by(cid:239)y prze(cid:239)(cid:200)czane jednocze(cid:258)nie. Na rysunku 3.30 pokazano sym-
bol zespo(cid:239)u dwóch prze(cid:239)(cid:200)czników obrotowych. Przerywana linia infor-
muje odbiorc(cid:218) o tym, (cid:285)e prze(cid:239)(cid:200)czniki s(cid:200) ze sob(cid:200) zespolone. Prze(cid:239)(cid:200)czaj(cid:200)c
jeden prze(cid:239)(cid:200)cznik, automatycznie prze(cid:239)(cid:200)czamy drugi. Je(cid:285)eli prze(cid:239)(cid:200)cz-
nik z lewej strony jest ustawiony tak, aby kierowa(cid:239) sygna(cid:239) na z(cid:239)(cid:200)cze
wyj(cid:258)ciowe o numerze trzy, to prze(cid:239)(cid:200)cznik znajduj(cid:200)cy si(cid:218) z prawej strony
równie(cid:285) b(cid:218)dzie kierowa(cid:239) sygna(cid:239) do swojego trzeciego wyj(cid:258)cia.
Rysunek 3.30. Symbol dwóch zespolonych ze sob(cid:200) prze(cid:239)(cid:200)czników obrotowych;
przedstawiony komponent posiada dwa wej(cid:258)cia i dziesi(cid:218)(cid:202) wyj(cid:258)(cid:202) (jest to prze(cid:239)(cid:200)cznik
typu 2P10T)
Na ka(cid:285)dym z symboli ma(cid:239)e kó(cid:239)eczka oznaczaj(cid:200) z(cid:239)(cid:200)cza (niezale(cid:285)nie od
tego, czy s(cid:200) to z(cid:239)(cid:200)cza wej(cid:258)ciowe, czy wyj(cid:258)ciowe). O tym, czy z(cid:239)(cid:200)cze jest
wej(cid:258)ciowe, czy wyj(cid:258)ciowe, informuje zwrot strza(cid:239)ki. W niniejszej sekcji
przedstawiono standardowe symbole. Inne oznaczenia prze(cid:239)(cid:200)czników
stosowane s(cid:200) sporadycznie.
Kup książkęPoleć książkęPrzewody i kable 53
Czy wiesz, (cid:285)e...?
Niektórzy wyposa(cid:285)aj(cid:200) swoje amatorskie radia w specjalny prze(cid:239)(cid:200)cz-
nik nazywany kluczem kodu Morse’a. To niezbyt dzi(cid:258) popularne
urz(cid:200)dzenie, zwane równie(cid:285) kluczem r(cid:218)cznym, zwiera lub przerywa
obwód w celu r(cid:218)cznego kodowania znaków przez radiooperatora.
Jest to prze(cid:239)(cid:200)cznik typu SPST wyposa(cid:285)ony w d(cid:283)wigni(cid:218), która gdy ope-
rator j(cid:200) pu(cid:258)ci, jest odbijana przez spr(cid:218)(cid:285)yn(cid:218) do pozycji rozwieraj(cid:200)cej
obwód. Na rysunku 3.31 przedstawiono symbol tego elementu.
Rysunek 3.31. Symbol r(cid:218)cznego klucza s(cid:239)u(cid:285)(cid:200)cego do nadawania kodu Morse’a
Przewody i kable
W naszych dotychczasowych rozwa(cid:285)aniach zak(cid:239)adali(cid:258)my, (cid:285)e linia pro-
sta symbolizuje przewodnik — wi(cid:218)kszo(cid:258)(cid:202) obwodów zawiera wiele
elementów przewodz(cid:200)cych. Rysuj(cid:200)c schemat skomplikowanego ob-
wodu, zrozumiesz, (cid:285)e krzy(cid:285)owanie si(cid:218) kabli jest czym(cid:258), czego nie sposób
unikn(cid:200)(cid:202) (niezale(cid:285)nie od tego, czy krzy(cid:285)uj(cid:200)ce si(cid:218) przewody s(cid:200) ze sob(cid:200)
po(cid:239)(cid:200)czone).
Na rysunku 3.32 pokazano dwa przewody, które musia(cid:239)y krzy(cid:285)owa(cid:202)
si(cid:218) na schemacie, jednak(cid:285)e nie istnieje pomi(cid:218)dzy nimi po(cid:239)(cid:200)czenie gal-
waniczne (a przynajmniej nie ma go w punkcie, w którym przewody te
krzy(cid:285)uj(cid:200) si(cid:218) na schemacie). Buduj(cid:200)c uk(cid:239)ad przedstawiony na schemacie,
nie b(cid:218)dziesz musia(cid:239) krzy(cid:285)owa(cid:202) przewodów dok(cid:239)adnie w miejscu ozna-
czonym na schemacie. Linie musz(cid:200) krzy(cid:285)owa(cid:202) si(cid:218) na schemacie, aby
przedstawi(cid:202) kable (cid:239)(cid:200)cz(cid:200)ce ró(cid:285)ne punkty uk(cid:239)adu w czytelny sposób, który
nie wymaga stosowania trzeciego wymiaru.
Rysunek 3.32. Symbol krzy(cid:285)uj(cid:200)cych si(cid:218) przewodów, pomi(cid:218)dzy którymi nie wykonano
po(cid:239)(cid:200)czenia galwanicznego
Kup książkęPoleć książkę54 Symbole elementów
Aha!
W rzeczywisto(cid:258)ci obwody s(cid:200) elementami trójwymiarowymi, jednak(cid:285)e
ich schematy musz(cid:200) by(cid:202) wykonane na p(cid:239)aszczy(cid:283)nie dwuwymiarowej.
Aby podo(cid:239)a(cid:202) temu wymogowi, osoba tworz(cid:200)ca schematy musi sto-
sowa(cid:202) si(cid:218) do pewnych zasad, które pozwol(cid:200) na w(cid:239)a(cid:258)ciw(cid:200) interpretacj(cid:218)
schematu przez czytelnika.
Na rysunku 3.33 pokazano dwa sposoby symbolicznego oznaczania
punktów, w których krzy(cid:285)uj(cid:200)ce si(cid:218) kable powinny by(cid:202) po(cid:239)(cid:200)czone
elektrycznie. Na rysunku A jeden z przewodników zosta(cid:239) „podzielony
na dwie cz(cid:218)(cid:258)ci”, a wi(cid:218)c wydaje si(cid:218), (cid:285)e po(cid:239)(cid:200)czenie przewodów wykonano
w dwóch ró(cid:285)nych miejscach. Taki zabieg wyra(cid:285)a do(cid:258)(cid:202) jasno to, (cid:285)e dwa
przewody (pionowy zosta(cid:239) podzielony na dwie cz(cid:218)(cid:258)ci, a poziomy po-
zosta(cid:239) nienaruszony) s(cid:200) ze sob(cid:200) po(cid:239)(cid:200)czone elektrycznie. Po(cid:239)(cid:200)czenie to
jest symbolizowane za pomoc(cid:200) czarnych kropek. Na rysunku B przed-
stawiono przewody przecinaj(cid:200)ce si(cid:218) pod k(cid:200)tem prostym, a pojedyncza
kropka symbolizuje punkt, w którym s(cid:200) po(cid:239)(cid:200)czone. Metoda przedsta-
wiona na rysunku B mo(cid:285)e wydawa(cid:202) si(cid:218) lepsza, jednak(cid:285)e sprawia ona,
(cid:285)e schemat jest mniej czytelny. Czytelnik mo(cid:285)e przeoczy(cid:202) czarn(cid:200) kropk(cid:218)
i pomy(cid:258)le(cid:202), (cid:285)e przewody nie powinny by(cid:202) po(cid:239)(cid:200)czone. Metoda zastoso-
wana w przyk(cid:239)adzie A sprawia, (cid:285)e do takiego przeoczenia nie dojdzie.
Rysunek 3.33. A — preferowany symbol dwóch przewodów po(cid:239)(cid:200)czonych elektrycznie;
B — alternatywny symbol takiego samego po(cid:239)(cid:200)czenia
Niektórzy czytelnicy mog(cid:200) przeoczy(cid:202) kropk(cid:218) na symbolu B przed-
stawionym na rysunku 3.33, a inni mog(cid:200) omy(cid:239)kowo dostrzec kropk(cid:218)
na rysunku 3.32 (gdzie tak naprawd(cid:218) jej nie ma)! Tak wi(cid:218)c konstruktor
mo(cid:285)e zewrze(cid:202) ze sob(cid:200) kable, które nie powinny by(cid:202) ze sob(cid:200) (cid:239)(cid:200)czone.
Kup książkęPoleć książkęPrzewody i kable 55
Z problemem tym mamy rzadko do czynienia w przypadku poprawnie
naszkicowanych schematów, które s(cid:200) wyra(cid:283)nie wydrukowane. Na nie-
których starszych schematach nie zwarte ze sob(cid:200) krzy(cid:285)uj(cid:200)ce si(cid:218) prze-
wody oznaczano za pomoc(cid:200) (cid:239)uku (zobacz rysunek 3.34). Taka symbolika,
która moim zdaniem nigdy nie powinna wyj(cid:258)(cid:202) z u(cid:285)ycia, sprawia(cid:239)a, (cid:285)e
osoba czytaj(cid:200)ca schemat nigdy nie mia(cid:239)a w(cid:200)tpliwo(cid:258)ci, czy dane przewody
s(cid:200) ze sob(cid:200) po(cid:239)(cid:200)czone elektrycznie, czy te(cid:285) nie.
Rysunek 3.34. Stosowany kiedy(cid:258) (wyra(cid:283)ny) symbol przewodów, które krzy(cid:285)owa(cid:239)y si(cid:218)
na schemacie, ale w rzeczywisto(cid:258)ci nie by(cid:239)y ze sob(cid:200) po(cid:239)(cid:200)czone elektrycznie
Kabel sk(cid:239)ada si(cid:218) z dwóch lub wi(cid:218)cej przewodników otoczonych
wspólnym izoluj(cid:200)cym ko(cid:239)nierzem. Zwykle kable nieekranowane nie s(cid:200)
oznaczane w jaki(cid:258) specjalny sposób na schematach ideowych — przed-
stawia si(cid:218) je, umieszczaj(cid:200)c obok siebie kilka równoleg(cid:239)ych linii symbo-
lizuj(cid:200)cych przewody. Zaznaczaj(cid:200)c na schemacie kable ekranowane,
nale(cid:285)y zastosowa(cid:202) dodatkowe symbole. Na rysunku 3.35 przedstawiono
przyk(cid:239)ady oznacze(cid:241) kabli ekranowanych, które s(cid:200) cz(cid:218)sto stosowane do
przedstawienia kabli koncentrycznych. Kable koncentryczne sk(cid:239)adaj(cid:200) si(cid:218)
z umieszczonej w ich (cid:258)rodku (cid:285)y(cid:239)y, która jest otoczona ekranem wyko-
nanym z materia(cid:239)u b(cid:218)d(cid:200)cego przewodnikiem. Elementy te s(cid:200) oddzielone
od siebie za pomoc(cid:200) warstwy dielektryka. W wi(cid:218)kszo(cid:258)ci kabli koncen-
trycznych jest to polietylen, który mo(cid:285)e by(cid:202) spieniony lub posiada(cid:202) form(cid:218)
cia(cid:239)a sta(cid:239)ego.
Rysunek 3.35. A — symbol kabla koncentrycznego o nieuziemionym ekranie;
B — symbol kabla koncentrycznego, którego ekran nale(cid:285)y uziemi(cid:202)
Kup książkęPoleć książkę56 Symbole elementów
Wskazówka
Na rysunku 3.36 znajduje si(cid:218) symbol kabla koncentrycznego, które-
go ekran jest po(cid:239)(cid:200)czony z podstaw(cid:200) monta(cid:285)ow(cid:200) (metalow(cid:200) p(cid:239)yt(cid:200)
pe(cid:239)ni(cid:200)c(cid:200) funkcj(cid:218) podstawy uk(cid:239)adu). Podstawa monta(cid:285)owa mo(cid:285)e by(cid:202)
po(cid:239)(cid:200)czona z uziemieniem, jednak(cid:285)e nie jest to regu(cid:239)a. Np. w samocho-
dzie nie ma uziemienia, a wi(cid:218)c obudowa (podstawa monta(cid:285)owa) CB
radia b(cid:218)dzie po(cid:239)(cid:200)czona z ram(cid:200) pojazdu.
Rysunek 3.36. Symbol kabla koncentrycznego, którego ekran jest po(cid:239)(cid:200)czony z podstaw(cid:200)
monta(cid:285)ow(cid:200)
W niektórych kablach pojedynczy ekran otacza kilka przewodów.
Na rysunku 3.37 pokazano symbol dwu(cid:285)y(cid:239)owego kabla ekranowanego.
Symbol ten przypomina symbol kabla koncentrycznego, jednak(cid:285)e doda-
no w nim dodatkow(cid:200) lini(cid:218) symbolizuj(cid:200)c(cid:200) drugi przewód. Im wi(cid:218)cej (cid:285)y(cid:239)
biegnie w danym kablu, tym wi(cid:218)cej równoleg(cid:239)ych linii b(cid:218)dzie przebie-
ga(cid:202) przez elips(cid:218) znajduj(cid:200)c(cid:200) si(cid:218) w (cid:258)rodkowej cz(cid:218)(cid:258)ci omawianego sym-
bolu. Gdyby rysunek 3.37 mia(cid:239) przedstawia(cid:202) symbol pi(cid:218)cio(cid:285)y(cid:239)owego
przewodu, to przez elips(cid:218) powinno przebiega(cid:202) pi(cid:218)(cid:202) poziomych linii.
Rysunek 3.37. Symbol dwu(cid:285)y(cid:239)owego kabla ekranowanego, którego ekran po(cid:239)(cid:200)czony jest
z podstaw(cid:200) monta(cid:285)ow(cid:200)
Kup książkęPoleć książkęDiody i tranzystory 57
Diody i tranzystory
Na rysunku 3.38 przedstawiono podstawowy symbol diody pó(cid:239)prze-
wodnikowej. W symbolu tym strza(cid:239)ka i linia pionowa symbolizuj(cid:200) we-
wn(cid:218)trzne elementy diody, a linie poziome symbolizuj(cid:200) jej z(cid:239)(cid:200)cza. Wspo-
mniany rysunek przedstawia diod(cid:218) prostownicz(cid:200). Strza(cid:239)ka symbolizuje
anod(cid:218), a krótka prosta pionowa linia, do której dotyka grot strza(cid:239)ki,
symbolizuje katod(cid:218). W normalnych warunkach pracy dioda prostow-
nicza przewodzi elektrony, gdy te poruszaj(cid:200) si(cid:218) w kierunku przeciwnym
do zwrotu strza(cid:239)ki — wtedy gdy do anody dochodzi pr(cid:200)d o napi(cid:218)ciu
dodatnim w stosunku do potencja(cid:239)u anody.
Rysunek 3.38. Symbol diody ogólnego stosowania lub diody prostowniczej
Na rysunku 3.39 zaprezentowano symbole wyspecjalizowanych
diod: diody pojemno(cid:258)ciowej (A) — mo(cid:285)e ona pod wp(cid:239)ywem pr(cid:200)du sta-
(cid:239)ego o regulowanym napi(cid:218)ciu pe(cid:239)ni(cid:202) funkcj(cid:218) kondensatora o zmiennej
pojemno(cid:258)ci; diody Zenera (B) — mo(cid:285)e ona pe(cid:239)ni(cid:202) rol(cid:218) regulatora na-
pi(cid:218)cia w uk(cid:239)adach zasilaj(cid:200)cych; diody Gunna (C) — mo(cid:285)e ona dzia(cid:239)a(cid:202)
w charakterze generatora drga(cid:241) lub wzmacniacza w uk(cid:239)adach charaktery-
zuj(cid:200)cych si(cid:218) cz(cid:218)stotliwo(cid:258)ciami znajduj(cid:200)cymi si(cid:218) w pa(cid:258)mie mikrofalowym.
Rysunek 3.39. Symbol diody pojemno(cid:258)ciowej (A), diody Zenera (B) i diody Gunna (C)
Tyrystor jest diod(cid:200) pó(cid:239)przewodnikow(cid:200) wyposa(cid:285)on(cid:200) w dodatkowy
element i odpowiadaj(cid:200)ce mu z(cid:239)(cid:200)cze. Symbol tego komponentu znaj-
duje si(cid:218) na rysunku 3.40. Tyrystor jest zwykle (ale nie zawsze) ozna-
czany za pomoc(cid:200) symbolu diody (czasami umieszczonej w okr(cid:218)gu), do
której do(cid:239)(cid:200)czono dodatkowy element steruj(cid:200)cy zwany bramk(cid:200) (uko(cid:258)na
linia biegn(cid:200)ca od grotu strza(cid:239)ki). We wszystkich symbolach przewód
Kup książkęPoleć książkę58 Symbole elementów
Rysunek 3.40. Symbol tyrystora
znajduj(cid:200)cy si(cid:218) u podstawy grotu strza(cid:239)ki jest anod(cid:200) danego komponentu,
a przewód pod(cid:239)(cid:200)czony do prostej pionowej linii (znajduj(cid:200)cej si(cid:218) na ko(cid:241)-
cu grotu strza(cid:239)ki) jest katod(cid:200).
Na rysunku 3.41 pokazano symbol tranzystora bipolarnego. Po lewej
stronie znajduje si(cid:218) tranzystor typu pnp, a po prawej npn. Jedyn(cid:200) ró(cid:285)-
nic(cid:200) pomi(cid:218)dzy tymi symbolami jest kierunek, w którym zwrócona jest
strza(cid:239)ka. Strza(cid:239)ka w symbolu tranzystora typu pnp jest zwrócona w kie-
runku prostej linii symbolizuj(cid:200)cej baz(cid:218) (elektrod(cid:218)). Strza(cid:239)ka w symbolu
tranzystora typu npn jest zwrócona w kierunku przeciwnym do bazy.
Czasami w symbolach oznaczaj(cid:200)cych tranzystory bipolarne pomija si(cid:218)
okr(cid:200)g otaczaj(cid:200)cy baz(cid:218), emiter i kolektor. Poza tranzystorami bipolarnymi
istnieje równie(cid:285) wiele innych typów tranzystorów. Na rysunku 3.42 po-
kazano symbole czterech wymienionych ni(cid:285)ej rodzajów tranzystorów:
(cid:132)
(cid:132)
(cid:132)
(cid:132)
tranzystor polowy z(cid:239)(cid:200)czowy (JFET) z kana(cid:239)em typu n (symbol A);
tranzystor polowy z(cid:239)(cid:200)czowy (JFET) z kana(cid:239)em typu p (symbol B);
tranzystor polowy typu metal-tlenek-pó(cid:239)przewodnik (MOSFET)
z kana(cid:239)em typu n (rysunek C);
tranzystor polowy typu metal-tlenek-pó(cid:239)przewodnik (MOSFET)
z kana(cid:239)em typu p (rysunek D);
Rysunek 3.41. Symbol tranzystora bipolarnego typu pnp (A) i symbol tranzystora
bipolarnego typu npn (B)
Kup książkęPoleć książkęLampy elektronowe 59
Rysunek 3.42. Symbol tranzystora polowego z(cid:239)(cid:200)czowego (JFET) z kana(cid:239)em typu n (A),
symbol tranzystora polowego z(cid:239)(cid:200)czowego (JFET) z kana(cid:239)em typu p (B), symbol tranzystora
polowego typu metal-tlenek-pó(cid:239)przewodnik (MOSFET) z kana(cid:239)em typu n (rysunek C);
symbol tranzystora polowego typu metal-tlenek-pó(cid:239)przewodnik (MOSFET) z kana(cid:239)em
typu p (rysunek D)
Wskazówka
Tranzystory mog(cid:200) by(cid:202) wykonane z ró(cid:285)nych materia(cid:239)ów b(cid:218)d(cid:200)cych
pó(cid:239)przewodnikami lub mieszankami typu metal-tlenek. Symbol tran-
zystora nie informuje osoby czytaj(cid:200)cej schemat o tym, z jakiego ma-
teria(cid:239)u zosta(cid:239) wykonany dany komponent. Oznaczenie na schemacie
ma informowa(cid:202) tylko o funkcjonalno(cid:258)ci danego elementu.
Lampy elektronowe
Lampy elektronowe nie s(cid:200) ju(cid:285) tak powszechne jak kilka dekad temu,
jednak(cid:285)e wci(cid:200)(cid:285) stosuje si(cid:218) je w wielu uk(cid:239)adach. Rysowanie symbolu
lampy elektronowej powiniene(cid:258) zacz(cid:200)(cid:202) od do(cid:258)(cid:202) du(cid:285)ego okr(cid:218)gu, we-
wn(cid:200)trz którego nale(cid:285)y umie(cid:258)(cid:202) elementy okre(cid:258)laj(cid:200)ce typ stosowanej
przez Ciebie lampy. Na rysunku 3.43 przedstawiono powszechnie sto-
sowane symbole elementów wewn(cid:218)trznych lamp elektronowych.
Kup książkęPoleć książkę60 Symbole elementów
Rysunek 3.43. Symbole elementów wewn(cid:218)trznych lamp elektronowych:
A — katoda (cid:285)arzona bezpo(cid:258)rednio; B — katoda (cid:285)arzona po(cid:258)rednio;
C — katoda zimna; D — fotokatoda; E — siatka; F — anoda;
G — elektroda odchylaj(cid:200)ca; H — elektrody formuj(cid:200)ce wi(cid:200)zk(cid:218);
I — symbol ba(cid:241)ki lampy pró(cid:285)niowej; J — symbol ba(cid:241)ki lampy wype(cid:239)nionej gazem
Na rysunku 3.44 przedstawiono schemat diody pró(cid:285)niowej. Sk(cid:239)ada
si(cid:218) ona z anody i katody. Gdy przez omawiany element przep(cid:239)ywa
pr(cid:200)d, to tak jak w przypadku diody pó(cid:239)przewodnikowej anoda charakte-
ryzuje si(cid:218) bardziej dodatnim potencja(cid:239)em od katody. Katoda emituje
elektrony, które pod(cid:200)(cid:285)aj(cid:200) przez pró(cid:285)ni(cid:218) w kierunku anody. Aktywny
(cid:285)arnik, przypominaj(cid:200)cy miniaturow(cid:200) (cid:285)arówk(cid:218) ma(cid:239)ej mocy, podgrzewa
katod(cid:218) — u(cid:239)atwia to emisj(cid:218) elektronów. Na rysunku 3.44 (cid:285)arnik zosta(cid:239)
pomini(cid:218)ty w celu uproszczenia symbolu. Zabieg ten cz(cid:218)sto si(cid:218) stosuje
podczas rysowania symboli lamp, w których (cid:285)arnik i katoda s(cid:200) oddziel-
nymi komponentami znajduj(cid:200)cymi si(cid:218) wewn(cid:200)trz lampy. Rozwi(cid:200)zanie
takie nosi nazw(cid:218) katody (cid:285)arzonej po(cid:258)rednio.
Rysunek 3.44. Symbol diody pró(cid:285)niowej o katodzie (cid:285)arzonej po(cid:258)rednio; lampa zawiera
(cid:285)arnik, jednak(cid:285)e symbol pomija ten element, poniewa(cid:285) umieszczenie dodatkowego symbolu
(cid:285)arnika sprawi(cid:239)oby, (cid:285)e schemat by(cid:239)by mniej czytelny
Kup książkęPoleć książkęLampy elektronowe 61
Wskazówka
Symbolicznie wszystkie elementy lampy umieszcza si(cid:218) wewn(cid:200)trz kó(cid:239)-
ka, które symbolizuje ba(cid:241)k(cid:218) lampy elektronowej. W przypadku nie-
których schematów kó(cid:239)ko jest pomijane. Nie jest to jednak standar-
dowa praktyka.
Na rysunku 3.45 pokazano symbole dwóch wersji triody. Lampa ta
ma budow(cid:218) podobn(cid:200) do omówionej wcze(cid:258)niej diody, jednak(cid:285)e zawie-
ra dodatkow(cid:200) siatk(cid:218), która jest symbolizowana przez lini(cid:218) przerywan(cid:200).
Jest jeszcze jedna ró(cid:285)nica (w przypadku symbolu A). Widzisz j(cid:200)? Przyj-
rzyj si(cid:218) uwa(cid:285)nie katodzie. Lampa ta posiada katod(cid:218) (cid:285)arzon(cid:200) bezpo-
(cid:258)rednio — katoda i (cid:285)arnik s(cid:200) fizycznie tym samym elementem! Ujemne
napi(cid:218)cie katody jest pod(cid:239)(cid:200)czone bezpo(cid:258)rednio do przewodu (cid:285)arnika —
nie istnieje (cid:285)adna oddzielna katoda. Symbol B (zobacz rysunek 3.45)
przedstawia triod(cid:218) o katodzie (cid:285)arzonej po(cid:258)rednio. Na rysunku (cid:285)arnik
znajduje si(cid:218) wewn(cid:200)trz katody b(cid:218)d(cid:200)cej metalowym cylindrem umiesz-
czonym pionowo w ba(cid:241)ce lampy.
Rysunek 3.45. Symbol triody o (cid:285)arzeniu bezpo(cid:258)rednim (A) oraz symbol triody
o katodzie (cid:285)arzonej po(cid:258)rednio (B)
Tetrody posiadaj(cid:200) dwie siatki. S(cid:200) one symbolizowane przez dwie
linie przerywane (zobacz rysunek 3.46). Górna siatka tetrody (znajdu-
j(cid:200)ca si(cid:218) bli(cid:285)ej anody) nazywana jest ekranem. Na rysunku 3.47 poka-
zano symbol pentody — lampy posiadaj(cid:200)cej trzy siatki — czyli sk(cid:239)ada-
j(cid:200)cej si(cid:218) z pi(cid:218)ciu elementów. Druga siatka pentody (licz(cid:200)c od do(cid:239)u) jest
ekranem, a trzecia siatka (znajduj(cid:200)ca si(cid:218) pod anod(cid:200)) jest nazywana
siatk(cid:200) hamuj(cid:200)c(cid:200). Na rysunku 3.46 i 3.47 symbole znajduj(cid:200)ce si(cid:218) po lewej
stronie (A) ilustruj(cid:200) lampy o katodzie (cid:285)arzonej bezpo(cid:258)rednio, a sym-
bole znajduj(cid:200)ce si(cid:218) po prawej stornie (B) lampy o katodzie (cid:285)arzonej
po(cid:258)rednio.
Kup książkęPoleć książkę62 Symbole elementów
Rysunek 3.46. Symbol tetrody o katodzie (cid:285)arzonej bezpo(cid:258)rednio (A) i symbol tetrody
o katodzie (cid:285)arzonej po(cid:258)rednio
Rysunek 3.47. Symbol pentody o katodzie (cid:285)arzonej bezpo(cid:258)rednio (A) i symbol pentody
o katodzie (cid:285)arzonej po(cid:258)rednio
Analizuj kierunek przep(cid:239)ywu pr(cid:200)du
W lampach przedstawionych na omówionych dotychczas symbo-
lach elektrony przep(cid:239)ywaj(cid:200) w kierunku od góry do do(cid:239)u. S(cid:200) one wy-
rzucane z katody, przechodz(cid:200) przez siatk(cid:218) lub siatki (o ile lampa je
zawiera) i wpadaj(cid:200) do anody. Prawdopodobnie czasami natkniesz
si(cid:218) na symbol lampy, który b(cid:218)dzie „le(cid:285)a(cid:239) na boku”. W takiej sytuacji
po prostu pami(cid:218)taj o tym, (cid:285)e w normalnych warunkach u(cid:285)ytkowania
lampy elektrony przemieszczaj(cid:200) si(cid:218) od katody do anody.
Niektóre lampy sk(cid:239)adaj(cid:200) si(cid:218) z dwóch oddzielnych, niezale(cid:285)nych ze-
stawów elektrod umieszczonych we wspólnej ba(cid:241)ce. Lampy takie mo(cid:285)na
okre(cid:258)li(cid:202) mianem lamp podwójnych. Je(cid:285)eli oba zestawy elektrod s(cid:200) iden-
tyczne, to taki podzespó(cid:239) mo(cid:285)emy nazwa(cid:202) podwójn(cid:200) diod(cid:200), podwójn(cid:200)
triod(cid:200), podwójn(cid:200) tetrod(cid:200) lub podwójn(cid:200) pentod(cid:200). Na rysunku 3.48 znaj-
duje si(cid:218) symbol podwójnej triody o katodach (cid:285)arzonych po(cid:258)rednio.
Kup książkęPoleć książkęLampy elektronowe 63
Rysunek 3.48. Symbol podwójnej triody o katodach (cid:285)arzonych po(cid:258)rednio
W niektórych starszych odbiornikach radiowych i telewizyjnych sto-
sowane by(cid:239)y lampy posiadaj(cid:200)ce cztery lub pi(cid:218)(cid:202) siatek. Lampy te sk(cid:239)a-
da(cid:239)y si(cid:218) wi(cid:218)c z sze(cid:258)ciu lub siedmiu elementów i nazywano je heksod(cid:200)
i heptod(cid:200). Lampy takie by(cid:239)y stosowane do miksowania — procesu po-
legaj(cid:200)cego na nak(cid:239)adaniu na siebie dwóch sygna(cid:239)ów radiowych o ró(cid:285)nych
cz(cid:218)stotliwo(cid:258)ciach w celu uzyskania sygna(cid:239)u b(cid:218)d(cid:200)cego ich ró(cid:285)nic(cid:200) lub su-
m(cid:200). Na rysunku 3.49 znajduje si(cid:218) symbol heptody (A) i heksody (B).
Oba przedstawione symbole odnosz(cid:200) si(cid:218) do lamp o katodach (cid:285)arzonych
po(cid:258)rednio. Heptoda jest czasem okre(cid:258)lana mianem konwertera posia-
daj(cid:200)cego pi(cid:218)(cid:202) siatek.
Rysunek 3.49. Symbol heksody (A) i symbol heptody (B)
Wskazówka
Nie spotkasz heksod ani heptod we wspó(cid:239)czesnych uk(cid:239)adach elek-
tronicznych, jednak(cid:285)e je(cid:285)eli chcesz pracowa(cid:202) nad starymi odbiorni-
kami radiowymi, to powiniene(cid:258) zapozna(cid:202) si(cid:218) z ich dzia(cid:239)aniem. Pa-
mi(cid:218)taj o jednym — wymiana tych lamp jest bardzo trudna — ich
zakup jest prawie niemo(cid:285)liwy. Z antykami obchod(cid:283) si(cid:218) ostro(cid:285)nie!
Kup książkęPoleć książkę64 Symbole elementów
Ogniwa i baterie
Ogniwa i baterie s(cid:200) powszec
Pobierz darmowy fragment (pdf)