Książka poświęcona jest recepcji znanej pracy brytyjskiego biologia ewolucyjnego Richarda Dawkinsa pt. Samolubny gen (ang. The Selfish Gene), która wywarła ogromny wpływ na rozwój humanistyki pod koniec XX wieku. Siedem bram memetyki jest pierwszą na rynku polskim pozycją prezentującą w sposób systematyczny dyskusje wokół Samolubnego genu, które były toczone w świecie anglojęzycznym w latach 1976-1989 przez środowiska akademickie.
Darmowy fragment publikacji:
Rozdział I
Wprowadzenie metodyczne
1. Wokół Samolubnego genu
Tezy przedstawione przez Dawkinsa w Samolubnym genie spotkały się
z szerokim odzewem badaczy reprezentujących różne środowiska naukowe .
Uporządkowanie owych dyskusji jest rzeczą trudną ze względu na ilość pu-
blikacji, jak i różnorodność poruszanych tematów . Z tego też powodu propo-
nuję przyjęcie zarówno ujęcia chronologicznego, jak i rzeczowego . Kryterium
chronologicznym będą lata wydań danych publikacji, co pozwoli na łatwiej-
szą orientację w materiale bibliograficznym . Kryterium rzeczowe odnosi się
do poruszanych w dyskusjach tematów badawczych .
1.1. Kryterium chronologiczne
Książka Dawkinsa Samolubny gen w latach 1976–2015 była wydawana
kilkakrotnie: (1) 1976: The Selfish Gene, Oxford University Press, Oxford;
(2) 1978: The Selfish Gene, Paladin, London; (3) 1989: The Selfish Gene, Oxford
University Press, Oxford; (4) 2006: The Selfish Gene, Oxford University Press,
Oxford; (5) 2011: The Selfish Gene, London, Folio Society, London . Wydania
(1), (3) i (4) różnią się brzmieniem . Wydanie (1) jest wydaniem pierwotnym;
wydanie (3) zostało poszerzone o przypisy uzupełniające oraz dwa rozdziały
i nowy wstęp autorstwa Dawkinsa – wstęp z wydania z 1976 roku, jak i sło-
wo wstępne Roberta Triversa zostało przedrukowane17 . Wydanie (4) jest wy-
daniem jubileuszowym, zawiera nowe wprowadzenie autorstwa Dawkinsa
(opatrzone datą 2005) odnoszące się do krytycznej recepcji Samolubnego
17 Warto zaznaczyć, że wydanie (3) jest podstawą polskiego przekładu . Polskie wyda-
nia Samolubnego genu to: pierwsze wydanie w roku 1996 w przekładzie Marka Skonecznego,
na podstawie angielskiego wydania z roku 1989; wydanie drugie z 2007 roku w przekładzie
Marka Skonecznego oraz Elżbiety Józefowicz, która przełożyła Wprowadzenie do wydania ju-
bileuszowego oraz Wstęp do wydania pierwszego autorstwa Triversa; podstawą przekładową
wydania z roku 2007 jest angielskie wydanie jubileuszowe z roku 2006 . Baza NUKAT poda-
je następujące polskie wydania Samolubnego genu: 1996, 2003, 2007, 2010, 2012; dane z dnia
29 stycznia 2015 roku . Najważniejsze polskie wydania to te z lat 1996 i 2007 . Kolejne wyda-
nie Samolubnego genu jest zaplanowane na rok 2016 i będzie nosiło tytuł The Extended Sel-
fish Gene (ISBN-13: 978-01-9878-878-2) .
20
genu; wstępy z poprzednich wydań zostały przedrukowane – w tym rów-
nież słowo wstępne do wydania pierwszego autorstwa Triversa .
Dyskusje i ujęcia krytyczne odnośnie do Samolubnego genu w latach
1976–1989 można podzielić na kilka okresów . W celu lepszej orientacji
proponuję następujący podział18:
(1) lata 1976–1978 – lata od pierwotnego wydania Samolubnego genu
do wydania drugiego w roku 1978; w okresie tym ukazują się głów-
nie recenzje;
(2) lata 1979–1983 – jest to okres ożywionych dyskusji nad tezami za-
wartymi w Samolubnym genie; najgłośniejszą jest dyskusja Mackie
– Midgley – Dawkins (ang . Mackie – Midgley – Dawkins Discussion)
przerwana śmiercią Johna Leslie Mackie’go w roku 1983;
(3) lata 1984–1989 – jest to okres interdyscyplinarnych rozważań
nad tezami zawartymi w Samolubnym genie, które zostają po-
szerzone o tezy zawarte w kolejnych książkach Dawkinsa: Fe-
notyp rozszerzony (ang . The Extended Phenotype. The Gene as
the Unit of Selection, lata wydań 1982, 198319) oraz Ślepy zegar-
mistrz (ang . The Blind Watchmaker. Why the Evidence of Evolu-
tion Reveals a Universe without Design, lata wydań 1986, 1988,
1991, 1996, 2000) .
Proponowany podział pełni funkcję pomocniczą, dlatego podane okre-
sy nie mogą być traktowane sztywno . Powyższy podział ma na celu ułatwie-
nie orientacji historycznej (kryterium chronologiczne) oraz tematycznej
(kryterium rzeczowe) . Sposób porządkowania, który koncentruje się wokół
„głównego rdzenia tematycznego” – tezy zawarte w książce Samolubny gen
– nazwijmy parantelą20, co omówię szerzej w punkcie 1 .3 .
1.2. Kryterium rzeczowe
Kryterium rzeczowe opiera się na uporządkowaniu tematycznym i sta-
nowi wspomniany w punkcie 1 .1 . „główny rdzeń tematyczny” . W przypad-
ku Samolubnego genu będą to zagadnienia dotyczące ewolucji biologicznej,
18 Data początkowa jest datą publikacji Samolubnego genu; w roku 1976 nie została (naj-
prawdopodobniej) opublikowana żadna recenzja czy krytyczna nota dotycząca tej książki .
W kolejnym roku, 1977, zostaje opublikowanych kilka recenzji krytyczno-polemicznych, jak
i uzupełniających, o niezwykle pozytywnym wydźwięku, rok 1978 przynosi ożywioną dyskusję .
19 W roku 1989 (kolejne 1999) wydanie nowe: The Extended Phenotype. The Long Reach
of the Gene, które zawiera wstęp Daniela C . Dennetta .
20 Parantela – nakładanie się paradygmatów (albo siatek) pojęciowo-terminologicznych;
dosłownie znaczy tyle, co pokrewieństwo, powinowactwo . Więcej na ten temat w osobnym
artykule .
Rozdział I 21
ale także tematy odnoszące się do kultury . Aby owe punkty rozgrani-
czyć wprowadźmy uszczegółowienie w postaci kontekstów: biologicznego
i kulturoznawczego21 .
Kontekst biologiczny poruszony w książce Samolubny gen jest następujący:
(1) altruizm i samolubne zachowanie (ang . concepts of altruistic and sel-
(2) genetyczne definicje samo-zainteresowania (ang . genetic definition
(3) ewolucja agresywnego zachowania (ang . evolution of aggressive
fish behaviour);
of self-interest);
behaviour);
(4) teoria relacji rodzinnych (ang . kingship theory);
(5) teoria wskaźnika płciowego (ang . sex ratio theory);
(6) altruizm odwzajemniony (ang . reciprocal altruism);
(7) oszustwo (ang . deceit/deception) .
(Michaels 2012)
Kontekst biologiczny w literaturze przedmiotu obecnie nazywa się
teorią samolubnego genu (ang . Selfish Gene Theory, dalej SGT, Cassidy
1981, 96) . Na zasadnicze tezy SGT zawarte implicite w Samolubnym ge-
nie22, a także uzupełnione przez Dawkinsa w artykule z roku 1978 pt . Re-
plicator Selection and the Extended Phenotype (Dawkins 1978) składają
się trzy założenia:
(1) tylko replikator może stanowić „centrum działania doboru natural-
nego” (Cassidy 1981, 96), ponieważ posiada: zdolność replikowania
się (dosł . zdolność płodności, ang . properties of fecundity, Cassidy
1981, 96), długowieczności (ang . longevity, istnieje przez długi czas,
Cassidy 1981, 96) oraz wierność (resp . wierność kopi, ang . fidelity,
Cassidy 1981, 96);
(2) zmiana ewolucyjna ma charakter genetyczny lub jest z genami sko-
relowana (Cassidy 1981, 96) np . ujęcie fenotypu itd .;
(3) możliwość opracowania modelu (genetycznych) zmian ewolucyjnych
opisywalnego językiem matematyki (resp . właściwości algebraiczne
modelu) .
21 Przez kontekst kulturoznawczy rozumiem zbiór różnych dyscyplin naukowych badają-
cych szeroko rozumiane procesy kulturotwórcze, jak i zjawiska kulturowe, które reprezentują
zasadniczo dwa paradygmaty: (1) filozoficzno-filologiczny oraz (2) antropologiczno-etnogra-
ficzny lub ich warianty .
22 Biorę tu pod uwagę wydanie pierwotne Samolubnego genu z roku 1976 . Wydanie z roku
1989 zostało poszerzone .
Wprowadzenie metodyczne 22
Kontekst kulturoznawczy jest wtórny względem STG . Za podstawę rozu-
mowania w tym kontekście przyjęte zostały ontologiczno-epistemologiczne
analogony SGT: (1) dobór naturalny; (2) replikator oraz (3) jednostka bazo-
wa . W dalszej kolejności stworzono także ich terminologiczne odpowied-
niki: (1) dobór naturalny vs . dobór kulturowy23; (2) replikator vs . replikator
kulturowy (resp . mem); (3) jednostka bazowa ewolucji vs . jednostka bazowa
kultury (resp . mem) oraz inne warianty terminologiczne zapożyczone z ję-
zyka specjalistycznego biologii ewolucyjnej . Obecnie ten kontekst kulturo-
znawczy w literaturze przedmiotu nazywa się teorią memową (ang . meme
theory, dalej MT); w późniejszym okresie MT będzie także nazywana me-
metyką (ang . memetics) jako synonim MT lub jako teoria odrębna, co w la-
tach 1990–2005 przyczyni się do metodologicznego zamętu .
1.3. Parantele – uwagi na marginesie filozofii nauki
Parantele są efektem nakładania się pokrewnych rzeczowo paradygma-
tów teoretyczno-pojęciowych . Rzeczowe pokrewieństwo paradygmatów
to związanie z określoną kategorią problemu badawczego – „tematyczny
rdzeń”24 – bezpośrednio (dalej parantele bezpośrednie) lub pośrednio (dalej
parantele pośrednie), co w pewnym sensie składa się na strukturę określo-
nej dziedziny wiedzy . Parantele bezpośrednie odnoszą się do problemu ba-
dawczego (ang . scientific problem, dalej P) P1 w określonej dziedzinie (ang .
a field of knowledge, dalej K) K1; parantele pośrednie odnoszą się jedynie
do P1 symbolicznie, w rzeczywistości zaś konstytuują inny P2, który pozo-
staje w stycznej rzeczowej z P1, co jest pozorne, czyli nie można wykazać
logicznej lub przyczynowej stycznej bez stworzenia specjalnych warunków,
np . konceptualnych . Żeby wyjaśnić zamysł paranteli posłużę się przykła-
dem adekwatnym do prezentowanej w niniejszej pracy problematyki z po-
minięciem odniesień do propozycji programów badawczych (ang . Scientific
Research Programm) Karla Poppera (Popper 1935, 1959), Thomasa Khuna
(Khun 1962, 2012) czy Imre Lakatosa (Lakatos 1970, 1976, 1978) i innych25 .
1.4. Parantela pośrednia na przykładzie prac Francisa
Cricka
W latach 1976–1989 stopniowo rośnie liczba opublikowanych prac pole-
miczno-krytycznych odnoszących się do tez SGT oraz, zwłaszcza w okresie
23 W literaturze przedmiotu spotyka się synonimiczne określenia: (1) dobór kulturowy;
(2) kulturowa selekcja .
24 Zob . Stępnik 2012 .
25 Takie zjawisko można określić jako postmodernistyczne (neomodernistyczne) . Nakładanie
się paranteli w wieku XXI, zwłaszcza w humanistyce jest powszechne, że określenia odnoszące się
do postmodernizmu straciły moc komunikacyjną . Problem ten omówię szerzej w osobnym artykule .
Rozdział I 23
III (1983–1989), tez MT, co potwierdzają np . narzędzia bibliometryczne por-
talu naukowego Web of Science26 . Świadczy to nie tyle o zainteresowaniu SGT
i MT w środowiskach badawczych, co jest stwierdzeniem oczywistym, lecz
przede wszystkim pokazuje, że tezy SGT wpisują się w główny nurt szerszej
dyskusji toczonej już od roku 1950 (tezy MT 1976, infra) . Dotyczy ona najważ-
niejszego przełomu w XX-wiecznej biologii molekularnej jakim było odkrycie
w roku 1953 przez Francisa Cricka i Jamesa Watsona struktury molekularnej
DNA – helisy . Przyjmując kryterium rzeczowe, np . prac Cricka, wyłania się
następujący porządek tematyczny prac tego badacza27:
(1) odkrycie struktury molekularnej DNA (podwójna helisa);
(2) genetyczne kodowanie;
(3) odczytywanie kodu genetycznego;
(4) embriologia, organizacja DNA w organizmach złożonych;
(5) od molekularnej biologii do neuroscience (pol . neuronauka; zob . CODA 5) .
Kryterium chronologiczne, opracowane na podstawie lat wydań prac
Cricka, nie tylko pozwala na łatwiejszą orientację w inwentarzu archiwal-
nym, ale przede wszystkim umożliwia wskazanie ewentualnych ontologicz-
nych stycznych paranteli pośrednich28 .
(1) 1951–1953: odkrycie struktury molekularnej DNA (podwójna helisa);
(2) 1954–1957: genetyczne kodowanie;
(3) 1958–1966: odczytywanie kodu genetycznego;
(4) 1966–1976: embriologia, organizacja DNA w organizmach złożonych;
(5) 1976–200429: od molekularnej biologii do neuroscience .
Zaproponowane wyżej okresy dyskusji (kryterium chronologiczne) oraz
poruszane problemy (kryterium rzeczowe) pozwalają zauważyć, że SGT for-
malnie wpisuje się w okres (4) i (5), a MT przypada na późny okres (5) . Wi-
doczne zazębianie się SGT i MT tworzy strukturę rzeczowo spójną, czyli
parantelę pośrednią . Innym przykładem paranteli pośredniej jest Infodynamic
26 Web of Science (wcześniej znany jako Web of Knowledge) jest portalem internetowym
udostępnionym przez Thomson Reuters Corporation (jeden z największych na świecie wydaw-
ców m .in . prac naukowych z różnych dziedzin) indeksującym liczbę cytowań i udostępniają-
cym informacje bibliograficzne . Narzędzia bibliometryczne Web of Science rejestrują cytowania
Samolubnego genu dopiero od roku 1978 – dwa cytowania, co jest spowodowane brakiem digi-
talizacji wydawnictw papierowych . Do roku 2016 fraza Samolubny gen (ang . The Selfish Gene)
jest cytowana 3706 razy; mimo tak ogromnej ilości cytowań daje to h-indeks: 18 .
27 Na podstawie: [http://profiles .nlm .nih .gov/SC/Views/Exhibit/narrative/doublehelix .
html] . Dostęp 26 marca 2016 .
28 Na podstawie: [http://profiles .nlm .nih .gov/SC/Views/Exhibit/narrative/doublehelix .
html] . Dostęp 26 marca 2016 .
29 2004 jest rokiem śmierci Cricka .
Wprowadzenie metodyczne
Pobierz darmowy fragment (pdf)
