W publikacji omówiono wszystkie służebności uregulowane w kodeksie cywilnym, ze szczególnym uwzględnieniem służebności przesyłu. Ocenie zostało poddane stosowanie przez orzecznictwo na potrzeby urządzeń przesyłowych instytucji służebności gruntowej, co umożliwia jej zasiedzenie na nieruchomości obciążonej urządzeniem przesyłowym. Przedstawiono niekorzystne sytuacje właścicieli nieruchomości, na których zostały usytuowane urządzenia przesyłowe w okresie PRL. W trzecim wydaniu książki zaprezentowano zróżnicowane poglądy orzecznictwa Sądu Najwyższego, co niewątpliwie może być cenną wskazówką obrazującą ewolucje zmian stanowiska judykatury w związku z rodzącymi się zagadnieniami prawnymi w stosowaniu zarówno hybrydowej służebności gruntowej o treści służebności przesyłu, jak i funkcjonującej od kilku lat służebności przesyłu. Autor przybliża również aktualne orzecznictwo Sądu Najwyższego odnoszące się do wyłaniających się problemów prawnych oraz postanowień uchylających prawomocne postanowienia sądów drugiej instancji, które w sprawach o zasiedzenie służebności gruntowej o treści służebności przesyłu zawierały rozstrzygnięcia nieuwzględniające kierunkowej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego. Książka jest skierowana do prawników praktyków: sędziów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy, właścicieli nieruchomości, a także innych osób zainteresowanych problematyką służebności.
Darmowy fragment publikacji:
Służebności gruntowe,
drogowe, osobiste
i przesyłu
Zdzisław Gołba
ZAGADNIENIA PRAWNE
3. WYDANIE
WARSZAWA 2016
Stan prawny na 10 maja 2016 r.
Wydawca
Magdalena Stojek-Siwińska
Redaktor prowadzący
Katarzyna Gierłowska
Wydawca
Opracowanie redakcyjne
Redaktor prowadzący
Anna Krzesz
Łamanie
Opracowanie redakcyjne
Wolters Kluwer
Zdjęcie na okładce
Łamanie
iStock/heibaihui
Projekt gra czny okładki i stron tytułowych
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PRAWO I WŁ ASNOŚĆ
Więcej na www.legalnakultura.pl
PLK IB ��K
© Copyright by
Wolters Kluwer SA, 2016
© Copyright by
ISBN: 978-83-264-8989-1
Wolters Kluwer SA, 2013
3. wydanie
ISBN:
Dział Praw Autorskich
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
Wydane przez:
tel. 22 535 82 19
Wolters Kluwer SA
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
Dział Praw Autorskich
www.wolterskluwer.pl
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
księgarnia internetowa www.profinfo.pl
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
Spis treści
Wykaz skrótów / 9
Wstęp / 13
Rozdział I
Służebności gruntowe / 15
1.
Historia służebności / 15
1.1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.2.
Regulacje prawne służebności stosowane w prawie
rzymskim / 15
Służebności na ziemiach polskich w okresie
przedrozbiorowym / 16
Służebności na ziemiach dzielnicowych / 18
1.3.
Normy ogólne ograniczonych praw rzeczowych (art. 244–251
k.c.) / 20
Rodzaje i funkcje służebności gruntowych / 23
Ustanowienie służebności gruntowych / 23
3.1.
3.1.1.
3.1.2.
3.1.3.
Służebności czynne i bierne / 27
Funkcja gospodarcza (art. 285 § 2 k.c.) / 33
Umowne ustanowienie służebności gruntowych / 23
Postępowanie sądowe / 25
Postępowanie administracyjne / 27
3.2.
3.3.
Wykonywanie służebności / 41
4.1.
4.2.
Ograniczenia w wykonywaniu służebności / 41
Uprawnienie właściciela nieruchomości obciążonej do
żądania zmiany treści lub sposobu wykonywania służebności
(art. 291 k.c.) / 43
Zniesienie służebności gruntowej za wynagrodzeniem
i bez niego (art. 294–295 k.c.) / 47
4.3.
Podział nieruchomości władnącej i służebnej / 50
Utrzymanie urządzeń / 52
5
Spis treści
7.
8.
Zasiedzenie służebności gruntowej (art. 292 k.c.) / 53
Wygaśnięcie służebności gruntowej / 61
1.
Rozdział II
Sytuacja polityczna państwowych przedsiębiorstw przesyłowych
i właścicieli nieruchomości w latach tzw. władzy ludowej / 64
Korzystanie bez tytułu prawnego przez przedsiębiorstwa
państwowe z cudzych nieruchomości na potrzeby urządzeń
przesyłowych / 64
Stanowisko ustawodawcy / 72
Sytuacja polityczno-ekonomiczna rolników w okresie PRL / 81
Bariera świadomości społecznej / 87
Powody niepozwalające na stwierdzenie zasiedzenia służebności
gruntowych na rzecz Skarbu Państwa do 31 stycznia
1989 r. / 90
2.
3.
4.
5.
Rozdział III
Droga konieczna / 101
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Ustawowa regulacja służebności drogowej / 101
Inna czynność prawna / 102
Interes społeczno-gospodarczy / 103
Odpowiedni dostęp do drogi publicznej / 105
Regulacja służebności drogi koniecznej / 101
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
Ustanowienie służebności drogowej / 111
Wynagrodzenie za ustanowienie drogi koniecznej / 114
Utrzymanie urządzeń drogi koniecznej / 117
Zmiana treści i sposobu wykonywania służebności
drogowej / 117
Zniesienie służebności drogowej / 118
Zasiedzenie służebności drogi koniecznej / 120
Wygaśnięcie służebności drogowej / 122
Droga konieczna dla urządzeń przesyłowych / 123
Sprawy proceduralne / 127
Rozdział IV
Służebności osobiste / 130
1.
Różnice między służebnościami osobistymi a gruntowymi / 130
6
Spis treści
2.
3.
4.
5.
Odpowiednie stosowanie przepisów o służebnościach
gruntowych (art. 297 k.c.) / 131
Źródła powstania służebności osobistych / 132
Treść służebności osobistych / 134
4.1.
Zmiana treści i sposobu wykonywania służebności
osobistych / 134
Niezbywalność służebności osobistych / 136
4.2.
Służebność mieszkania / 137
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
Unormowania szczególne / 137
Odpowiednie stosowanie przepisów o użytkowaniu / 140
Zamiana na rentę / 141
Wygaśnięcie służebności osobistej / 142
Rozdział V
Służebność przesyłu / 144
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Umowa stron / 156
Postanowienie sądowe / 157
Wynagrodzenie / 158
Nowelizacja art. 49 k.c. / 144
Regulacja ustawowa służebności przesyłu / 149
Ustanowienie służebności przesyłu / 156
3.1.
3.2.
3.3.
Zmiana treści lub sposobu wykonywania służebności
przesyłu / 163
Zasiedzenie / 166
5.1.
Różnice funkcjonalne „urządzeń” na tle zasiedzenia
służebności gruntowej o treści przesyłu / 166
Zasiedzenie służebności przesyłu / 171
5.2.
Wygaśnięcie, zniesienie służebności przesyłu / 179
Kwestie proceduralne / 181
Rozdział VI
Kontrowersyjne orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach
o zasiedzenie służebności gruntowych o treści przesyłu / 185
1.
2.
3.
Urządzenia przesyłowe / 185
Trwałe i widoczne urządzenie / 187
Transformacja nieruchomości władnącej / 191
7
Spis treści
4.
5.
6.
Skutki posiadania służebności w sferze imperium lub w sferze
dominium / 199
Zaniechanie wymogu samoistnego posiadania służebności / 205
Zasiedzenie służebności gruntowej o treści służebności przesyłu
na podstawie decyzji wydanej w trybie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n.
i wykluczenie możliwości jej zasiedzenia / 209
Literatura / 215
8
Wykaz skrótów
Konstytucja RP
Konstytucja PRL
k.c.
k.p.c.
ABGB
pr. rzecz.
pr. upadł.
u.g.n.
Akty prawne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483
z późn. zm.)
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia
22 lipca 1952 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 1976 r. Nr 7,
poz. 36 z późn. zm.)
ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
(tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.)
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępo-
wania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r.
poz. 101 z późn. zm.)
Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch (powszechny
austriacki kodeks cywilny)
dekret z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczo-
we (Dz. U. Nr 57, poz. 319)
ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościo-
we (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm.)
ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieru-
chomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1774
z późn. zm.)
9
Wykaz skrótów
u.k.w.h.
ustawa
nowelizująca
u.z.t.w.n.
ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 707
z późn. zm.)
ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy –
Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 116, poz. 731)
ustawa z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U.
z 1974 r. Nr 10, poz. 64 z późn. zm.)
Czasopisma i publikatory
Biuletyn Sądu Najwyższego
Monitor Prawniczy
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
Orzecznictwo Sądu Najwyższego (od 1945 do 1962 r.)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna (od
1995 r.)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna oraz
Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
(od 1963 do 1995)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna.
Zbiór Dodatkowy
Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Zbiór Urzędowy
– Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych
Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo
Prokuratury Generalnej
Orzecznictwo Sądów Polskich
Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo-
wych (od 1957 do 1989 r.)
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Biul. SN
Mon. Praw.
ONSA
OSN
OSNC
OSNCP
OSNC-ZD
OSNP
OSNPG
OSP
OSPiKA
OTK
10
Wykaz skrótów
Urzędy i instytucje
SN
TK
Sąd Najwyższy
Trybunał Konstytucyjny
11
Wstęp
Służebności od zarania powstania cywilizacyjnych skupisk ludzkich są insty-
tucją umożliwiającą korzystanie z cudzej nieruchomości, jeśli jest to niezbęd-
ne dla nieruchomości sąsiedniej.
W obowiązującym od 1965 r. kodeksie cywilnym zostały zawarte normy
prawne służebności gruntowych, drogi koniecznej i służebności osobistych,
które stały się także tematem tej pracy w rozdziałach I, III i IV.
Z trzech wymienionych służebności najbardziej rozbudowany system
prawny dotyczy służebności gruntowej, co niewątpliwie zadecydowało o tym,
że jej przepisy są odpowiednio stosowane do modelu służebności osobistych
oraz służebności drogi koniecznej, a także obowiązującej od 3 sierpnia 2008 r.
służebności przesyłu. Stało się to możliwe, ponieważ służebności te łączy
jedno wspólne ogniwo konstrukcyjne, którym jest nieruchomość, występu-
jąca również w postaci budynkowej.
Po zmianach ustrojowych dokonanych w 1989 r., w wyniku których powstała
III Rzeczpospolita, służebność gruntowa stała się problemem żywo omawia-
nym w orzecznictwie i piśmiennictwie. Zostało to spowodowane pozosta-
wioną po latach władzy ludowej infrastrukturą przesyłową, która „rozgościła
się” na cudzych gruntach z pogwałceniem praw ich właścicieli.
Nowa władza wykonawcza, choć deklarowała poszanowanie prawa własności,
przekazała poszczególne urządzenia przesyłowe odpowiednim spółkom
akcyjnym lub spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością bez jakichkolwiek
13
Wstęp
wiążących dyrektyw w zakresie unormowania stanu prawnego urządzeń
przesyłowych znajdujących się na cudzych gruntach, a przede wszystkim
zaniedbała wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą w celu umożliwienia
zawierania takich umów.
Przedsiębiorstwa przesyłowe, które stały się właścicielami tych urządzeń,
z oczywistych względów nie spieszyły się z zawarciem odpowiedniej umowy
z właścicielami gruntów, skoro związane to było z opłatą na rzecz właścicieli.
Taka sytuacja sprzyjała narastaniu fali procesów sądowych, w których wła-
ściciele obciążonych gruntów domagali się od przedsiębiorców przesyłowych
zapłaty za bezumowne korzystanie z ich nieruchomości lub usunięcia znaj-
dujących się na nich urządzeń przesyłowych. W odpowiedzi pozwane
przedsiębiorstwa przesyłowe zaczęły występować z wnioskami o zasiedzenie
służebności gruntowej.
Wnioski te, choć z kontrowersyjnymi uzasadnieniami, spotkały się ze zróż-
nicowaną oceną orzecznictwa, ponieważ nie sposób było nie dostrzec zasad-
niczych różnic funkcjonowania urządzeń przesyłowych i służebności grun-
towych, a przede wszystkim braku możliwości przeciwstawienia się przez
właścicieli nieruchomości budowie urządzeń przesyłowych, gdy na ich nie-
ruchomość wkraczały ekipy montażowe przedsiębiorstw państwowych
w celu ich zbudowania. Zabrakło jednak zdecydowanego stanowiska judy-
katury stwierdzającego, że na uwzględnienie praw właścicieli nieruchomości
nie pozwalają zarówno względy prawne, jak i polityczne. W efekcie dochodzi
do takich orzeczeń, na podstawie których rolnik – bezprawnie ograniczony
w korzystaniu ze swojego prawa własności przez kilkadziesiąt lat władzy
totalitarnej – w III Rzeczpospolitej z mocy prawa nadal jest w nim ograni-
czony na skutek zasiedzenia służebności. Kwestie te zostały szerzej przedsta-
wione w rozdziale II.
Mimo krótkiego czasu, jaki upłynął od pierwszego wydania tej książki,
problematyka służebnościowa znajduje znaczące miejsce w dorobku judy-
katury i doktryny, który został uwzględniony w drugim wydaniu. Dotyczy
to zwłaszcza służebności przesyłu, mimo krótkiego czasu trwania tej insty-
tucji w kodeksie cywilnym, a także kontrowersyjnej służebności gruntowej
o treści przesyłu.
14
Rozdział I
Służebności gruntowe
1. Historia służebności
1.1. Regulacje prawne służebności stosowane w prawie rzymskim
Rozwiązania prawne dotyczące służebności, którymi posługiwało się prawo
rzymskie, stosowane są nadal, oczywiście w niepełnym zakresie, w ustawo-
dawstwach europejskich. Stało się tak, ponieważ zostały wypracowane doj-
rzałe, a zarazem bogate treściowo określenia odnoszące się do poszczególnych
rodzajów służebności, jak również do ich funkcji i sposobu wykonywania,
które wówczas występowały w znacznie szerszym zakresie.
Prawo rzymskie opracowało także zasady dotyczące wszystkich służebności,
które do dziś są aktualne. Należą do nich:
1) servitus servitutis esse non potest – nie można mieć służebności na
własnym gruncie;
2) servitutibus civiliter utendum est – służebność musi być wykonywana
lojalnie, czyli w miarę potrzeby, a nie dla samej szykany;
3) praedia debent esse vicina – służebności winny przynosić korzyści
gruntowi.
W ramach służebności gruntowych przestrzegany był podział na służebności
wiejskie i miejskie. Kryterium tego podziału było czytelne, ponieważ służeb-
ności wiejskie dotyczyły gruntu, a służebności miejskie budynków, niezależ-
nie od tego, czy znajdowały się w mieście, czy na wsi.
15
Rozdział I. Służebności gruntowe
Do często występujących służebności wiejskich należały: drogowa, pobierania
wody, pędzenia bydła przez cudzy grunt, wypasania bydła. Do służebności
miejskich należało prawo wpuszczania belki do otworu w ścianie sąsiedniego
budynku, prawo oparcia budowli o mur przyległy, prawo widoku, prawo
ścieku.
Służebność powstawała przez zawarcie umowy między stronami, w drodze
czynności sądowej oraz przez zasiedzenie. Wygaśnięcie następowało wów-
czas, gdy jedna osoba stawała się właścicielem nieruchomości władnącej
i służebnej (confusio), gdy uprawniony zrzekł się służebności lub służebność
nie była przez niego wykonywana.
Uprawnionemu do korzystania ze służebności przysługiwało powództwo
petytoryjne (actio confessoria) przeciwko osobie, która utrudniała mu korzy-
stanie z takiej służebności lub nie uznawała jego prawa. Natomiast ochrona
posesoryjna służyła posiadaczowi służebności1.
1.2. Służebności na ziemiach polskich w okresie przedrozbiorowym
Na ziemiach polskich w okresie przedrozbiorowym służebności były
określane jako wolności (libertates). Znane były wówczas wolności leśne
umożliwiające w cudzym lesie: korzystanie z wyrębu drzewa, wypas bydła,
zbieranie chrustu i jagód, występowały też wolności bartnicze. Wyodrębnioną
grupę stanowiły wolności gruntowe i wolności drogowe umożliwiające ko-
rzystanie z cudzego gruntu2.
Dokonanie kodyfikacji prawa polskiego, zarówno cywilnego, jak i karnego,
nakazała dopiero Konstytucja 3 Maja w art. VIII dotyczącym władzy sądow-
niczej, który w ostatnim zdaniu stanowił: „Nowy Kodeks praw cywilnych
i kryminalnych przez wyznaczone przez Sejm osoby spisać rozkazujemy”3.
1 W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1966, s. 354–365.
2 J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I, Warszawa 1973, s. 302–303.
3 J. Sawicki, Wybór tekstów źródłowych historii państwa i prawa polskiego, t. I, Warszawa 1951,
s. 95.
16
1. Historia służebności
Po rozbiorach na ziemiach powstałego w 1807 r. Księstwa Warszawskiego,
a następnie (w 1815 r.) Królestwa Polskiego, obowiązywał Kodeks Napoleona.
W tym zbiorze praw służebnościom poświęcony został tytuł IV „O służeb-
nościach, czyli służbach gruntowych”, który podzielono na kilka działów,
a te z kolei na oddziały. W sumie zawierały one 73 szczegółowe normy
prawne, które dotyczyły różnych problemów związanych ze służebnościami.
Wynika to wprost z tytułów poszczególnych działów lub oddziałów, które
trafnie wskazywały zawarte w nich regulacje i z którymi warto się zapoznać,
aby uniknąć bliższego ich omawiania.
Bezpośrednio pod tytułem II znajdował się art. 637, który stanowił: „Służeb-
ność jest to ciężar włożony na dziedzinę, dla użytku i korzyści dziedziny
należącej do innego właściciela”. Poszczególne działy i ich oddziały zostały
zatytułowane:
– dział I – „O służebnościach wypływających z położenia miejsca”;
– dział II – „O służebnościach ustanowionych przez prawo”;
• oddział 1 – „O wspólnym murze i rowie”,
• oddział 2 – „O odległości i urządzeniach pośrednich wymaganych przy
niektórych budowach”,
• oddział 3 – „O widoku na własność sąsiada”,
• oddział 4 – „O ścieku z dachów”,
• oddział 5 – „O prawie przechodu”;
– dział III – „O służebnościach ustanowionych z woli człowieka”;
• oddział 1 – „O rozmaitych rodzajach służebności, jakie na majątkach
ustanowione być mogą”,
• oddział 2 – „Jak ustanawiają się służebności”,
• oddział 3 – „O prawach właściciela nieruchomości, której służebność
się należy”,
• oddział 4 – „W jaki sposób służebności gasną”.
W porównaniu z prawem rzymskim, które ujmuje błyskotliwą zwięzłością,
Kodeks Napoleona grzeszy nadmierną kazuistyką przy posługiwaniu się
rozwiązaniami przyjętymi w rzymskim pierwowzorze, choć niektóre z nich
zostały wiernie powtórzone. Zachowany został podział na służebności bu-
17
Rozdział I. Służebności gruntowe
dynkowe – nazwane miejskimi, bez względu na miejsce położenia budynku
(na wsi lub w mieście) – oraz gruntowe, nazwane wiejskimi4.
1.3. Służebności na ziemiach dzielnicowych
W tych częściach państwa polskiego, które po rozbiorach włączone zostały
do Cesarstwa Austriackiego, obowiązywał Allgemeines bürgerliches
Gesetzbuch – powszechny kodeks obywatelski (ABGB). Kodeks ten zawierał
szeroko rozbudowane, szczegółowe unormowania instytucji służebności,
w podstawowej konstrukcji wzorowane na prawie rzymskim. Pojęcie prawa
służebności definiował § 472: „Prawo o służebności zobowiązuje właściciela,
by na korzyść drugiego znosił coś lub zaniechał czegoś ze względu na swą
rzecz. Jest ono prawem rzeczowym skutecznym przeciw każdemu posiada-
czowi rzeczy służebnej”.
ABGB dzielił służebności na gruntowe i osobiste, a w ramach gruntowych
– na wiejskie i miejskie, przyznając im te same funkcje co w prawie rzymskim
i w Kodeksie Napoleona. Przykładem nadmiernie rozbudowanych służeb-
ności miejskich czynnych może być § 475, który wyliczał je w następującej
kolejności: 1) prawo oparcia budynku o budynek cudzy, 2) prawo wpuszcza-
nia belki lub krokwi w cudzą ścianę, 3) prawo otworu okna, 4) prawo wyle-
wania płynów na grunt sąsiada, 5) prawo budowania dachu lub balkonu
nad słupem powietrza sąsiada, 6) prawo prowadzenia dymu przez komin
sąsiada, 7) prawo prowadzenia okapu na cudzy grunt. Zaznaczyć jednocześ-
nie należy, że nie jest to zamknięty spis tych służebności.
Paragraf 476 dotyczył natomiast służebności miejskich biernych, którymi
były: 1) zakaz podwyższania domu, 2) zakaz zaniżania domu, 3) zakaz zabie-
rania budynkowi panującemu światła i widoku, 4) zakaz odwracania okapu
od gruntu sąsiada, jeśli woda deszczowa mogła być przydatna.
Liczne były również służebności wiejskie; do ważniejszych z nich należały:
1) prawo utrzymywania na cudzym gruncie ścieżki, wygonu bydła lub drogi
do jeżdżenia, 2) prawo czerpania wody, pojenia bydła, 3) prawo paszy,
4 Kodeks Napoleona, Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, Kodeks zobowiązań i inne przepisy
obowiązujące w województwach centralnych, Warszawa 2008, s. 36–48.
18
1. Historia służebności
4) prawo wyrębu drzewa, zbierania suchych gałęzi i chrustu, zbierania żołę-
dzi, grabienia liści, 5) prawo polowania, łowienia ryb, łapania ptaków, 6)
prawo łamania kamienia, brania piasku, wypalania wapna (§ 477).
Dalej, w oddzielnych paragrafach, ABGB zawierał drobiazgowy opis
uprawnień, jakie dawały służebności i w jaki sposób miały być wykonywane,
np.: „Mający prawo ścieżki ma prawo chodzić po niej, dać się po niej przez
ludzi nosić lub innym ludziom do siebie przez nią przychodzić. Z prawem
wygonu bydła połączone jest prawo używania taczek, a z prawem drogi do
jeżdżenia prawo jeżdżenia po niej jednym lub więcej zaprzęgami” (§ 492).
Tytuł do posiadania służebności mogła stanowić umowa stron, orzeczenie
sądowe, przedawnienie (przez to określenie należy rozumieć zasiedzenie).
Istotny był natomiast sposób nabycia wymienionych służebności, które
według ABGB uznawane były za prawa rzeczowe, i jeśli były wpisane do
ksiąg publicznych, można było je nabyć tylko przez wpisanie do tych ksiąg5.
Po odzyskaniu niepodległości przepisy normujące służebności w Kodeksie
Napoleona, w Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch czy w Bürgerliches
Gesetzbuch (niemieckim kodeksie cywilnym) nadal obowiązywały, ale były
stopniowo ograniczane wydawanymi przez państwo polskie aktami prawny-
mi. Na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 1 lutego 1927 r.
o zniesieniu służebności w województwie kieleckim, lubelskim, łódzkim,
warszawskim i zachodniej części województwa białostockiego6 uległy one
zniesieniu za wynagrodzeniem. Zgodnie z art. 47 tego rozporządzenia ko-
rzystającym ze służebności były przyznawane tytułem wynagrodzenia
grunty wolne od wszelkich ciężarów.
Ustawą z dnia 21 czerwca 1939 r. o zniesieniu służebności na ziemiach
włączonych do Cesarstwa Austriackiego7 zostały zniesione za odszkodowa-
niem służebności: prawa wyrębu, poboru drzewa i innych produktów leśnych
obciążające cudze grunta rolne, prawa paszy na cudzych gruntach, prawa
poboru traw, szuwarów i innych roślin rosnących na cudzych wodach stoją-
5 S. Wróblewski, Powszechny Austriacki Kodeks Cywilny, Kraków 1914, s. 439–458.
6 Dz. U. Nr 10, poz. 74 z późn. zm.
7 Dz. U. Nr 59, poz. 389.
19
Rozdział I. Służebności gruntowe
cych oraz wszelkie inne służebności obciążające grunty rolne i leśne, które
powstały przed 1 stycznia 1909 r. Artykuł 16 powołanej ustawy przewidywał,
tytułem tego odszkodowania, grunty wolne od wszelkich ciężarów albo
wypłatę odpowiedniej kwoty.
Obowiązujące na ziemiach polskich kodeksy: austriacki, niemiecki i Napo-
leona zostały uchylone dopiero na podstawie przepisów wprowadzających
prawo rzeczowe, które zaczęło obowiązywać od 1 stycznia 1947 r.8
W przeciwieństwie do obowiązujących w poszczególnych dzielnicach do
31 grudnia 1946 r. nadmiernie kazuistycznych przepisów kodeksowych,
prawo rzeczowe przedstawiło zwięzłe konstrukcje prawne, które z nieznacz-
nymi zmianami znalazły swoje miejsce w obowiązującym od 1965 r. kodeksie
cywilnym9. Stąd też nawet skrótowe ich omówienie staje się zbyteczne,
z wyjątkiem art. 187 pr. rzecz., który stanowił, że służebność wpisana
w księdze wieczystej nie wygasała, mimo połączenia w jednej osobie właści-
ciela nieruchomości władnącej i służebnej. Z art. 187 § 2 pr. rzecz. wynikało
natomiast, że właściciel dwóch nieruchomości mógł obciążyć jedną z nich
służebnością na rzecz drugiej i dokonać odpowiedniego wpisu w księdze
wieczystej. Natomiast art. 247 k.c. zawiera stwierdzenie, że ograniczone
prawo rzeczowe wygasa, jeżeli przejdzie na właściciela rzeczy obciążonej
albo jeżeli ten, komu prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy
obciążonej (konfuzja). Tym samym służebność, jako ograniczone prawo
rzeczowe, w takiej sytuacji również wygasa.
2. Normy ogólne ograniczonych praw rzeczowych
(art. 244–251 k.c.)
Katalog ograniczonych praw rzeczowych przedstawiony został w art. 244
§ 1 k.c. w następującej kolejności: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdziel-
cze własnościowe prawo do lokalu10 oraz hipoteka, z tym że dwa ostatnie
8 Dekret z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319 z późn. zm.).
9 Por. R. Czarnecki, Służebności gruntowe na tle prawa rzeczowego z 1946 r. (art. 167–175 i 184–189)
oraz projektu Kodeksu cywilnego (art. 249–259), Palestra 1962, z. 6.
10 O ustawowych zmianach dotyczących spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu z ustano-
wieniem prawa własności włącznie piszą: S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cy-
20
2. Normy ogólne ograniczonych praw rzeczowych...
prawa regulowane są przez odrębne przepisy (art. 244 § 2 k.c.). Jak sama
nazwa wskazuje, ograniczone prawa rzeczowe w porównaniu z prawem
własności, które prezentuje pełną władzę nad rzeczą (art. 140, 143 k.c.),
mają określony zakres uprawnień na rzeczy cudzej (iura in re aliena). Z tego
powodu ograniczone prawa rzeczowe stanowią zamknięty katalog, który
nie może być dowolnie zmieniany ani rozszerzany. Zasada ta znalazła pełne
potwierdzenie w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada
1997 r., I CKN 321/9711, w którym Sąd podkreślił, że każde z ograniczonych
praw rzeczowych ma ustawowo określoną treść i sposób działania, a pod-
mioty prawa cywilnego nie są uprawnione do dokonywania pozaustawowych
zmian lub ich modyfikacji.
Wśród przepisów ogólnych, które dotyczą ograniczonych praw rzeczowych,
największe znaczenie, z punktu widzenia problematyki służebności, mają
art. 245–248 oraz art. 251 k.c.
Z dyspozycji art. 245 § 1 k.c. wynika konieczność odpowiedniego stosowania
przepisów o przeniesieniu prawa własności (art. 155–158 k.c.) do ustanowie-
nia ograniczonego prawa rzeczowego. Natomiast w art. 245 § 2 k.c. zapewnia
się możliwość szerszego ich stosowania przez pominięcie rygoru niedopusz-
czalności zawarcia umowy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu
(art. 157 § 1 k.c.). Również obowiązek zachowania formy aktu notarialnego
został zastrzeżony tylko dla oświadczenia właściciela nieruchomości ustana-
wiającego prawo. W wyroku z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 30/0012, Sąd
Najwyższy stwierdził, że w formie aktu notarialnego powinno być także
złożone oświadczenie o zobowiązaniu do ustanowienia ograniczonego prawa
rzeczowego. Nabywca tego prawa nie ma bliżej określonego wymogu dla
dokonania tej czynności.
Do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego dochodzi najczęściej
w drodze umowy o charakterze konsensualnym. Jeśli przedmiotem umowy
wilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2008, s. 499–503; E. Gniewek,
Prawo rzeczowe, wyd. 8, Warszawa 2010, s. 177, 221–229; G. Bieniek, Odrębna własność lokali
w budynkach spółdzielni mieszkaniowych, cz. I, Rejent 2007, nr 11; cz. II, Rejent 2007, nr 12;
tenże, Ustawa o własności lokali w praktyce, Bydgoszcz 2010.
11 LEX nr 50520.
12 OSNC 2001, nr 9, poz. 125.
21
Rozdział I. Służebności gruntowe
jest ustanowienie służebności, jej stronami są właściciel nieruchomości ob-
ciążonej i właściciel nieruchomości władnącej. Umowa winna dokładnie
precyzować treść i sposób wykonywania ustanowionego prawa, ale nie może
naruszać wiążących przepisów prawa rzeczowego13.
Źródłem powstania ograniczonego prawa rzeczowego może być również
postanowienie sądu wydane w postępowaniu nieprocesowym na wniosek
strony zainteresowanej jego ustanowieniem, jeśli przeprowadzone rozmowy
nie doprowadziły do zawarcia umowy. Taka potrzeba może wystąpić również
w sprawach o dział spadku, o zniesienie współwłasności, przekroczenie
granic cudzego gruntu przy stawianiu budynku.
Również decyzja administracyjna może kreować powstanie ograniczonego
prawa rzeczowego. Wydanie decyzji o ustanowieniu służebności drogi ko-
niecznej bądź służebności gruntowej często jest niezbędne w postępowaniu
uwłaszczeniowym. Należy jednak podkreślić, że wywłaszczenie nieruchomo-
ści może być dokonane na cele publiczne, jeśli nie doszło do zawarcia
umowy (art. 112 ust. 2 u.g.n.), zatem również w postępowaniu administra-
cyjnym zawarcie umowy wyprzedza wydanie decyzji administracyjnej.
W szczególnych okolicznościach ograniczone prawo rzeczowe może powstać
z mocy samego prawa. Takim ograniczonym prawem rzeczowym jest przede
wszystkim służebność gruntowa, jeśli polega na korzystaniu z trwałego
i widocznego urządzenia (art. 292 k.c.) przy równoczesnym spełnieniu wy-
mogów koniecznych do zasiedzenia, czyli upływu 20 lub 30 lat (art. 172 k.c.)
posiadania służebności (art. 352 k.c.).
W rozumieniu art. 2451 k.c. ograniczone prawo rzeczowe ustanowione na
nieruchomości może być przedmiotem przeniesienia na podstawie umowy
między uprawnionym a nabywcą; jeżeli przenoszone prawo było ujawnione
w księdze wieczystej, wymagany jest odpowiedni wpis w tej księdze.
W świetle podziału ograniczonych praw rzeczowych na zbywalne i niezby-
walne, którymi są użytkowanie i służebności osobiste, tylko te pierwsze
mogą być przenoszone. Natomiast służebności gruntowe, jako stanowiące
13 Por. E. Gniewek, Prawo rzeczowe..., s. 179.
22
Pobierz darmowy fragment (pdf)