Darmowy fragment publikacji:
Monika Porwisz
Sprzedajność
funkcjonariusza
Policji
Aspekty normatywne
i kryminologiczne
Szczytno 2017
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzja
insp. dr hab. Izabela Nowicka
Redakcja wydawcy
Agnieszka Kamińska
Małgorzata Popiało
Projekt okładki
Agnieszka Kamińska
© Wszelkie prawa zastrzeżone — Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie
ISBN 978-83-7462-554-8
e-ISBN 978-83-7462-555-5
Skład, druk i oprawa:
Dział Wydawnictw i Poligrafi i Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
12-100 Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111
tel. 89 621 54 10, fax 89 621 54 48
e-mail: wwip@wspol.edu.pl
Objętość: 25,6 ark. wyd.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wykaz skrótów ........................................................................................ 7
Wstęp ........................................................................................................ 9
Rozdział 1
Rys historyczny przestępstwa sprzedajności ........................................ 15
1.1. Ustawy z 1920 i 1921 r. o odpowiedzialności urzędników
za przestępstwa popełnione z chęci zysku ........................................ 15
1.2. Kodeks karny z 1932 r. ...................................................................... 16
1.2.1. Podmiot przestępstw urzędniczych ......................................... 18
1.2.2. Strona podmiotowa ................................................................. 21
1.2.3. Przedmiot ochrony .................................................................. 22
1.2.4. Strona przedmiotowa .............................................................. 22
1.2.5. Kary ......................................................................................... 28
1.2.6. Przekupstwo w kodeksie karnym z 1932 r. ............................. 30
1.3. Dekret z 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie
niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa ............................... 33
1.4. Kodeks karny z 1969 r. ...................................................................... 37
1.4.1. Podmiot przestępstwa ............................................................. 37
1.4.2. Strona podmiotowa ................................................................. 43
1.4.3. Przedmiot ochrony .................................................................. 43
1.4.4. Strona przedmiotowa .............................................................. 43
1.4.5. Kary ......................................................................................... 51
1.4.6. Przekupstwo w kodeksie karnym z 1969 r. ............................. 54
1.5. Dekrety w czasie obowiązywania stanu wojennego ......................... 56
Rozdział 2
Prawnokarne aspekty sprzedajności ..................................................... 61
2.1. Regulacja sprzedajności w kodeksie karnym z 1997 r. ..................... 61
2.1.1. Uwagi wprowadzające ............................................................. 61
2.1.2. Podmiot przestępstwa i strona podmiotowa ........................... 64
2.1.3. Przedmiot ochrony i strona przedmiotowa ............................ 100
2.1.4. Typy sprzedajności .................................................................. 109
2.1.5. Kary, środki karne, przepadek i środki kompensacyjne ......... 129
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
4
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
2.1.6. Ustawowa klauzula subsydiarności ......................................... 140
2.1.7. Konstrukcje prawne wyłączenia lub łagodzenia
odpowiedzialności ................................................................... 145
2.1.8. Podsumowanie ........................................................................ 157
2.2. Polskie regulacje antykorupcyjne ..................................................... 161
2.2.1. Regulacje ustawowe ................................................................. 161
2.2.2. Przepisy regulujące pragmatykę policyjną .............................. 169
2.2.3. Strategie antykorupcyjne ......................................................... 179
2.3. Międzynarodowe prawodawstwo antykorupcyjne ........................... 188
2.3.1. Działania antykorupcyjne Rady Europy ................................. 188
2.3.2. Działania antykorupcyjne Unii Europejskiej .......................... 193
2.3.3. Działania antykorupcyjne Organizacji Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju .......................................................... 199
2.3.4. Działania antykorupcyjne Organizacji Narodów
Zjednoczonych ........................................................................ 201
2.3.5. Penalizacja korupcji na płaszczyźnie pozaeuropejskiej .......... 204
2.3.6. Podsumowanie ........................................................................ 206
Rozdział 3
Etiologia zjawiska sprzedajności ........................................................... 212
3.1. Refl eksje na temat defi nicji sprzedajności ........................................ 212
3.2. Przyczyny sprzedajności ................................................................... 238
3.3. Sprzedajność w świetle teorii kryminologicznych ............................ 250
3.3.1. Kryminologia pozytywistyczna ............................................... 250
3.3.2. Kryminologia antynaturalistyczna .......................................... 260
3.3.3. Kryminologia neoklasyczna .................................................... 265
3.3.4. Podsumowanie ........................................................................ 268
3.4. Media a zjawisko sprzedajności funkcjonariusza Policji .................. 269
Rozdział 4
Przeciwdziałanie zjawisku sprzedajności funkcjonariuszy Policji ..... 279
4.1. Uwagi wprowadzające ....................................................................... 279
4.2. Perspektywa prawna przeciwdziałania sprzedajności ...................... 281
4.3. Możliwości usprawnienia działań instytucjonalnych
w zakresie przeciwdiałania sprzedajności ......................................... 302
4. Perspektywa edukacyjna przeciwdziałania sprzedajności ................... 320
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
5
Rozdział 5
Zjawisko sprzedajności w świetle przeprowadzonych badań ............. 331
5.1. Założenia metodologiczne ................................................................ 331
5.1.1. Przedmiot, cel i zakres badań .................................................. 331
5.1.2. Konceptualizacja badań ........................................................... 336
5.1.3. Problemy i hipotezy badawcze ................................................ 343
5.1.4. Metody, techniki i narzędzia badawcze ................................... 349
5.1.5. Organizacja i przebieg badań .................................................. 353
5.2. Etiologia i fenomenologia zjawiska sprzedajności
w świetle badań — wybrane zagadnienia ......................................... 358
5.2.1. Charakterystyka respondentów ............................................... 358
5.2.2. Obszary występowania sprzedajności w opinii
respondentów .......................................................................... 366
5.2.3. Przyczyny sprzedajności i sposoby przeciwdziałania
w opinii funkcjonariuszy Policji .............................................. 368
5.2.4. Rozmiary, struktura i dynamika przestępstw sprzedajności
w świetle badań aktowych ....................................................... 381
5.3. Interpretacja i ocena wyników badań ............................................... 390
5.3.1. Wnioski z badań sondażowych ............................................... 390
5.3.2. Wnioski z analizy akt postępowań karnych ............................ 401
5.3.3. Wnioski i postulaty de lege ferenda .......................................... 407
Zakończenie ............................................................................................ 415
Wykaz tabel ............................................................................................. 417
Wykaz rysunków ..................................................................................... 417
Bibliografi a ............................................................................................. 419
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
— Orzecznictwo Sądów Polskich
OSP
OSPiKA — Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
OSN(K) — Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna
SN
KZS
OSNwSK — Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
m.k.k. — Mały kodeks karny; Dekret z 13 czerwca 1946 r.
— Sąd Najwyższy
— Krakowskie Zeszyty Sądowe
o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie
odbudowy Państwa
k.k.
— ustawa z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny, tekst jednolity:
k.p.k. — ustawa z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks postępowania karnego,
DzU z 2016 r. poz. 1137
DzU nr 89, poz. 555 ze zm.
— sąd apelacyjny
Wykaz skrótów
OSA — Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSAG — Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Apelacji Gdańskiej
OSNKW — Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Karnej i Wojskowej
OSNPG — Orzecznictwo Sądu Najwyższego Wydawnictwo
Prokuratury Generalnej
SA
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
Oddawana do rąk Czytelników monografia poświęcona została istotne-
mu i ważkiemu zagadnieniu, jakim jest sprzedajność funkcjonariusza Policji
w ujęciach normatywnym i kryminologicznym.
Sprzedajność, określana też mianem łapownictwa biernego, korupcji
administracyjnej czy korupcji urzędniczej, jest tematem często podejmo-
wanym w debacie publicznej, w szczególności w przedmiocie przyczyn wy-
stępowania tego zjawiska i możliwości przeciwdziałania mu. Nie ulega wąt-
pliwości, że korupcja urzędnicza stanowi zagrożenie dla legalności działania
organów państwowych i bezpieczeństwa państwa, jego porządku konstytu-
cyjnego i prawnego. Nagminność tego zjawiska rodzi powszechne poczucie,
iż załatwienie sprawy, głównie w urzędzie, w szpitalu, wymaga wręczenia ła-
pówki, oraz że za pieniądze można kupić wszystko, w tym także bezkarność.
Panuje przekonanie, że przeciętny obywatel jest wobec korupcji bezradny,
a jako jedną z przyczyn tego zjawiska wskazuje się chociażby niskie wyna-
grodzenie funkcjonariuszy publicznych. Czy takie opinie są jednak uzasad-
nione? Czy wręczenie bądź przyjęcie łapówki jest kwestią indywidualnego
wyboru? Powszechność występowania zjawiska sprzedajności rodzi takie
właśnie pytania o sens walki z nim, o sensowność prób ukazywania jego
prawdziwego oblicza.
Formacja, jaką jest policja, zawsze pozostawała i będzie pozostawać
obiektem zainteresowań zarówno badaczy, jak i społeczeństwa. Jej szerokie
uprawnienia, pozwalające legalnie ingerować w prawa i wolności człowieka,
choć konieczne i pożądane, stwarzają zagrożenie dla tych praw. Sprzedajność
policjanta, mimo że ma wiele postaci, zawsze jest złem, które dotyka każdego
obywatela. Jest to zjawisko zagrażające prawom człowieka i demoralizujące
społeczeństwo. Zjawisko to zagraża bowiem poczuciu legalności działania
organów państwowych, a co za tym idzie, poczuciu bezpieczeństwa obywa-
teli. W celu zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom niezbędne są zidenty-
fikowanie przyczyn występowania tego niepożądanego zjawiska, jego ciągły
monitoring służący kontroli i eliminacji negatywnych zachowań funkcjona-
riuszy publicznych. Dynamika zmian w sferze zagrożeń korupcją admini-
stracyjną powoduje konieczność aktualizowania wiedzy o tej patologii i jej
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
10
uwarunkowaniach. Stanowi to niezbędny aspekt służący wypracowaniu sku-
tecznych mechanizmów przeciwdziałania zjawisku sprzedajności w policji.
Przygotowanie publikacji na temat sprzedajności funkcjonariusza Policji
wydaje się celowe, gdyż jego przestępna działalność narusza integralność
policji i stanowi przeszkodę w realizacji jej ustawowych zadań. Można za-
ryzykować stwierdzenie, iż sprzedajność stanowi jedną z patologii wystę-
pujących w strukturach Policji i niejednokrotnie jest efektem występowania
innych patologii w tej organizacji1.
Zagrożenie przestępczością, patologie społeczne i zagrożenia cywilizacyj-
ne jawią się jako główne problemy współczesnego świata. W obliczu istnie-
jących zagrożeń istotne jest właściwe funkcjonowanie struktur powołanych
w celu ochrony społeczeństwa przed zagrożeniami o charakterze przestęp-
czym. Aby sprostać powyższym wyzwaniom, należy przede wszystkim zadbać
o to, by funkcjonariusze Policji wiernie wypełniali rotę składanego ślubowania
i pełnili swoją służbę rzetelnie, zgodnie ze standardami państwa prawa.
Natężenie i rozmiary zjawiska sprzedajności stanowią podstawę do wy-
sunięcia hipotezy o niewydolności funkcjonowania wielu segmentów służ-
by powołanej do ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Równie
istotna jest konieczność podjęcia wielokierunkowych działań przeciwdzia-
łających sprzedajności.
Potrzeba dogłębnej analizy tego zjawiska wynika również z niebezpie-
czeństwa ulegania stereotypowym wyobrażeniom na temat sprzedajności
ze względu na kreacyjny charakter obiegowych opinii. Ujawnianie nowych
afer korupcyjnych z udziałem funkcjonariuszy Policji, publiczne stawianie
zarzutów o udział w procederze korupcyjnym stwarzają wrażenie wszech-
obecności tego zjawiska w policji.
Zakładanym celem monografii jest przedstawienie systematycznych da-
nych (zarówno ilościowych, jak i jakościowych), pozwalających na dokona-
nie możliwie pełnego opisu badanego zjawiska, wyjaśnienie reakcji na nie
i postaw wobec niego. Wyznaczonymi celami były zarówno przedstawienie
i uporządkowanie dorobku literatury w badanym obszarze, jak i dokonanie
oceny regulacji prawnych de lege lata i sformułowanie postulatów de lege
ferenda w zakresie przeciwdziałania sprzedajności.
1
W. Pływaczewski, Kryminologia wobec współczesnych form przestępczości [w:] K. In-
decki (red. nauk.), Aktualne problemy prawa karnego, kryminologii i penitencjarystyki. Księ-
ga ofiarowana profesorowi Stefanowi Lelentalowi w 45. roku pracy naukowej i dydaktycznej,
Łódź 2004, s. 247.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
11
Uzyskane wyniki badań służą przede wszystkim nakreśleniu skutecz-
nych rozwiązań dla poprawy funkcjonowania policji, a w ich efekcie — pod-
niesieniu standardów jej działania.
Wstęp
Monografia składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym został
przedstawiony rys historyczny przestępstwa sprzedajności. Poddano anali-
zie ustawy z 1920 i 1921 r. o odpowiedzialności urzędników za przestępstwa
popełnione z chęci zysku oraz dokonano opisu zjawiska sprzedajności pod
rządami kodeksu karnego z 1932 r. i kodeksu karnego z 1969 r. Nieodzowne
było ponadto zaprezentowanie wybranych regulacji dekretów modyfikują-
cych regulacje kodeksowe. Tło historyczne przestępstwa łapownictwa bier-
nego w aspekcie znamion ustawowych tego przestępstwa, ewolucja, jaką
przeszło ono w polskim prawie karnym są niezbędne dla zobrazowania ist-
niejących obecnie regulacji prawnych przestępstwa sprzedajności.
W rozdziale drugim opisano prawnokarne aspekty sprzedajności oraz
polskie i europejskie prawodawstwo antykorupcyjne. Zasadniczy trzon tego
rozdziału stanowi dogmatyczna analiza obowiązujących przepisów karnych
łapownictwa biernego. W pracy dokonano studium aktualnie obowiązują-
cych przepisów karnych, ze zwróceniem uwagi zarówno na podmiot prze-
stępstwa łapownictwa biernego, stronę podmiotową, przedmiot ochrony
i stronę przedmiotową, jak i rodzaj sankcji karnych. Konieczne stało się
zaprezentowanie definicji legalnej funkcjonariusza publicznego z art. 115
§ 13 k.k. oraz osoby pełniącej funkcję publiczną z art. 115 § 19 k.k., a tak-
że omówienie typów przestępstwa łapownictwa biernego. W opisie zdefi-
niowane zostały pojęcia korzyści majątkowej i osobistej. Zostały ponadto
poczynione uwagi w przedmiocie kształtowania się podstaw odpowiedzial-
ności za tzw. napiwek. Uwagi te stanowią komplementarną część rozdziału.
W pracy nie mogło zabraknąć analizy ustawowej klauzuli subsydiarności za-
wartej w art. 231 § 4 k.k. i klauzuli niekaralności z art. 229 § 6 k.k. Wskazane
powyżej przepisy ze względu na przedmiot ich regulacji mają istotne kono-
tacje z unormowaniem przestępstwa łapownictwa biernego. W pracy zosta-
ły ponadto wskazane i omówione regulacje kształtujące prawa i obowiązki
podmiotu przestępstwa sprzedajności — funkcjonariusza Policji — oraz
przepisy dotyczące zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Policji.
W celu wypracowania skutecznego modelu przeciwdziałania sprzedaj-
ności dokonano analizy innych aktów prawnych i zawartych w nich regulacji
antykorupcyjnych. Antykorupcyjne regulacje prawne zostały podzielone na:
przepisy dotyczące sposobu finansowania działalności politycznej, przepisy
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
12
zakazujące konkretnym osobom udziału w życiu politycznym, przynależno-
ści do związków zawodowych czy partii politycznych, przepisy zakazujące
kumulacji ról publicznych, zakazy podejmowania dodatkowego zatrudnie-
nia czy przepisy nakładające obowiązek składania oświadczeń majątkowych.
Problem sprzedajności i korupcji, jako problem globalny, stanowi rów-
nież przedmiot zainteresowania organizacji i instytucji działających na
arenie międzynarodowej. Akty prawne, takie jak konwencje czy rezolucje,
wyznaczają standardy kryminalizacji i penalizacji zachowań o charakterze
korupcyjnym w prawie wewnętrznym państw członkowskich będących
sygnatariuszami tych porozumień. W monografii problematyka ta została
omówiona w rozdziale drugim.
Element podsumowujący rozważania prawnokarne regulacji łapownic-
twa biernego stanowi syntetyczna charakterystyka najistotniejszych aspek-
tów przestępstwa sprzedajności, w ujęciu porównawczym z uprzednio obo-
wiązującymi regulacjami prawnymi, którym został poświęcony rozdział
pierwszym monografii.
Po wprowadzeniu Czytelnika w zagadnienia prawne zjawiska sprzedaj-
ności, w rozdziale trzecim przedstawiona została terminologia i zakresy zna-
czeniowe takich pojęć, jak sprzedajność, łapownictwo, korupcja. Kontekst
dla późniejszych rozważań zostaje uzupełniony przez omówienie przyczyn
zjawiska sprzedajności. W rozdziale tym dokonano ponadto przeglądu teorii
kryminologicznych. Zaprezentowane zostały podstawowe nurty kryminologii
pozytywistycznej, antynaturalistycznej i neoklasycznej. W pracy scharaktery-
zowano także znaczenie mediów w zakresie prezentowania zjawiska sprzedaj-
ności i kształtowania w tym względzie postaw społecznych.
W rozdziale czwartym zostały wskazane sposoby przeciwdziałania zjawi-
sku sprzedajności funkcjonariuszy Policji. Zagadnienie przeciwdziałania ujęte
zostało z perspektyw prawnej, organizacyjnej i edukacyjnej. W tym aspekcie
monografia ma charakter interdyscyplinarny, zostały tu bowiem wskazane tak-
że pozaprawne aspekty przeciwdziałania sprzedajności, w tym zarówno kształ-
towanie postaw etycznych i moralnych funkcjonariuszy, jak i kwestie związane
z potrzebą wdrażania nowoczesnych mechanizmów zarządzania, pozwalają-
cych na kształtowanie pozytywnych postaw i zachowań. W monografii zostały
zaakcentowane problemy odpowiedzialnej i rzetelnej edukacji funkcjonariuszy
Policji, a także problematyka upowszechniania wiedzy obywateli na temat za-
grożeń i konsekwencji działań korupcyjnych i właściwych standardów postę-
powania w celu kształtowaniu przejrzystości życia publicznego.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
13
Rozdział piąty poświęcony został zjawisku sprzedajności w świetle prze-
prowadzonych badań. W poszczególnych podrozdziałach zostało opisane
podejście badawcze, dokonano charakterystyki terenu badań i opisu ba-
danej populacji. Szczegółowo zostały opisane metody, techniki i narzędzia
badawcze przyjęte w niniejszej pracy. W sposób syntetyczny przedstawiono
wyniki przeprowadzonych badań w zakresie etiologii i fenomenologii zjawi-
ska sprzedajności. Przedstawione i opisane w niniejszym rozdziale wyniki
badań dotyczą jedynie wybranych obszarów, istotnych z perspektywy prze-
ciwdziałania sprzedajności.
Po dokonaniu systematycznej metodologicznej i empirycznej ewalu-
acji pracy nakreślono postulaty końcowe. Stanowią one zbiór spostrzeżeń
i wniosków, które osiągnięto na podstawie przyjętej koncepcji pracy.
Wstęp
Pragnę złożyć w tym miejscu serdeczne podziękowania na ręce mojego
promotora i opiekuna naukowego prof. dr. hab. Wiesława Pływaczewskiego
za okazaną mi życzliwość oraz wsparcie merytoryczne, a także recenzentom
mojej pracy za cenne sugestie, które wpłynęły na ostateczny jej kształt.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1
Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
1.1. Ustawy z 1920 i 1921 r. o odpowiedzialności
urzędników za przestępstwa popełnione z chęci zysku
Ustawy z lat 1920 i 1921 o odpowiedzialności urzędników za przestęp-
stwa popełnione z chęci zysku przewidywały bardzo surową sankcję, miano-
wicie karę śmierci przez rozstrzelanie.
Ustawa z 30 stycznia 1920 r. w przedmiocie odpowiedzialności urzędni-
ków za przestępstwa popełnione z chęci zysku1 i ustawa z 18 marca 1921 r.
o zwalczaniu przestępstw z chęci zysku, popełnionych przez urzędników2
sankcjonowały nie tylko przyjęcie korzyści przez urzędnika, ale także prze-
kupstwo czynne.
Artykuły 2 i 3 w obu ustawach mają identyczne brzmienie. Artykuł 2 obu
ustaw wskazywał, iż „urzędnik winny przyjęcia bądź podarunku lub innej
korzyści majątkowej, bądź obietnicy takiego podarunku lub innej korzyści
majątkowej, danych w zamiarze skłonienia go do pogwałcenia obowiązków
urzędowych lub służbowych, albo żądania takiego podarunku lub korzyści
majątkowej, innego przestępstwa służbowego, popełnionego z chęci zysku
i z pogwałceniem obowiązków urzędowych lub służbowych w b. dzielni-
cach rosyjskiej i pruskiej, a w b. dzielnicy austriackiej nadużycia władzy
urzędowej, popełnionego z chęci zysku — będzie karany śmiercią przez
rozstrzelanie”. Na niższą karę (ciężkie więzienie od 4 do 15 lat) mógł liczyć
urzędnik winny przyjęcia w związku z rozstrzyganiem spraw urzędowych
lub służbowych podarunku lub innej korzyści majątkowej bądź obietnicy
takiego podarunku lub korzyści majątkowej danych bez zamiaru skłonienia
go do pogwałcenia obowiązków urzędowych lub służbowych, albo żądania
takiego podarunku lub korzyści majątkowej (art. 3 w obu ustawach).
Wymienione ustawy przewidywały także odpowiedzialność za przekup-
stwo czynne i klauzule niekaralności. I tak art. 8 ustawy z 30 stycznia 1920 r.
1
2
DzU z 1920 r. nr 11, poz. 61.
DzU z 1921 r. nr 30, poz. 177.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
16
w przedmiocie odpowiedzialności urzędników za przestępstwa popełnione
z chęci zysku wskazywał, iż „osoby cywilne, winne karygodnego przekupie-
nia urzędnika w celu skłonienia go do popełnienia przestępstwa służbowego
podlegają karom określonym w tej ustawie. Osoby te jednak będą wolne od
odpowiedzialności karnej, jeżeli przedtem, zanim władza powołana do ści-
gania dowie się o ich czynie, przyczynią się do wykrycia lub udowodnienia
dokonanego przekupstwa”.
Przekupstwo czynne uregulowane było także w art. 5 ustawy z 18 marca
1921 r. o zwalczaniu przestępstw z chęci zysku, popełnionych przez urzęd-
ników. Przepis ten stanowił, iż „kto osobiście lub za pośrednictwem osób
trzecich, chociażby bezskutecznie, skłania urzędnika za pomocą podarun-
ku, bądź innej korzyści majątkowej, bądź obietnicy tychże do pogwałcenia
obowiązków urzędowych lub służbowych podlega karze ciężkiego więzienia
od 4 do 15 lat. Jeżeli zaś winny dopuszcza się takiego przestępstwa zawodowo
— będzie karany śmiercią przez rozstrzelanie”. Natomiast „kto osobiście lub
za pośrednictwem osób trzecich, chociażby bezskutecznie skłania urzędnika
do przestępstwa określonego w art. 3 tej ustawy, lub w tym ostatnim prze-
stępstwie dopuszcza się udziału, będzie karany więzieniem od 1 miesiąca do
1 roku”. Klauzula niekaralności przewidziana była również w tym przepisie.
W myśl regulacji: „Jednak będzie wolny od kary ten, kto przyczyni się do
wykrycia lub udowodnienia dokonanego przekupienia, zanim władza, po-
wołana do ścigania, dowie się o jego czynie”. Kary mógł też uniknąć urzędnik
winny kradzieży lub przywłaszczenia (sprzeniewierzenia), który dobrowol-
nie zwrócił mienie kradzione lub przywłaszczone (sprzeniewierzone), albo
w inny sposób wynagrodził szkodę, zanim jego wina ujawniona została przed
władzą do ścigania przestępstw powołaną (art. 12 ustawy z 18 marca 1921 r.
o zwalczaniu przestępstw z chęci zysku, popełnionych przez urzędników).
1.2. Kodeks karny z 1932 r.
Ustawa o państwowej służbie cywilnej z 17 lutego 1922 r. w brzmieniu
obwieszczenia prezesa Rady Ministrów z 8 stycznia 1949 r.3 w art. 26 wska-
zywała, iż „pracownikowi państwowemu nie wolno żądać ani przyjmować
darów ofiarowanych w związku z jego stanowiskiem urzędowym, bezpo-
średnio lub pośrednio jemu lub jego rodzinie, ani też jakimkolwiek sposo-
3
DzU z 11 marca 1949 r. nr 11, poz. 72.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1. Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
17
bem wywoływać zaofiarowania takiego daru. Nie wolno pracownikowi pań-
stwowemu przez wyzyskiwanie swego stanowiska urzędowego przysparzać
lub starać się o przysporzenie sobie lub rodzinie jakichkolwiek korzyści”4.
Z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. na obszarze
państwa polskiego obowiązywały kodeksy karne: austriacki z 1851 r., nie-
miecki z 1871 r., rosyjski z 1903 r., a także węgierski (na obszarze Spiszu
i Orawy) z 1878 r. Ustawą z 3 czerwca 1919 r. powołano Komisję Kodyfi ka-
cyj ną Rzeczypospolitej Polskiej, która była organem działającym przy mi-
nistrze sprawiedliwości, celem stworzenia kodeksu karnego. Zastanawiano
się wówczas nad trzema możliwościami. Jedna z propozycji dotyczyła recy-
powania na obszarze całej Rzeczypospolitej jednego z kodeksów karnych
zaborczych. Inna propozycja dotyczyła stworzenia kompilacji kodeksów
ówcześnie obowiązujących w różnych dzielnicach, i trzecia koncepcja, któ-
ra ostatecznie zwyciężyła, zakładała napisanie zupełnie nowego polskiego
kodeksu karnego. Komisja pracowała nad projektem kodeksu pełne 12 lat.
W 1932 r. uchwalono kodeks karny, nazywany też kodeksem Makarewicza.
Ta popularna nazwa pochodziła od nazwiska Juliusza Makarewicza, jednego
z jego twórców. Akt prawny został wprowadzony rozporządzeniem prezy-
denta Rzeczypospolitej Polskiej z 11 lipca 1932 r.5, a obowiązywał od 1 wrze-
śnia 1932 r.6
Kodeks karny z 1932 r. przestępstwom urzędniczym poświęcał osiem ar-
tykułów (od 286 do 293) rozdziału XLI. Z tych wymienionych przepisów za-
ledwie pięć dotyczyło określonych typów czynów zabronionych pod groźbą
kary, i tak art. 286 dotyczył przekroczenia władzy, art. 287 dotyczył urzęd-
nika, który poświadczył nieprawdę co do pewnych okoliczności mających
prawne znaczenie. Kolejny art. 288 stanowił o urzędnikach, którzy przez
niedbalstwo w urzędowaniu pozbawiają człowieka wolności. Naruszenie ta-
jemnicy urzędowej regulował art. 289. Wreszcie przepis art. 290 dotyczył
sprzedajności. Kolejne zaś trzy przepisy — od art. 291 do art. 293 — nie pe-
nalizowały żadnych konkretnych przestępstw, a dotyczyły jedynie pewnych
zagadnień związanych z przestępstwami urzędniczymi. Przepis art. 291
przewidywał możliwość wymierzenia urzędnikowi kary wyższej o połowę
5
6
4
W. Pociej, Antynomia w kodeksie karnym, ,,Nowe Prawo” 1951, nr 10, s. 36.
DzU nr 60, poz. 571.
J. Kochanowski, Redukcja odpowiedzialności karnej, Warszawa 2000, s. 2–4, zob. też
J. Kochanowski, Subiektywne granice sprawstwa i odpowiedzialności karnej, Warszawa 1985,
s. 51 i nast.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
18
od najwyższego wymiaru kary przypisanego za przestępstwo ogólne, nie-
urzędnicze, jeżeli urzędnik przestępstwa tego dopuścił się podczas urzędo-
wania lub w związku z urzędowaniem. Kolejny przepis zawarty w art. 292
wymieniał osoby, które — choć nie były urzędnikami — ponosiły odpowie-
dzialność na równi z tymi podmiotami. Ostatni przepis, z art. 293, stanowił,
iż osoby, które nakłaniały urzędnika do popełnienia przestępstwa urzędni-
czego lub też udzielały mu do popełnienia przestępstwa urzędniczego po-
mocy traktowane były jako podżegacze bądź pomocnicy. Konsekwentnie
zatem ponosiły taką samą odpowiedzialność karną, jaka przewidziana była
dla urzędnika, którego do przestępstwa namówili, lub któremu do popełnie-
nia przestępstwa pomogli czynem bądź słowem7.
Kodeks karny z 1932 r. obowiązywał do 1969 r., z tym, że od 1944 r. uka-
zał się cały szereg ustaw karnych, które postanowienia tego kodeksu zastę-
powały, uzupełniały albo zawieszały. Do tych ustaw należał w szczególności
tzw. mały kodeks karny, czyli dekret z 13 czerwca 1946 r.8 o przestępstwach
szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa9, o którym bę-
dzie mowa dalej.
1.2.1. Podmiot przestępstw urzędniczych
Istotę sprzedajności określił w sposób adekwatny do ówczesnych re-
aliów społeczno-politycznych Władysław Pociej: „(…) Nic więc dziwnego,
że i urzędnik, w przeważnej mierze źle opłacany, wykorzystywał swe stano-
wisko służbowe dla przysporzenia sobie dodatkowych korzyści. Dla przeku-
pującego zaś była to normalna transakcja handlowa, która przy określonych
inwestycjach przynieść miała określone zyski”10.
Ustawodawca uregulował typ sprzedajności w oddzielnym przepisie, bo-
wiem działanie podmiotu przestępstwa urzędniczego miało pasożytniczy
i korupcyjny charakter11.
7
W. Osuchowski, Odpowiedzialność karna pracowników państwowych, samorządo-
wych i spółdzielczych, Warszawa, 1948, s. 17.
9
8
DzU nr 30, poz. 192 ze zm.
L. Tyszkiewicz, O sposobach przeciwdziałania solidarności między biorącym a dającym
łapówkę w obronie przed odpowiedzialnością karną, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 11–12,
s. 36; zob. też J. Bafia, Korupcja — rozszerzenie poznawalności — zaostrzenie represji karnej,
„Prawo i Życie” 1961, nr 13, s. 1.
10
11
Zob. W. Pociej, Antynomia w kodeksie…, wyd. cyt., s. 28.
H. Popławski, Artykuł 286 k.k. a inne przestępstwa urzędnicze z rozdziału XLI k.k.
oraz ich wzajemny stosunek, „Palestra” 1962, nr 1–2, s. 99–106.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1. Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
19
Kryminalizujący łapownictwo bierne art. 290 § 1 kodeksu karnego
z 1932 r. dla charakterystyki podmiotu przestępstwa posługiwał się poję-
ciem „urzędnik”, stanowiąc: „Urzędnik, który w związku z urzędowaniem
przyjmuje dla siebie lub innej osoby korzyść majątkową lub osobistą, albo
ich obietnicę, bądź też takiej korzyści żąda, podlega karze więzienia do lat 5”.
Określenie „urzędnik” na gruncie art. 290 modyfikowała treść art. 292 ko-
deksu. Przepis ten bowiem stanowił, iż: „Karom przewidzianym w rozdziale
niniejszym, podlegają oprócz urzędników pozostających w służbie Państwa
lub samorządu, nadto osoby wykonujące zlecone czynności w zakresie za-
rządu państwowego lub samorządowego, tudzież funkcjonariusze wszelkich
instytucji prawa publicznego”12.
Zgodnie zaś z brzmieniem art. 290 § 2, „jeżeli sprawca uzależniał czyn-
ność urzędową od otrzymania dla siebie lub innej osoby korzyści majątko-
wej lub osobistej albo przyjmował korzyść taką lub jej obietnicę za czynność,
która sprzeciwia się lub ma się sprzeciwić ustawie, podlegał karze więzienia
do lat 10”.
Zadaniem urzędnika była służba interesom państwa i obywateli13.
Postępowanie urzędnika niezgodne z przepisami ustaw, rozporządzeń lub
zarządzeń oraz z samą istotą urzędowania było postępowaniem sprzecz-
nym z jego zadaniami i uzasadniało jego odpowiedzialność na podstawie
przepisów karnych14.
Odpowiedzialności karnej przewidzianej dla urzędników według
art. 292 podlegali urzędnicy pozostający w służbie państwa lub samorzą-
du, osoby wykonujące zlecone czynności w zakresie zarządu państwowego
lub samorządowego, a także funkcjonariusze instytucji prawa publiczne-
go i przedsiębiorstw państwowych lub samorządowych, ponadto również
12
P. Kardas, Kontrowersje wokół pojęcia „osoba pełniąca funkcję publiczną”. Rzecz
o kreatywnej wykładni przyjmowanej w orzecznictwie oraz granicach zakresowych typu
czynu zabronionego określonych w ustawie, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych”
2011, z. 2, s. 79–80, zob. też H. Popławski, Granice odpowiedzialności karnej i cywilnej pra-
cownika, „Palestra” 1961, nr 5, s. 84–94.
A. Mogilnicki, Przekroczenie władzy w związku z przestępstwem ogólnym, „Państwo
i Prawo” 1946, z. 7, s. 23, zob. też Z. Nyczaj, Przestępstwa urzędnicze i zawodowe, „Nowe
Prawo” 1951, nr 4, s. 21–25, zob. też H. Popławski, Niedopełnienie obowiązku jako podsta-
wa odpowiedzialności pracownika z art. 286 kk, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”
1961, nr 2, s. 46–48.
13
14
H. Popławski, Kryteria stanowiące podstawy rozgraniczenia przestępstw urzędniczych
od wykroczeń dyscyplinarnych, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1961, nr 2, s. 214.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
20
funkcjonariusze przedsiębiorstw działających z udziałem finansowym pań-
stwa lub samorządu, funkcjonariusze przedsiębiorstw znajdujących się pod
zarządem państwowym lub samorządowym, funkcjonariusze organizacji
mających zlecone czynności w zakresie zarządu państwowego lub samorzą-
dowego, członkowie władz i funkcjonariusze spółdzielni oraz związku rewi-
zyjnego spółdzielni15. Zatem podmiotem łapownictwa mogła być inna niż
urzędnik osoba, jeśli wykonywała czynności związane z władztwem o pu-
blicznym charakterze, wynikającym z przepisów zaliczanych do sfery prawa
publicznego16.
Reasumując: przepis art. 292 stanowił, iż karom przewidzianym za
przestępstwa urzędnicze podlegają trzy kategorie osób. Byli to mianowicie
urzędnicy pozostający w służbie państwa, określani również jako urzędnicy
właściwi, osoby wykonujące czynności w zakresie zarządu państwowego lub
samorządowego i funkcjonariusze instytucji prawa publicznego. Ta ostatnia
kategoria podmiotów wzbudzała najwięcej kontrowersji, bowiem w kodek-
sie karnym nie zawarto definicji funkcjonariusza. Rozważając zagadnienie,
kogo należało zaliczyć do kategorii funkcjonariuszy podlegających odpo-
wiedzialności karnej na równi z urzędnikami, należało na kwestię tę spoj-
rzeć przez pryzmat przepisów zawartych w rozdziale XLI kodeksu karne-
go z 1932 r. (art. 290, 292, 286). Przepisy wyżej wskazane zawierają takie
wyrażenia jak „władza”, „urzędowanie”, „czynność urzędowa”. Podmiotami
przestępstw urzędniczych mogły być zatem osoby, których związek z tymi
pojęciami był oczywisty17. Urzędnikiem w rozumieniu ustawy był zarówno
funkcjonariusz mianowany, jak i kontraktowy, stały, czasowy, etatowy, nie-
etatowy. Osobami zaś wykonującymi zlecone czynności w zakresie zarzą-
du państwowego lub samorządowego były osoby niepozostające w służbie
państwa lub samorządu, lecz pełniące funkcje należące do zakresu działań
państwa lub samorządu.
Warto nadmienić, iż w art. 292 regulującym podmioty przestępstw
urzędniczych ustawodawca użył zarówno określeń „urzędnik”, jak i „funk-
cjonariusz”, tym samym różnicując te podmioty. Ponadto pojęcie urzędnika
będącego „w służbie Państwa lub samorządu” nie pokrywało się z pojęciem
15
O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda, Prawo karne. Część szczególna, Wrocław–
Warszawa 1968, s. 276–278.
16
17
P. Kardas, Kontrowersje wokół pojęcia…, wyd. cyt., s. 85–86.
H. Popławski, Funkcjonariusz jako podmiot przestępstwa urzędniczego, „Nowe
Prawo” 1961, nr 4, s. 504–508.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1. Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
21
urzędnika według ustawy uposażeniowej, pragmatyk służbowych poszcze-
gólnych kategorii funkcjonariuszy państwowych18. Była to więc autono-
miczna regulacja.
Urzędnikami byli zatem pracownicy przedsiębiorstw państwowych, pra-
cownicy spółdzielczy, funkcjonariusze związków zawodowych. Do tej kate-
gorii podmiotów zaliczano też wojskowych. Kodeks karny Wojska Polskiego
z 1944 r.19 w art. 9 § 2 wskazywał, iż odpowiedzialność karną za przestępstwa
urzędnicze wskazane w rozdziale XLI kodeksu karnego z 1932 r. ponosił
żołnierz wykonujący zlecone czynności w zakresie administracji cywilnej20.
Ponadto art. 83 kodeksu karnego wojskowego z 1932 r.21 przewidywał
karę więzienia do 10 lat dla żołnierza, który za czyn stanowiący naruszenie
obowiązku służbowego albo w związku z pełnieniem obowiązku służbowe-
go przyjmuje dla siebie lub innej osoby korzyść majątkową lub osobistą bądź
ich obietnicę albo też takiej korzyści żąda.
Konstatując: punkt ciężkości pojęcia „urzędnik” w rozumieniu art. 292
tkwił w zwrocie „w służbie”, a więc działalności w trybie zarządu państwo-
wego lub samorządowego, wykonywanej przez osobę pozostającą względem
państwa lub samorządu w stosunku publiczno-prawnej „służby”.
1.2.2. Strona podmiotowa
Sprzedajność uregulowana w art. 290 § 1 była przestępstwem umyślnym.
Sprzedajność w postaci przyjęcia korzyści lub jej obietnicy mogła być popeł-
niona nie tylko w zamiarze bezpośrednim, lecz również w zamiarze ewen-
tualnym. Sprzedajność zaś w postaci żądania korzyści lub jej obietnicy mo-
gła być popełniona tylko w zamiarze bezpośrednim, co wynikało ze zwrotu
„żąda”, użytego w przepisie22.
18
J. Nisenson, M. Siewierski, Kodeks karny i prawo o wykroczeniach. Rozporządze-
nie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. (Dz. U. P. R. Nr 60 poz. 571 i 572)
z komentarzem opartym na uzasadnieniu Komisji Kodyfikacyjnej i orzecznictwie Sądu Naj-
wyższego, zestawieniem odpowiednich przepisów dotychczasowych, objaśnień i skorowidzem
wraz z przepisami wprowadzającymi i utrzymanymi w mocy przepisami uchylonych kodek-
sów karnych, Warszawa 1932 r., s. 165–166, zob. też K. Czajkowski, Kiedy lekarz podlega
odpowiedzialności karnej przewidzianej dla urzędników, „Palestra” 1964, nr 12, s. 45.
19
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 23 września 1944 r. —
Kodeks karny Wojska Polskiego, DzU z 1944 r., nr 6, poz. 27.
20
21
W. Osuchowski, Odpowiedzialność karna pracowników…, wyd. cyt., s. 15.
Rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 21 października 1932 r. —
Kodeks karny wojskowy, DzU z 1932 r., nr 91, poz. 765.
22
O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda, Prawo karne…, wyd. cyt., s. 286.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
1.2.3. Przedmiot ochrony
Przedmiotem ochrony było prawidłowe funkcjonowanie instytucji
państwowych i społecznych. Przestępstwo popełniane przez urzędnika
skierowane było bezpośrednio przeciwko prawidłowemu funkcjonowa-
niu instytucji państwowych i społecznych. Funkcjonowanie tych instytucji
można było uznać za prawidłowe, gdy odbywało się w ramach kompeten-
cji i na podstawie przepisów prawa. Do instytucji państwowych zaliczano
wszystkie zorganizowane jednostki wchodzące w skład organizacji państwo-
wej, a zatem sejm, Radę Ministrów, oraz każdy organ władzy i administracji
państwowej (prokuraturę, sąd, przedsiębiorstwa państwowe, uniwersytety,
szpitale). Instytucjami społecznymi były natomiast zorganizowane jednost-
ki niewchodzące w skład organizacji państwowej, lecz których działalność
miała charakter społeczny tak ze względu na cel jej funkcjonowania, zada-
nia i strukturę organizacyjną, jak i ze względu na reprezentujące je organy
(np. Polski Czerwony Krzyż, spółdzielnie)23.
1.2.4. Strona przedmiotowa
Kodeks karny z 1932 r. wymieniał trzy przypadki sprzedajności urzęd-
nika. Przepis art. 290 § 1 dotyczył każdego przestępstwa łapownictwa, zaś
art. 290 § 2 kwalifikował specjalne, zdaniem ustawodawcy, szkodliwe wy-
padki takiego łapownictwa, tj. łapownictwa połączonego z wymuszeniem
łapówki oraz łapownictwa połączonego z działalnością łapownika sprzeczną
z ustawą. Powyższe uwagi wymagają krótkiego komentarza.
Otóż przepis art. 290 § 1 wskazywał kilka postaci, w jakich urzędnik
mógł dopuścić się tego typu przestępstwa, mianowicie przez:
— przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej dla siebie,
— przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej dla innej osoby,
— przyjęcie obietnicy korzyści majątkowej lub osobistej dla siebie,
— przyjęcie obietnicy korzyści majątkowej lub osobistej dla innej osoby,
— żądanie udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej dla siebie,
— żądanie udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej dla innej osoby24.
Co istotne, typ podstawowy (art. 209 § 1) polegał na przyjęciu przez
urzędnika nienależnych korzyści w związku z urzędowaniem. Zatem poli-
23
24
Tamże, s. 275–276.
T. Guzkiewicz, Uwagi na tle art. 47 m.k.k. i art. 290 § 1 k.k., „Palestra” 1962, nr 7, s. 36.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1. Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
23
cjant żądający łapówki lub przyjmujący ją bądź jej obietnicę w związku z na-
ruszeniem obowiązku służbowego (np. wypuszczenie zatrzymanego w za-
mian za otrzymanie sumy pieniężnej) odpowiadał właśnie z art. 290 § 125.
Przepis tego artykułu stosowano zarówno wówczas, gdy urzędnik przyjął
korzyść lub jej obietnicę daną mu w tym celu, aby go skłonić do wypełnienia
danego obowiązku, jak i w tym celu, aby za wypełnienie obowiązku go wy-
nagrodzić. Urzędnik mógł przyjąć taką korzyść zarówno przed jak i ex post.
Przypadek sprzedajności urzędnika w typie kwalifikowanym polegają-
cym na wymuszeniu łapówki (art. 290 § 2) zachodził wówczas, gdy urzędnik
wykazywał inicjatywę i posuwał ją tak daleko, że uzależniał spełnienie czyn-
ności urzędowej od otrzymania wynagrodzenia (korzyści majątkowej lub
osobistej). Sprawca w sposób bezprawny zmuszał osobę do określonego za-
chowania: udzielenia łapówki. Podmiot wręczający korzyść urzędnikowi był
zmuszony do podporządkowania się jego żądaniu w tym przedmiocie. Ujęte
w art. 290 § 2 wyrażenie „uzależnia”, jako oznaczające inicjatywę urzędnika
w zakresie wręczenia mu łapówki, oznaczało żądanie posunięte tak daleko,
bowiem nie tylko żądał on tej korzyści, ale też uzależniał spełnienie czynno-
ści urzędowej od otrzymania gratyfikacji26. Było to zatem zachowanie pole-
gające na wymuszeniu łapówki.
Przypadek sprzedajności urzędnika również kwalifikowany (druga część
przepisu art. 290 § 2 w brzmieniu: „za czynność, która sprzeciwia się lub ma
się sprzeciwić ustawie”) określał natomiast przyjęcie przez urzędnika wy-
nagrodzenia za czynność sprzeczną z ustawą, a więc z obowiązkiem urzęd-
nika na tej ustawie opartym27. Wyjaśnić należy zatem określenie czynności
sprzecznej z ustawą. Poruszając tę problematykę, Sąd Najwyższy wskazał, iż:
„(…) w art. 290 § 2 k.k. nie chodzi o działanie przewidziane w innych prze-
pisach karnych, w kodeksie karnym lub innych ustawach, bo w takim wy-
padku odpowiedzialność sprawcy kształtowałaby się na gruncie art. 26 i 27
k.k.28, lecz chodzi tutaj o przepisy prawne regulujące od strony merytorycznej
25
J.F. Marzec, O przestępstwach funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, „Nowe Prawo”
1958, nr 6, s. 56.
26
H. Rajzman, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego
materialnego (II półrocze 1963 r.), „Nowe Prawo” 1964, nr 5, s. 517–518, zob. też wyrok
SN z 3 września 1962 r., III K 224/60, OSPiKA, poz. 203, oraz wyrok SN z 7 lutego 1963 r.,
V K 521/62, OSNKiW, poz. 212.
27
J. Nisenson, M. Siewierski, Kodeks karny…, wyd. cyt., s. 163–164.
Art. 26 kodeksu karnego — podżeganie, art. 27 kodeksu karnego — pomocnictwo.
28
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
24
i trybu postępowania daną dziedzinę, w której ramach urzędnik działa”. Dalej
w wyroku Sąd podkreślał: „(…) ustawa oznacza akt normatywny ogłoszony
w Dzienniku Ustaw, a zatem ustawę, dekret, rozporządzenie”29. Naruszenie
aktów prawnych, takich jak zarządzenia czy instrukcje, nie było wystarcza-
jące do podlegania odpowiedzialności z art. 290 § 2. Jeżeli czynność urzęd-
nika nie była sprzeczna z ustawą, lecz np. z instrukcją lub wewnętrznym
regulaminem, sprawca podlegał odpowiedzialności za sprzedajność typu
podstawowego z art. 290 § 1.
W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazuje, że za czynność sprzeci-
wiającą się ustawie, o której mowa w art. 290 § 2, należy uznać czynność
zabronioną również przez ustawę karną30. Oczywiście czynności zabronione
muszą pozostawać w związku ze służbową działalnością urzędnika31.
Omawiany przepis art. 290 wymagał powiązania urzędowania z przy-
jęciem korzyści lub jej obietnicy (w rozumieniu tego przepisu). Zatem brak
jakiegokolwiek związku pomiędzy urzędowaniem a zarzucanym urzędni-
kowi sprzedajnym zachowaniem wykluczał odpowiedzialność z art. 29032.
Wskazany przepis nie wymagał, by czynność należała do zakresu obowiąz-
ków służbowych urzędnika, wystarczający był warunek, by łapówka miała
związek z urzędowaniem. Użyte przez ustawodawcę znamiona przestęp-
stwa „w związku z urzędowaniem” wskazują, iż określenie to odnosiło się
do całokształtu urzędowania. Ponadto nieistotne dla bytu przestępstwa
było, aby uzyskanie korzyści przez urzędnika miało związek z pewną ściśle
oznaczoną jego czynnością urzędową, ale też z zespołem czynności, w sen-
sie generalnym — z pełnioną funkcją. Przestępstwa tego dopuszczał się
bowiem urzędnik, który łączył odniesienie korzyści majątkowej czy oso-
bistej z czynnością należącą, chociażby pośrednio, do sfery jego urzędo-
wania. Związek z urzędowaniem zachodził wówczas, gdy urzędnik przyj-
mował korzyść majątkową lub osobistą za konkretną czynność urzędową
Zob. wyrok SN z12 listopada 1960 r., I K 959/59, „Nowe Prawo” 1961, z. 4, s. 552.
Wyrok SN z 3 września 1958 r., I K 862/57 OSN, wyd. Generalnej Prokuratury
29
30
31
1959 r., nr 1, s. 20 [za:] H. Popławski, Artykuł 286 k.k.…, wyd. cyt., s. 8.
32
H. Popławski, Artykuł 286 k.k.…, wyd. cyt., s. 101–102.
Zob. J. Potępa, Glosa do wyroku z 11 kwietnia 1962 r., I K 175/62, „Państwo
i Prawo” 1963, z. 4, s. 757–758 oraz J. Dankowski, Glosa do wyroku z 31 sierpnia 1961 r.,
III K 361/61, „Państwo i Prawo” 1963, z. 1, s. 167–172 oraz wyrok SN z 11 kwietnia 1962 r.,
I K 175/62, ,,Państwo i Prawo” 1963, z. 4, s. 756–757, a także wyrok SN z 31 sierpnia 1961 r.,
III K 361/61, „Państwo i Prawo” 1963, z. 1, s. 166–167 oraz wyrok SN z10 czerwca 1958 r.,
I K 719/57, „Państwo i Prawo” 1959, z. 8–9, s. 487–488.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1. Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
25
oraz w przypadku, gdy wręczenie mu korzyści odbywało się ze względu
na całokształt jego działalności urzędowej. Była to przykładowo sytuacja,
gdy wręczający korzyść miał na celu uzyskanie przychylności urzędnika
czy uniknięcie z jego strony szykan. Osoby, które nie pełniły „czynno-
ści urzędowych” i nie podejmowały czynności „w urzędowaniu”, ani też
nie posiadały żadnej władzy, nie odpowiadały natomiast za popełnienie
przestępstwa z art. 29033. Krąg osób stanowiących podmioty przestępstw
urzędniczych należy rozumieć nie abstrakcyjnie, nie w oderwaniu od
konkretnych funkcji pracowników, lecz właśnie w płaszczyźnie tych kon-
kretnych funkcji pełnionych przez pracowników34. Określenia „czynność
urzędowa” i „czynność, która sprzeciwia się lub ma się sprzeciwić ustawie”
nie miały znaczenia pewnego czynu pozytywnego, zgodnego bądź sprzecz-
nego z obowiązkami służbowymi, ale były odpowiednikami wyrażeń
„czyn (pozytywny czy negatywny) wchodzący w zakres czynności urzę-
dowych” i „czyn (pozytywny, bądź negatywny) sprzeciwiający się usta-
wie”. Czynnością urzędową była nie tylko ostateczna decyzja w sprawie,
lecz także każda czynność urzędowa, do której wykonania zobowiązany
był urzędnik w związku z urzędowaniem35. Przyjęcie korzyści majątkowej
nie tylko w związku z urzędowaniem, lecz uzależnieniem czynności urzę-
dowej od uzyskania tejże korzyści materialnej, wyczerpywało znamiona
przestępstwa wskazanego w art. 290 § 2.
Określenie „korzyść majątkowa” użyte w przepisie oznaczało wszelkie-
go rodzaju korzyści powodujące przyrost majątku, a więc pieniądze, przed-
mioty wartościowe, cesje wierzytelności, skreślenie zobowiązań pieniężnych.
Ponadto formą korzyści mogły być korzystne dla danej osoby umowy. Kodeks
karny z 1932 r. obok pojęcia korzyści majątkowej wprowadził pojęcie korzy-
ści osobistej. Korzyść osobista to korzyść, która nie miała charakteru korzy-
ści majątkowej. Mogła polegać na uzyskaniu zaszczytu czy zaistnieć w postaci
1959, z. 7–8, s. 490.
34
33
J. Potępa, Glosa do wyroku z 10 czerwca 1958 r., I K 719/59, „Państwo i Prawo”
Z. Nyczaj, Pojęcie urzędnika w radzieckiej nauce prawa, „Nowe Prawo” 1950, nr 12,
s. 19, zob. też A. Dobrzyński, Łapówki, „Prawo i Życie” 1960, nr 15, s. 5 oraz H. Popławski,
Odpowiedzialność karna podwładnego za czyn bezprawny popełniony w wykonaniu polece-
nia służbowego, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1963, nr 2, s. 43–47.
J. Fajnberg, M. Leonieni, Kodeks karny z orzecznictwem okresu powojennego, Łódź
1958, s. 444–450, zob. też T. Cyprian, Kauczukowy przepis, „Nowe Prawo” 1956, nr 10,
s. 100–104.
35
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
26
stosunku płciowego36. Udzielenie korzyści mogło wyrazić się w określonej
kwocie pieniężnej, ale także mogło mieć charakter wyraźnie niemajątkowy37.
Oczywiście prawo karne kwestie relacji interpersonalnych, w tym również
stosunków seksualnych, pozostawia poza obrębem swojego zainteresowania.
Prawo ingeruje w tę sferę, gdy zostają naruszone pewne wolności, w tym wol-
ność seksualna. Jeżeli więc urzędnik dopuszczał się w związku z urzędowa-
niem zachowania polegającego na uzależnieniu wykonania czynności urzę-
dowej od odbycia z nim stosunku seksualnego, to — pomijając już aspekt
etyczny — zachowanie to wyczerpywało znamiona przestępstwa wskazanego
w art. 290 kodeksu38. Sąd Najwyższy w tej kwestii wskazał, iż stosunek cie-
lesny stanowi korzyść osobistą w rozumieniu art. 290. W uzasadnieniu Sąd
podniósł, iż urzędnik w wykonywaniu czynności urzędowych winien postę-
pować zgodnie z interesem publicznym i obowiązkami służbowymi, a nie
kierować się względami natury majątkowej lub osobistej. Pobudką działania
urzędnika mogło być zarówno uzyskanie korzyści majątkowej, jak i osobistej.
Ostatnie z tych pojęć dotyczyło korzyści niemajątkowej, która byłaby zachętą
dla urzędnika do wykonania czynności urzędowej. Dla interesu publicznego
szkodliwa jest nieprawidłowość jego urzędowania wywołana zarówno niena-
leżnym świadczeniem majątkowym lub jego obietnicą (korzyść majątkowa),
jak i innymi środkami (korzyść osobista)39.
Sprzedajność uregulowana w art. 290 § 1 zachodziła, gdy urzędnik przyj-
mował korzyść lub jej obietnicę bądź takiej korzyści żądał za dokonanie lub
niedokonanie czynności urzędowej. Przestępstwo było popełniane z chwilą
przyjęcia przez urzędnika korzyści lub jej obietnicy albo z chwilą jej żądania,
natomiast nie miało wpływu na byt przestępstwa spełnienie lub niespełnie-
nie przez sprawcę czynności, za którą przyjął korzyść lub jej zażądał. Gdy
36
Zob. wyrok z 26 kwietnia 1960 r., IV K 118/60, w którym SN stwierdził, iż „stosu-
nek cielesny stanowi korzyść osobistą w rozumieniu art. 290 k.k.” W glosie do tego wyroku
J. Potępa nie zgadza się ze stanowiskiem SN, bowiem jego zdaniem „dla objęcia stosunków
cielesnych pojęciem korzyści nie może wystarczyć użyte w k.k. z 1932 r. pojęcie korzyści
osobistej jako takie w zestawieniu na równi z korzyściami majątkowymi”.
J. Potępa, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 26 kwietnia 1960 r., IV K 118/60,
„Państwo i Prawo” 1961, z. 8–9, s. 449–452, zob. też M. Szerer, Termin „chęć zysku” i „ko-
rzyść majątkowa” w doktrynie i orzecznictwie sądowym, „Państwo i Prawo” 1964, z. 10,
s. 541–552.
37
38
A. Gubiński, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 26 kwietnia 1960 r., IV K 118/60,
„Państwo i Prawo” 1961, z. 8–9, s. 453–454.
39
Wyrok SN z 26 kwietnia 1960 r., IV K 118/60, „Państwo i Prawo” 1961, z. 8–9,
s. 448–449.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1. Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
27
natomiast uzależniał wykonanie czynności urzędowej od otrzymania korzy-
ści lub jej obietnicy, czyn ten wyczerpywał znamiona wskazane w art. 290
§ 2 (sprzedajność kwalifikowana). Urzędnik mógł przyjąć korzyść bezpo-
średnio lub za pośrednictwem innej osoby, przykładowo osoby trzeciej, któ-
ra pozornie odbierała korzyść dla siebie40.
Przestępstwo z art. 290 § 2 dokonywane było w momencie przyjmowa-
nia korzyści, a nie w chwili spełnienia czynności sprzeciwiającej się ustawie.
Dający łapówkę czynił to w celu uzyskania od urzędnika czynności sprzecz-
nej z ustawą, a biorący łapówkę urzędnik utrzymywał go w mniemaniu,
że czynność ta będzie dokonana.
W kwestii czasu popełnienia przestępstwa pojawiły się opinie, poddane
zresztą krytyce w literaturze41, iż przestępstwo urzędnika żądającego korzy-
ści było dokonane z tą chwilą (czyli z chwilą żądania) tylko wówczas, gdy
materializacja tego żądania nie nastąpiła bądź wskutek odmowy osoby, do
której żądanie było skierowane, bądź z przyczyn innych, niezależnych od
urzędnika i od tej osoby. W pozostałych przypadkach o czasie popełnienia
przestępstwa przez urzędnika decydowała chwila przyjęcia korzyści. Relację
pomiędzy żądaniem korzyści a późniejszym jej przyjęciem określano jako
stosunek czynu „uprzedniego” do czynu „następnego”. Pierwszy z tych
czynów karalny był na wypadek gdyby nie można było pociągnąć spraw-
cy do odpowiedzialności za bardziej doskonałe formy czynu przestępnego.
Taką „doskonałą” formą popełnienia przestępstwa sprzedajności było uzy-
skanie przez urzędnika realnej korzyści i — jeżeli do takiego zachowania
doszło — to można powiedzieć, iż zachodziło skonsumowanie pierwotnego
żądania przez późniejsze przyjęcie korzyści42.
Jeżeli natomiast urzędnik przyjmujący korzyść dopuścił się przekro-
czenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków, powodując szkodę dla
interesu publicznego lub prywatnego, to takie zachowanie urzędnika wy-
czerpywało znamiona przestępstwa z art. 286 § 2, a nie z art. 290 § 1 lub 2.
Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy, uznając, iż: „(…) dla bytu prze-
stępstwa z art. 290 § 1 wymagane jest jedynie żądanie lub przyjęcie przez
urzędnika korzyści majątkowej albo osobistej bądź jej obietnicy w związku
40
41
O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda, Prawo karne…, wyd. cyt., s. 286–287.
A. Spotowski, Z problematyki odpowiedzialności za łapownictwo, „Nowe Prawo”
42
T. Guzkiewicz, Uwagi na tle art. 47 m.k.k. i art. 290 § 1 k.k., „Palestra” 1962, nr 7,
1971, nr 10, s. 1429.
s. 37–38.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
28
z urzędowaniem, a nie w zamian za przekroczenie władzy lub niedopełnie-
nie obowiązku służbowego na szkodę interesu publicznego lub prywatnego.
Urzędnik z racji zajmowanego stanowiska lub z uwagi na sprawowaną funk-
cję miał obowiązek wykonać daną czynność. Jeżeli tego nie czynił z powo-
dów od niego zależnych i zawinionych (a zatem nie tylko z tego powodu,
iż nie otrzymał korzyści mu obiecanej), to w takim zachowaniu urzędni-
ka zawarte były elementy niedopełnienia obowiązku zawarte w dyspozycji
art. 286 § 1. Jeżeli nadto dochodziło do wręczenia korzyści, to w grę wcho-
dził art. 286 § 2, ale również w zależności od określonego stanu faktycznego
art. 290 § 2”43.
1.2.5. Kary
Kodeks karny z 1932 r. w przepisie art. 37 przewidywał kary zasadni-
cze. Były to: kara śmierci, więzienie, areszt, grzywna. Obok kar zasadniczych
w art. 44 wskazano kary dodatkowe: utratę praw publicznych, utratę obywa-
telskich praw honorowych, utratę prawa wykonywania zawodu, utratę praw
rodzicielskich lub opiekuńczych, przepadek przedmiotów majątkowych
i narzędzi, ogłoszenie wyroku w pismach.
Karą śmierci zagrożone były w kodeksie przestępstwa przewidziane
w art. 101 § 2 (służba w wojsku nieprzyjacielskim), art. 102 (działania dy-
wersyjne) i 225 § 1 (zabójstwo w typie podstawowym). Za przestępstwa te
ustawa przewidywała też możliwość wymierzenia kary więzienia. Karę wię-
zienia różnicowano na karę więzienia terminowego i karę więzienia doży-
wotniego.
Kara aresztu występowała w kodeksie samodzielnie lub równolegle z karą
więzienia jako kara alternatywna, gdy czyn sprawcy ze względu na jego po-
budki i charakter nie wymagał stosowania bardziej rygorystycznych kar po-
zbawienia wolności44.
Sąd obok kary zasadniczej wymierzał jednocześnie karę dodatkową, je-
żeli zachodziły warunki przewidziane w ustawie. Sędzia miał możliwość sto-
sowania kar dodatkowych zależnie od uznanej przez niego potrzeby w kon-
tekście indywidualnego przypadku. Wyjątek od powyższej reguły stanowił
przepis art. 47 § 1, który regulował obligatoryjną utratę praw publicznych
i obywatelskich praw honorowych w przypadku skazania na karę śmierci lub
43
44
Zob. wyrok SN z 11 maja 1950 r., K 203/50, „Nowe Prawo” 1950, z. 10.
M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1965, s. 84–85.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział 1. Rys historyczny przestępstwa sprzedajności
29
dożywotniego więzienia, a także w przypadku skazania na karę więzienia
za zbrodnie stanu lub zbrodnie przeciw interesom zewnętrznym państwa
i stosunkom międzynarodowym (art. 99–102, 104–109, i 111) oraz zbrodnie
popełnione z chęci zysku. Sąd mógł orzec kumulatywnie wszystkie wskaza-
ne w art. 44 kary dodatkowe, jeżeli istniały ku temu odpowiednie warunki
i było to celowe.
Kara dodatkowa utraty praw publicznych obejmowała utratę biernego
i czynnego prawa wyboru do wszelkich ciał ustawodawczych, samorządo-
wych oraz do innych instytucji prawa publicznego, udziału w wymiarze
sprawiedliwości, utratę urzędów i stanowisk publicznych i zdolności do ich
uzyskania, utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia sze-
regowca oraz utratę do zdolności do uzyskania wyższego stopnia wojskowe-
go (art. 45 omawianego kodeksu).
Utrata obywatelskich praw honorowych obejmowała utratę tytułów za-
szczytnych, orderów i odznaczeń, tudzież zdolności do ich uzyskania (art. 46
tegoż kodeksu). Utrata obywatelskich praw honorowych nie obejmowała
utraty tytułów, stopni naukowych oraz tytułów zawodowych.
Karą dodatkową przewidzianą w kodeksie z 1932 r. była też utrata prawa
wykonywania zawodu. Sąd orzekał obligatoryjnie utratę prawa wykonywa-
nia zawodu w przypadkach skazania wymienionych w art. 47 § 1 (a więc
w razie skazania na karę śmierci lub dożywotniego więzienia, w przypadku
skazania na karę więzienia za zbrodnie stanu lub zbrodnie przeciw interesom
zewnętrznym państwa i stosunkom międzynarodowym oraz za zbrodnie
popełnione z chęci zysku), w razie stwierdzenia nadużycia zawodu przy po-
pełnieniu przestępstwa albo ujawnionej przy popełnieniu, a groźnej dla spo-
łeczeństwa niezdolności sprawcy do wykonywania zawodu. Fakultatywnie
natomiast sąd orzekał utratę prawa wykonywania zawodu w innych przy-
padkach niż wymienione w art. 47 § 1, jeżeli zachodziło nadużycie zawodu
lub niezdolność do wykonywania zawodu (art. 48 § 1 i 2).
Pod rządami omawianego kodeksu obowiązywała kara dodatkowa: utra-
ta praw rodzicielskich lub opiekuńczych w razie skazania za przestępstwo
popełnione przeciwko nieletniemu poniżej 17 lat lub we współdziałaniu
z takim nieletnim (art. 49). Orzeczenie utraty tych praw nie było obowiąz-
kowe, zależało od uznania sądu.
Sąd mógł orzec także przepadek przedmiotów pochodzących bezpo-
średnio lub pośrednio z przestępstwa oraz narzędzi, które służyły lub były
przeznaczone do jego popełnienia (art. 50). Przepadkowi podlegały zatem
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Sprzedajność funkcjonariusza Policji. Aspekty normatywne i kryminologiczne
30
nie tylko pieniądze skradzione (przywłaszczone, wyłudzone), ale także na-
byte za nie przedmioty.
Ogłoszenie wyroku w pisma
Pobierz darmowy fragment (pdf)